Azərbaycan xalqının dahi oğlu, ümummilli lider
Yüklə 12,94 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
383
384
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
402
403
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413
414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437
438
439
440
441
442
Vətən torpağından pay verən vətənsiz qalar!
XIX əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyasının Cənubi Qafqazı ələ keçirmək üçün apardığı işğalçılıq müharibələrində İran və Türkiyə ərazisində yaşayan ermənilər dövlətlərinə qarşı rus qoşunlarına fəal köməklik göstərdilər. Ermənilər bununla işğal olunacaq Türkiyə və Azərbaycan torpaqlarında Rusiyanın köməyi ilə özlərinə dövlət yaratmağa çalışırdılar. Çar Rusiyası İrana və Osmanlı imperiyasına qarşı müharibələrdə öz dövlətlərinə xəyanət edən ermənilərdən bir vasitə kimi istifadə etdi. 1826-1828-ci illər müharibəsində Qacarlar İranına, 1828-1829-cu illər müharibəsində isə Osmanlı dövlətinə qalib gələn Rusiya imperiyası erməniləri kütləvi surətdə yenicə işğal olunmuş Şimali Azərbaycan torpaqlarına (əsasən İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ xanlıqlarının əraszisinə) köçürüdü. Rusiyanın məqsədiİran və Türkiyə sərhədlərində möhkəmləndirilmiş zristian zolağı yaratmaq və həmin dövlətlərə qarşı gələcək işğallarda ermənilərdən yenə də bir vasitə kimi istifadə etmək idi. Çar Rusiyası erməniləri İran və Türkiyədən Şimali Azərbaycan torpaqlarına köçürərkən onlar üçün hər cür şərait yaratdı. Belə ki, ermənilərin köçürülməsi işi rus ordusunda xidmət edən erməni zabitərinə həvalə olundu. Köçürülənlərə imperiya xəzinəsindən maddi yardım göstərildi. Erməni köçlərini mənzil başına qədər rus hərbçiləri müşüyiət etdi. Köçürülən ermənilər ilk dövrlərdə İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ xanlıqlarının ən münbit torpaqlarında yerləşdirildi. Onlara İran və Türkiyədə yaşadıqları yerlərin iqliminə uyğun ərazilərdə torpaq verildi. Şəhərlərdə köçürülənlərə şəhərlərdə, kənd yerlərindən köçürülənlərə isə kənd yerlərində torpaq ayrıldı. Köçürülən ermənilər bütün vergilərdən və mükəlləfiyyətlərdən azad olundular. Onlara pulsuz toxum və faizsiz pul borcları verildi. Köçürülən ermənilərin xeyli hissəsinə yaylaqlarda olan azərbaycanlıların evləri və torpaqları paylandı. Ermənilərin Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi ata-baba yurdları əlindən alınmış və ev-eşiksiz qalmış yerli əhalinin –azərbaycanlıların kəskin narazılığına səbəb oldu. Ümumxalq narazılığı bəzən o həddə çatırdı ki, çar hakimiyyət orqanları bununla hesablaşmağa məcbur olurdu. Məsələn, Naxçıvan əhalisinin kəskin narazılığı və aramsız çıxışları nəticəsində bu diyarda yerləşdirilmiş 500 erməni ailəsi Dərələyəzə köçürüldü. Beləliklə, erməni köçkünləri Naxçıvan diyarında qərar tuta bilmədilər. Ümumiyyətlə, XIX əsrin 20-ci illərindən başlayaraq təqribən 90 il ərazində Cənubi Qafqaza 1 milyondan çox erməni köçürülüb gətirildi. Köçürülən ermənilər əsasən azərbaycan ərazisində və azərbaycanlıların elliklə yaşadıqları Cənubi Qafqaz torpaqlarında yerləşdirildi. Birinci dünya müharibəsi illərində Azərbaycan torpaqlarına ermənilərin
