Azərbaycan xalqının ümummilli lideri
Yüklə 7,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
OYUN VƏ ƏYLƏNCƏLƏR
Azərbaycan xalqının yaratdığı çox zəngin mənəvi mədəniyyət irsi nümunələrindən biri də xalq oyun və əyləncələridir. Xalqımızın həyat və məişətində xüsusi yer tutan oyun və əyləncələr öz məzmunu etibarı ilə olduqca geniş və rəngarəng olub, maddi və mənəvi yaradıcılığın bütün sahələrini əhatə edir. Xalq mənəvi sərvətinin digər formaları kimi, oyun və əyləncələr də bəşər mədəniyyətinin xəzinəsidir. İnsan təfəkkürünün hələ gərəyincə formalaşdığı çağlarda meydana gəlmiş "oyun və əyləncələr insanı da, insan cəmiyyətini də beşikdən başlayaraq müşayiət edir"[1]. Qədim mədəniyyətin görkəmli ingilis tədqiqatçısı, məşhur etnoqraf E.Taylorun fikrincə, bir çox oyunlar ciddi həyati işlərin yalnız məzhəkəli təqlididir. Bununla yanaşı, o, haqlı olaraq qeyd edir ki, "oyun", adətən, təqlid etməli olduğu ciddi işi yaşamalı olur[2]. "Oyun" xalq arasında uşaq əyləncəsi, aktyor yaradıcılığı, tamaşa, rəqs, idman və pantomima kimi sənətləri əhatə edib birləşdirən sinkretik anlayış və deyim kimi işlədilir. "Oyun" anlayışının lüğəti mənası haqqında müxtəlif fikirlər mövcuddur. Bir fikrə görə, bu deyim "qədim şamanın digər bir adı", digər fikrə görə isə, "ayin" sözünün dövrümüzədək gəlib çatmış və dəyişilmiş formasıdır. Tədqiqatçılara görə, "oyun" sözünün kökü "oy"dur. Türk xalqları arasında "oy"un ağıl, zəka, hikmət mənalarında işlədilməsi də məlumdur. Ağıl və zəka sahibi sayılan şamanın işinə, fəaliyyətinə "oyun" ad-termini verilmişdir[3]. Əski türklərdə tanrıçılıq sistemi göy, tanrı səviyyəsində olsa da, qədim mədəniyyət, ədəbiyyat və tariximizin elə bir sahəsi yoxdur ki, orada şamançılıq elementləri olmasın. Zaman-zaman türklər şamançılıqla bağlı inancları Uzaq Şərqdən Azərbaycana, Anadoluya, Qara dəniz sahillərinə qədər özləri ilə gətirmişlər. Şamançılıq dünyagörüşündən doğan Tanrı adları, inanclar, ayinlər-oyunlar da bu qaydada yayılmışdır. "Oyun" haqqında başqa bir şərhdə bu məfhumun türklərin "oynamaq" söz kökü ilə bağlı yarandığı göstərilir. İnsanın rəqsetmə qabiliyyəti, davranışı və s. hərəkətlərinin bədən oynaqları ilə bağlılığını da bilavasitə "oynaq" sözü ilə əlaqələndirirlər. Oyun və əyləncələrin tarixində oyunbazlar böyük iz buraxmışlar. Onlar öz oyunu, çevikliyi, hazırcavablığı, məzəli hərəkətləri, him-cimlə danışmaq qabiliyyəti, rəqs etməyi, mahnı oxumağı, yüksək aktyorluq məharəti ilə ətrafdakıları məşğul edib əyləndirən məzhəkəçilər idi. Bütün bunlar el sənətkarları - oyunbazların yaradıcılıq hünəri idi. Müxtəlif həyat və məişət sahələrini əks etdirən oyun və əyləncələr bütün dünya xalqlarında vardır. Sosial-iqtisadi formasiyaların və mədəni-məişət tərzinin dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq müxtəlif oyun və əyləncələr yaradılmışdır. Özlərində qiymətli sosial elementləri mühafizə edib saxlayan bu oyun və əyləncələrin bir çoxu artıq 388
aradan çıxmışdır. Oyunların bəzilərində ictimai formasiyaların ideologiyalarını, bəzən hətta zərərli, köhnə məişətin eybəcərliklərini, xurafatı əks etdirən elementlər də olmuşdur. Sonralar bu oyun və əyləncələrin bir çox nümunələri müəyyən dəyişikliyə uğramış, tədricən aradan çıxmış, yeni oyun və əyləncələr yaranmışdır. Azərbaycan xalq oyun və əyləncələrinin kökləri çox qədimdir. Folklor, xalq musiqisi, rəqslər kimi, oyun və əyləncələr də xalqımızın həyat tərzini, təsərrüfat fəaliyyətini, adət-ənənələrini, milli inkişaf səviyyəsini, arzu, istək və düşüncələrini, estetik amalını, bir sözlə, mənəvi dünyasını müəyyən edir. Oyun və əyləncələr, eyni zamanda, Azərbaycan xalqının soykökünün yaranması və təşəkkülü probleminin, etnik tarixin, etnogenetik əlaqələrin araşdırılmasına kömək göstərən mühüm qaynaqlardır. Ənənəvi xalq oyunlarının öyrənilməsi ilə bir çox elm sahələri - tarix, etnoqrafiya, folklorşünaslıq, pedaqogika, fiziki tərbiyənin nəzəriyyə və metodikası və s. məşğul olur. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Azərbaycan xalq oyun və əyləncələri, xüsusilə daha çox mövsümlə bağlı olanlar bir sıra araşdırmaların obyekti olmuşdur. Etnoqraf və folklorçu alimlərimiz, həmçinin idman tarixçilərimiz Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindən xalqımızın yaddaşlardan silinməyən, milli-mənəvi dəyərləri özündə yaşadan oyun və əyləncələrin toplanması və səciyyəvi xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi sahəsində müəyyən işlər görmüşlər. Xalqın məişət həyatını, əyləncə dünyasını əks etdirən ayrı-ayrı oyunlar, onların variantları toplanmış, rolu, yayılma arealı, oyun folklorunun fərqi və oxşarlığı, metodik xüsusiyyətləri və s. açıqlanmış, məlumatlar, qeyd və şərhlərlə həm nəzəri, həm də metodik xarakterli kitablar, elmi və elmi-kütləvi məqalələr şəklində nəşr olunmuşdur. Lakin oyun və əyləncələrin hərtərəfli surətdə ardıcıl və elmi prinsiplərlə dərin tədqiqinə yenə də böyük ehtiyac vardır.
