Azərbaycan xalqının ümummilli lideri

Karat bu gün də zərgərlik işlərində geniş istifadə olunur və 0,2 q-a bərabərdir. 

Dinar çəki vahidi kimi çox az istifadə edilmişdir. Ərəb xilafəti dövründə zərb 

edilən qızıl pul olmuşdur. Dinarın çəkisi 4,235 q idi. 

Adına  tibbi  və  digər  mənbələrdə  rast  gəlinən,  lakin  məişətdə  az  işlənən  kiçik 

çəki vahidlərindən biri də rətldir. Rətl 40,6 q-a bərabər olmuşdur. 

Düymə  (düym  sözündəndir)  xalq  arasında  bu  gün  də  işlənən  ölçü  vahididir. 

Beynəlxalq  razılaşmaya  görə,  1  düymə  25,4  mm-ə,  yəni  2,54  sm-ə  bərabər 

götürülmüşdür ki, bu da baş barmağın diametri ilə eynidir. 

Düymədən  daha  çox  boruların  iç  diametrini  ölçmək  üçün  istifadə  olunur.  Bir 

düymə  borunun daxili diametri 25,4  mm-ə,  yarım  düymə  borunun iç  diametri isə  25 

mm-in yarısına yox, 15 mm-ə bərabərdir. 

Kəllə  isə  əsasən  qənd  ölçüsüdür.  Keçmişdə  kəbin  kəsiləndə  iki  xalvar  buğda, 

bir  kəllə  qənd  və  bir  girvənkə  çay  gətirərdilər.  Əkinləri  suvararkən  axıdılan  suyun 

miqdarını ölçmək  üçün  qol  və  qulaq  sözlərindən istifadə  edilmişdir. Qol və  qulağın 

hər  ikisi  əsas  arxdan  ayrılan  şırımdır.  Qol  təxminən  bilək  yoğunluğunda  su  axıdır. 

Qulaq  isə  ondan  daha  az  su  axıdan  şırıma  deyilir.  Çayın  qolu  ifadəsi  də  yuxarıdakı 

mənaya  uyğun  gəlir.  Böyük  çaylara  qarışan  xırda  çaylar  qol  adlanır.  Kotan 

Azərbaycanda şum alətindən  başqa torpaq ölçüsü vahidi  mənasında da işlədilir. Belə 

ki,  qubalı  Şeyx  Əli  xanın  1806-cı  ilə  aid  fərmanında  bir  kotan  yerin  (torpağın)  adı 

çəkilir.  Gəncə  qəzası  dövlət  kəndlilərinin  iqtisadi  məişətinin  tədqiqatçısı  N.Abelova 

görə, burada torpaq ölçüsü kimi kotanın bir gündə şumladığı sahə başa düşülürdü ki, 

xalq  arasında  günlük  adlandırılan  bu  sahə  0,5  desyatinə  bərabər  idi.  Başqa  sözlə, 

birgünlük sahə elə bir kotan demək idi. 

Kotana  ölçü  vahidi  kimi  digər  türk  xalqlarında  da  rast  gəlinir.  Orta  əsrlərdə 

Türkiyədə  "kotan"  istilahı  iki  mənada  işlədilirdi.  Birinci  mənada  -  qoşqu  heyvanı 

qoşulmuş alət, ikinci mənada isə həmin alətlə bir gündə şumlanmış torpaq sahəsi[42]. 

Azərbaycan  xalqının  çəki  və  ölçü  vahidlərinin  öyrənilməsi  göstərir  ki,  onlar 

qədim tarixə malik olub, həm də xalqın köçəri, maldar, gəlmə olduğu haqda iddiaları 

təkzib edir. Çünki onların böyük əksəriyyəti əkinçilik məhsullarının ölçüsünü göstərir. 

463 

---

387