443
axını daha da artdı. Çar Rusiyası Cənubi Qafqazı türk-müsəlman əhalidən ―təmizləmək‖ və ―türksüz Azərbaycan‖ yaratmaq üçün erməni amilindən geniş istifadə etdi. Rusiya tərəfindən silahlandırılan və müdafiə olunan erməni terrorçu dəstələri azərbaycanlılara qarşı kütləvi soyqırıma başladılar. Keçmiş İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ xanlıqlarının ərazisi türk-müsəlman əhaliyə qarşı dəhşətli soyqırıma meydana gəlmişdir. Azərbaycan xalqı, xüsusilə İrəvan, Naxçıvan, Qarabağ azərbaycanlıları kütləvi surətdə öz yurd-yuvalarını tərk edib Türkiyəyə, İrana və dünyanın müxtəli ölkələrinə mühacirətə getməyə məcbur oldular. Ermənilərin köçürülüb gətirilməsindən sonra Cənubi Qafqaz dünyasının ən qaynar gərginlik ocağına çevrildi. Cənubi Qafqazda çox geniş ərazilərə malik olan Azərbaycan öz tarixinin ən ağır qədəm qoydu. Regionun ən çoxsaylı əhalisi olan azərbaycanlılara qarşı soyqırımlara və deportasiyalara başlandı. 1918-ci il mayın 29-da Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti xalqın iradəsini nəzərə almadan, böyük dövlətlərin təzyiqi ilə öz ərazisində paytaxtı qədim Azərbaycan şəhəri İrəvan olmaqla erməni dövləti yaradılmasına razılıq verdi. Bununla ermənilərin Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsindən təqribən 100 il sonra Qərbi Azərbaycan ərazisində ermənilərə dövlət yaradılmış oldu. Beləliklə, ermənilər, nəhayət, məqsədlərinə nail oldular. Lakin bununla kifayətlənmədilər... 1918-ci ildə İrəvan şəhəri və onun ətraflarını əhatə edən təqribən 9,5 min kv. km.-lik ərazini əhatə edən erməni dövləti yaradıldıqdan sonra Cənubi Qafqazda erməni təcavüzünün və ermənilərin öz qoşunlarına qarşı ərazi iddialarının yni mərhələsi başlandı. Rus silahı ilə silahlanmış terrorçu erməni-daşnak quldur dəstələri Naxçıvan, Zəngəzur, Şərur-Dərələyəz və Dağlıq Qarabağı ilə ələ keçirmək üçün kütləvi soyqırımlara başladılar. Sovet-bolşevik rejimi çar Rusiyasının I Pyotrdan qalma ermənipərəst və antitgürk siyasətini davam etdirirdi. Moskvadan hər cür dəstək alan ermənilər, çox keçmədən, Azərbaycana qarşı yeni ərazi iddialarına başladılar. Bolşevik ermənilərin sovet hakimiyyətini qəbul etməsi yaradılmış erməni dövlətinə qatılmasına razılıq verdilər. 1920-ci il avqustun 10-da bolşeviklərlə ermənilər arasında bağlanmış sazişə əsasən, Azərbaycan xalqının iştirakı və razılığı olmadan qədim Azərbaycan torpağı Şərur-Dərələyəz mahalının mühüm hissəsi ermənilərə verildi. Bundan dərhal sonra daşnaklar XI Qırmızı Ordunun köməyi ilə Zəngəzurun cənub-qərbini (Mehri bölgəsini) işğal etdilər. Bunula Azərbaycanın əsas ərazisi ilə Naxçıvan arasında əlaqə kəsildi. Mehrinin işğalı ilə həm sdə Ermənistanla İran arasında birbaşa əlaqə yarandı.Lakin Naxçıvan əhalisinin inadlı müqaviməti və qardaş Türkiyənin yardımı sayəsində daşnaklar Naxçıvanı ələ keçirə bilmədilər. Bununla belə, sovet rəhbərliyinin ermənipərəst mövqeyi və antiazərbaycan siyasəti nəticəsində Dağlıq Qarabağa, Azərbaycanın tərkibində saxlanılmaqla və mərkəzi Şuşa şəhərin olmaqla, vilayət muxtartiyyəti verildi. Bununla, ermənilər və onların Moskvadakı himayəçiləri Azərbaycan qarşı gələcək 444
yeni ərazi iddiası irəkli sürmək üçün ―zəmin‖ hazırladılar. Daha doğrusu, bugünkü Ermənistan – Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin ―bünövrəsi‖ qoyuldu. Sovet rejimi Kremldə yuva salmış ermənilər Azərbaycan torpaqları hesabına Ermənistanın ərazisni genişləndirmək siyasətini sonralar da davam etdirdilər. Belə ki, 1922-ci ldə ermənilərə Azərbaycanın Qazax qəzasından daha 379.984 desyatin torpaq verildi. 1928-ci ildə ―sərhəd mübahisələrini nizama salmaq‖ bəhanəsi ilə keçmiş Qazax qəzasından 75.904 desyatin münbit torpaqlar və 79.208 desyatin yaylaq və örüş yerləri Ermənistan ərazisi qatıldı. Bununla Qazax qəzası öz yaylaq yerlərinin yarısından çoxunu itirdi. 1929-cu ildə Sovet rejimi Qars müqaviləsinin şərtlərikni pozaraq Naxçıvanın 657 kv.km-lik ərazisinin əhatə edən 9 kəndini Ermənistan ərazisinə qatıldı. Naxçıvan torpaqları hesabına Ermənistan ərazisinin genişləndirilməsi siyasəti sonralar da davam etdirildi. 1938- ci ildə Sədərək və Kərki kəndlərinin torpaqlarının xeyli hissəsi Ermənistana verildi. Azərbaycan torpaqları hesabına Ermənistan ərazisinin daha da genişləndirilməsi bundan sonra da davam etdirildi. Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycan torpaqları hesabına durmadan öz ərazilərini genişləndirən ermənilər, digər tərəfdən, yenədə Moskvanın fəal köməyi ilə azərbaycanlıların öz ata-baba torpaqları olan Şimal Qərbi Azərbaycandan (indiki Ermənistan Respublikası ərazisindən) deportasiyanı da həyata keçirməyə başladılar. Bu siyasət davamlı olaraq və məqsədyönlü şəkildə aparıldı. Belə ki., azərbaycanlılar öz doğma torpaqlarında ana dilində təhsil almaq hüququndan məhrum edildilər. Azərbaycan xalqına məxsus minlərlə yer adları dövlət səviyyəsində verilmiş fərmanlar əsasında erməni adı ilə əvəz olundu. Azərbaycanlılara məxsus ənənəvi təsərrüfat sahələri ləğv olundu. Minillərlə tarixi olan Azərbaycan qəbiristanları əkin sahələrinə çevrildi. Yüzlərlə karvansaralar, məscidlər, mədrəsələr, minarələr, hamamlar və digər tarixi-memarlıq abidələri məhv edildi. Nəhayət, ermənilər 1947-ci il dekabrın 23-də SSRİ Nazirlər Sovetinin sədri İ.Stalin tərəfindən azərbaycanlıların öz tarixi-etnik torpaqlarından – Ermənistan Sovet Sosialist Respublikası ərazisindəki öz ata-baba torpaqlarından deportasiyası barədə qərar imzalamasına nail oldular. Nəticədə 1948-1950-ci illərdə 100.000 nəfərdən çox azərbaycanlı öz ata-baba yurdlarından - dağlıq-yaylaq iqliminə malik torpaqlardan Azərbaycan SSRİ-nin isti Mil-Muğan düzünə deportasiya olundu. İ.Stalinin imzaladığı qərarda köçürülmə müddəti 1948-1950-ci illər müəyyən olunduğu halda azərbaycanlıların köçürülməsi prosesi 1953-cü ilə qədər və bundan sonra da davam etdirildi, daha on minlərlə aborigen əhali doğma yurdundan məhrum edildi. Köçürülən azərbaycanlıların bütün mülkiyyəti, o cümlədən qədim yurd yerləri və evləri ermənilərə paylandı. Qeyri-insani şəraitdə deportasiya olunmuş əhalinin böyük əksəriyyəti yollarda, isti Mil-Muğan düzlərində qırılıb məhv oldu. Çar Rusiyasının erməniləri xaricdən Azərbaycanın İran və Türkiyə ilə sərhəd rayonlarına - keçmiş İrəvan xanlığının ərazisinə köçürmək siyasətini sovet- 445
bolşevik rejimi də davam etdirdi. Sovet hakimiyyəti illərində də xarici ölkələrdə yaşayan ermənilər dəfələrlə indiki Ermənistan Respublikasının (keçmiş İrəvan xanlığının) ərazisinə köçürülüb gətirildi. Təkcə 1946-1948-ci illərdə 100 mindən artıq erməni xaricdən köçürülərək Ermənistan SSR-də məskunlaşdırıldı [158,365]. Bununla da xüsusi məqsədlə həyata keçirilən demoqratik dəyişikliklər orada - keçmiş İrəvan xanlığının ərazisində yaşayan yerli azərbaycanlı əhalini soyqırımlara məruz qoydu və onlar öz doğma tarixi-etnik torpaqlarını tərk etməyə məcbur edildilər. Beləliklə, hazırda keçmiş İrəvan xanlığının (indiki Ermənistan Respublikası) ərazisində yaşayan ermənilərin sələflərinin, demək olar ki, hamısı vaxtilə İrandan və Türkiyədən, son dövrlərdə isə digər xarici ölkələrdən əsasən Suriya, Yunanıstan, Livan, Bolqarıstan və Rummiyadan köçüb gəlmə ermənilərdir. 1948-1950-ci illər deportasiyasından canını qurtarıb öz doğma yurd- yuvasını tərk etməyərək Ermənistan ərazisində qalan azərbaycanlılar isə 1988-ci ildə - Sovet İttifaqının dağılması ərəfəsində erməni silahlı birləşmələri tərəfindən kütləvi soyqırıma məruz qaldılar və tarixi torpaqlarından qovulub çıxarıldılar. Beləliklə, 1918-ci ildə Şimal Qərbi Azərbaycan torpağında keçmiş İrəvan xanlığının ərazisində özlərinə dövlət yartmağa nail olan və burada etnik azlıq təşkil edən ermənilər bundan 70 il sonra - 1988-ci ildə Ermənistanı təketnoslu ölkəyə çevirdilər. Bununla 70 il əvvəl öz Vətənində - İrəvan xanlığı ərazisində ermənilərə dövlət yaratmaq üçün torpaq vermiş azərbaycanlılar minillərlə yaşadıqları Vətənlərindən məhrum oldular! Bunun ardınca Ermənistanın silahlı qüvvələri Azərbaycanın dünya birliyi tərəfindən tanınmış sərhədlərini pozaraq ölkənin içərilərinə soxuldu. 1992-ci il fevralın 26-da erməni quldurları bütün dünyanın gözləri qarşısında Azərbaycan xalqına qarşı Xocalı soyqırımını törətdilər. Xocalı şəhəri yerlə yeksan edildi. Azərbaycan ərazisinin 20 faizindən çoxu işğal olundu. 1 milyondan çox azərbaycanlı öz Vətənində qaçqına çevrildi. Bu gün dünyanın, ilk növbədə ermənilərə münasibətdə xristian həmrəyliyi nümayiş etdirən bəzi qərb siyasətçilərinin "görmədikləri", daha doğrusu, görmək istəmədikləri tarixi həqiqətin yaxın keçmişdə baş vermiş real mənzərəsi belədir. İkili standartlar dünyasında azərbaycanlılara və ermənilərə münasibətdə ayrı-seçkilik siyasəti davam etdikcə, 1 milyondan çox azərbaycanlının öz doğma yurdunda qaçqın həyatı yaşamasına biganə münasibət bəslənildikcə Azərbaycan xalqı ermənipərəst qərb siyasətçilərinin ―insan haqları‖ və ―demokratiya‖ barədə söylədikləri cəfəngiyatlara inanmayaraq, işğal olunmuş Vətən torpağı uğrunda ədalətli mübarizəni davam etdirəcəkdir! Çünki Azərbaycan xalqı 1918-ci ildə yol verilmiş acı tarixi təcrübədən bilir ki, Vətən torpağından bir daha pay vermək olmaz! Vətən torpağından pay verən Vətənsiz qalar!
446
AMEA TĠEA - Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutunun Elmi Arxivi
BOA - Başbakanlık Osmanlı Arxivi АВПРИ - Архив Внешней Политики Российской Империи АКАК - Акты, собранные Кавказскою Археографическою Комиссиею ВУА - Военно-Ученый Архив (фонд РГВИА) ИКОИРГО - Известия Кавказскою отдела Императорского Русского Географического общества KB - Кавказский вестник
сударственных крестьян Закавказского края ОРВЗ - Обозрение Российских владений за Кавказом в статистическом, этнографическом, топографическом и финансовом отношениях ПСЗРИ - Полное собрание законов Российской Империи РГА.ДА - Российский Государственный Архив Древних Актов РГВИА - Российский Государственный Военно-Исторический Архив СРП - Сношения России с Персией (фонд АВПРИ) CPT - Сношения России с Турцией (фонд АВПРИ) СМОМПК - Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа СМИЭБГКЗК - Свод материалов по изучению экономического быта государственных крестьян Закавказского края ЦГИАГ - Центральной Государственный Исторический Архив Грузии
447
Mənbələr və ədəbiyyat Azərbaycan dilində 1.
AMEA TİEA, inv. 1795/1/. 2.
AMEA TİEA, inv. 1795/2/. 3.
ARDTA, f. 202, s. 1, iş 7, v. 317-321. 4.
Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. Bakı, 1989. 5.
Çələbi E. Səyahətnamə (türk dilindən işləyəni və şəhrlərin müəllifi t.e.d., professor Seyidağa Onullahi). Bakı, 1997. 6.
müəllifləri akad. Z.Bünyadov, t.e.n.H.Məmmədov). Bakı, 1996. 7.
Mahmud Kaşğari. Divanü lüğat-it-türk (Tərcümə edən və nəşrə hazırlayan R.Əskər), с IV. Bakı, 2006. 8.
9.
Rəhimizadə İ.H. Kitabi-Gəncineyi-Fəthi-Gəncə. Osmanlı qoşunlarının Azərbaycana yürüşləri (XVI əsrin sonu). Bakı, 2007. 10.
Şardən İ. Səyahətnamə (fransız dilindən tərcümə edən V.Aslanov). Bakı, 1994. Türk dilində 11.
BOA, Hatt-i Hümayun, № 37. 12.
13.
BOA, Hatt-i Humayun, № 3. 14.
BOA-Ali Emiri III Ahmet №21756. 15.
BOA, Nameyi Humayun defteri, № 9. 16.
BOA, Hatt-i Hümayun, № 9932 17.
BOA, Mühimme defteri, XXXVIII, 115. 18.
Hafız Ebru. Zubdet ut-tevarix. Fatih Ktb. 4371, v. 562 19.
Osmanlı devleti ile Kafkasya, Türkistan və Kırım hanlıkları arasındakı münasebetlere dair arşiv belgeleri. Ankara, 1992. 20.
Osmanlı Devleti ile Azerbaycan Türk Hanlıkları Arasındakı Münasebetlere Dair Arşiv Belgeleri, c.I, Ankara, 1992. 21.
Osmanlı Devleti ile Azerbaycan Türk Hanlıkları Arasındakı Münasebetlere Dair Arşiv Belgeleri, c.II. Ankara, 1993. 22.
Silahsör Kemani Mustafa Ağa. Revan Fethnamesi. // M.Münir Aktepe. 1720- 1724 Osmanlı-İran münasebetleri. İstanbul, 1970.
23.
Абраам Кретаци. Повествование. (Критический текст, пер. на русский язык и ком. Н.К.Корганяна). Ереван, 1973. 24.
АВПРИ, ф. СРП, оп. 77/1, док. 158 (1796). 25.
26.
АКАК, т. П. Тифлис, 1868. 448
27. АКАК, т. III. Тифлис, 1869. 28.
29.
АКАК, T .V.
Тифлис, 1873. 30.
31.
АКАК, т. VI. ч.Н, Тифлис, 1875. 32.
АКАК, т.VII. Тифлис, 1878. 33.
АКАК, т.VIII. Тифлис, 1881. 34.
Аракел Даврижеци. Книга Историй. (Перевод с армянского, предисловие и комментарий Л.А.Ханларян). Москва, 1973. 35.
Армяно-русские отношения в первой трети XVIII века (Сб.документов), т.II, ч.И. Ереван, 1967. 36.
Армяно-русские отношения во втором тридцатилетии XVIII века (Сб.документов), т.Ш. Ереван, 1976. 37.
Армяно-русские отношения в XVIII веке. 1760-1800 гг. (Сб.документов), т.IV, ч.Н. Ереван, 1990. 38.
Армянская анонимная хроника. 1722-1736.(пер. с турецкого и примечания акад. З.М.Буниятова). Баку, 1988. 39.
Бакиханов А.А. Гюлистани-Ирам. Баку, 1991. Бурнашев С.Д. Описание областей Адрeбижанских в Персии и их политического состояния. Курск, 1793. 41.
СПб., 1869, ч.1-Ш. 42.
Взгляд на армянскую область из путевых записок Н.Нефедьева. СПб., 1839. 43.
Военный энциклопедический лексикон (издаваемый обществом военных и литераторов). Изд. второе, т. VI. СПб., 1854. 44.
Военно-статистическое обозрение Российской империи, т. XVI. ч.б. Эриванская губерния (сост. П.К. Услар). СПб., 1883. 45.
Воронов Н.И. Данные об армянском население в России А.Д.Ерицова//ИКОИРГО, т.VII. Тифлис, 1882-1883. 46.
Глинка СИ. Описание переселения армян аддербиджанских в пределы России. Москва, 1831. 47.
Грибоедов А.С. Записка о переселении армян из Персии в наши области. Соч. в двух томах, Т.П. Москва, 1971. 48.
Договоры России с Востоком. Политические и торговые (собрал и издал Т.Юзефович). СПб., 1869. 49.
Друвиль Г. Путешествие в Персию в 1812 и 1815 годах, ч.Н. (Географическое описание). Москва, 1826. 50.
Егиазаров С.А. Исследования по истории учреждений в Закавказье, ч. I, Сельская община, Казань, 1889. 51.
Ереванци С. Джамбр. Памятная книга, зерцало и сборник всех 449
обстоятельств святого престола Эчмиадзина и окрестных монастырей. Пер. С.Малхасянца, под. ред. П.Т.Арутюияиа. Москва, 1958. 52.
Есаи Гасан-Джалалян. Краткая история страны Албанской /1702-1722 г.г./(пер. с. древнеарм. языка Т.И. Тер-Григоряна. Предисловие и подготовка к изданию академика З.М.Буниятова). Баку, 1989. 53.
54.
Записки Сергея Алексеевича Тучкова (1766-1808). СПб., 1908. 55.
Записки Алексея Петровича Ермолова (1816-1827), Ч.Ц Москва, 1868. 56.
KB, т. 1. Тифлис, 1900. 57.
КК. Тифлис, 1847. 58.
КС. т. XXI. Тифлис, 1900. 59.
КС, т. XXII. Тифлис, 1901. 60.
КС, т. XXIII. Тифлис, 1902. 61.
КС, т. XXIV. Тифлис, 1903. 62.
КС, т. XXVI. Тифлис, 1907. 63.
КС, т. XXVII. Тифлис, 1908. 64.
КС, т. XXVIII. Тифлис, 1908. 65.
КС, т. XXX. Тифлис, 1910. 66.
Капакерци 3. Хроника. Москва, 1969. 67.
Ковалевский П.И. Завоевание Кавказа Россией (Исторический очерк). СПб., (без выходных данных). 68.
Линч Х.Ф.Б. Армения. Путевые очерки, этюды (Русские провинции). (Пер. с англ. Е.Джуновской), т.1. Тифлис, 1910. 69.
Меликсет-беков Л.М. Описания сопредельных Грузии стран второй половины XVIII века. //Труды Тбилисского Государственного Университета им. Станина, № XVIII . 1940. 70.
71.
ОРВЗ (Составил Лекгобытов), ч. I-IV. СПб., 1836. 72.
Персидские документы Матенадарана, (указы, сост. А.Д.Папазян), вып. I, (XV-XVII вв.). Ереван, 1956. 73.
Персидские документы Матенадарана (указы, сост. А.Д.Папазян). вып. И, (1601-1650 гг.). Ереван, 1959. 74.
Присоединение Восточной Армении к России, т.1, (1801-1813), (сб.док. под ред. Ц.П.Агаян). Ереван, 1972. 75.
ЦГИАГ, ф.8. 76.
77.
Развитие Еревана после присоединения Восточной Армении к России (Сб. док.). Ереван, 1978. 78.
РГАДА, Госархив. Разряд XXIII. 79.
80.
РГВИА, ф.41. 450
81. РГВИА, ф. 52. 82.
83.
СМОМПК, вып.II. Тифлис, 1882. 84.
СМОМПК, вып.IV. Тифлис, 1884. 85.
СМОМПК, вып.VI. Тифлис, 1888. 86.
СМИЭБГКЗК, т.I, ч I. Тифлис, 1887. 87.
СМИЭБГКЗК, т.I, ч.II. Тифлис, 1887. 88.
СМИЭБГКЗК, т.III. Тифлис, 1888. 89.
Собрание актов, относящихся к обозрению истории Армянского народа, ч. I. Москва, 1833. 90.
Собрание актов, относящихся к обозрению истории Армянского народа, ч. II. Москва, 1838. 91.
Фома Мепопский. История Тимур-Ланка и его преемников. (Пер. с др. арм. на русский Т.И.Тер-Григоряна). Баку, 1957. 92.
Шавров Н.Н. Новая угроза русскому делу в Закавказье: предстоящая распродажа Мугани инородцам. СПб., 1911. 93.
Шербатов М. Генерал-фельдмаршал князь Паскевич. Его жизнь и деятельность, т.II. СПб., 1890. 94.
Шербатов М. Генерал-фельдмаршал князь Паскевич. Его жизнь и деятельность, т.III, СПб., 1891. 95.
Шопен И.И. Исторический памятник состояния армянской области в эпоху ее присоединения к Российской империи. СПб., 1852. 96.
Эвлия Челеби. Книга путешествия. Извлечения из сочинения турецкого путешественника (XVII века). (Пер. и ком. Ф.М. Алиева, А.Д. Желтякова, М.К. Зулаляна, Г.В. Путуридзе), вып. 3. Земли Закавказья и сопредельных областей малой Азии и Ирана. Москва, 1983. 97.
Эзов Г.А. Сношения Петра Великого с армянским народом. СПб., 1898. İngilis VƏ fransız dillərində 98.
Brydges H.J. The dynasty of the Kajars, translated from original Persian manuscript. New York, Arno Press, 1973. 99.
Busse H. History of Persia under Qajar rule, translated Hasan-e Fasai's "Farsnama-ye Naseri". New York, 1972. 100.
Le Mamye-Clairac. Histoire de Perse, depuis le commencement de ce Sincle. Paris, t. II, MDCCL (1750). 101.
Lynch H.F.B. Armenia, Travels and Studies , II vol. 1901. 102.
1810a 1816, tome second, Paris, 1818. 103.
Tadhkirat al-Muluk. A Manual of Safavid Administration. Translated and explained by V.Minorsky. London, 1943.
104.[Əylisli Zəkəriyyə. Gündəlik. Yerevan, 1938]. 451
105.[Simeon İrəvanlı. Cambr. Müqəddəs Üçmüədzin kilsəsinin və ətraf monastırların toplusunun müffəssəl aynası və xatirə kitabı. Vaqarşapad, 1873].
Yüklə 12,94 Mb. Dostları ilə paylaş:
|