389
Azərbaycan xalq yaradıcılığında oyun və əyləncələri tədqiq edənlər, onların qruplaşdırılması və müəyyən qanunauyğunluqları aşkara çıxarmaq üçün təsnifatı məsələsində müxtəlif fikirlər söyləmişlər. Etnoqrafik ədəbiyyatda ənənəvi xalq oyunları mövzu, məzmun, yaranma yolu və formaları etibarı ilə mövsüm və mərasimlərlə əlaqədar olan oyunlar, əyləncə, teatrlaşdırılmış oyunlar; oyunların kim və hansı cinsə məxsus şəxslər tərəfindən icra edilməsi xüsusiyyətlərinə görə uşaq oyunları, kişi oyunları və qadın oyunları; məşğuliyyət formaları baxımından xalq oyunlarını əsas etibarı ilə əkinçiliklə, maldarlıqla bağlı oyunlar, əmək və zəhmətlə bağlı oyunlar və ailə məişəti ilə bağlı oyunlar kimi təsnif edilmişdir[4]. Xalq oyunlarını həm də iştirakçılarının sayına görə fərdi və kollektiv oyunlar kimi də qruplaşdırırlar. Fərdi oyunlarda iştirakçı öz bacarığını, qüvvəsini nümayiş etdirir. Kollektiv oyunlar isə daha çox oyunçunun iştirak etməsinə görə fərqlənir və burada birgə səy, birgə qüvvə tələb olunur. Azərbaycan etnoqrafiyasında kökü ən qədim tarixi dövrləri əhatə edən və özlərində ictimai quruluşun bir çox elementlərini saxlayan məişət oyunlarını 3 qrupa bölənlər də var: dəstəsinin şərəfini qorumağa çalışan iki rəqib tərəf arasında oynanılan "bəysiz" (başçısız) oyunlar; hər bir iştirakçının öz qabiliyyətini göstərməyə çalışdığı, özünə cavabdeh olduğu oyunlar; "bəyləri" - "fövqəladə hüquqlara" malik başçıları olan oyunlar. Şübhəsiz ki, bu bölgünü təkmilləşdirmək və yaxud əksinə sayını artırmaq da olar. Lakin burada əsas məqsəd oyun və əyləncələrin xalqımızın həyat və məişətində, toy-düyünündə, asudə vaxtının keçirilməsində mühüm rol oynadığını göstərməkdir. Təbiidir ki, tarixin ən qədim zamanlarından təbiətin qoynunda yaşamış əcdadlarımız fəsillərin bir-birini əvəz etməsini, qışda şaxtalı-çovğunlu günlərin başlanmasını müşahidə etmişlər. Sonralar onlar həyat uğrunda, yaşamaq uğrunda tədbirlər görmüş, özlərinə möcüzə kimi gələn təbii qüvvələri ilahiləşdirmiş, onların şəninə rəqs etmiş, ayin, etiqad, inanc, oyun-əyləncə, tamaşa və mərasimlər yaratmışlar. Hər fəslin təbiətinə uyğun formada şənliklər, oyunlar və əyləncələr təşkil etmişlər. Odur ki, hər oyunun mənşəyi, kökü və tarixi vardır. İlkin başlanğıcda oyun və əyləncələr yalnız əmək və məişət hadisələrini əks etdirirdi. Sonralar bu anlayış genişlənmiş və daha böyük məzmun kəsb etmişdi. Oyunların təşəkkülünün ilkin mərhələsi insan fəaliyyətinin qədim formaları olan yığıcılıq və ovçuluğu təqlid edən yamsılayıcı hərəkətlərlə xarakterizə olunmuşdur. Məhz buna görə bir çox xalqlarda olduğu kimi, azərbaycanlılar arasında da heyvanların, quşların surətləri və vərdişləri, eləcə də onların tutulması ilə bağlı oyunlar vardır. Məişətdə sonralar oyun və əyləncəyə çevrilmiş hadisələrin yaranmasında və inkişafında əməkçi xalq kütlələrinin mühüm rolu olmuşdur. Etnoqrafik tədqiqatlar oyunların insan cəmiyyətinin erkən dövründə - insanın əmək fəaliyyəti prosesində meydana gəldiyini, onlarda ibtidai dövrün səciyyəvi cəhətlərinin əks olunduğunu təsdiq edir. Akademik Məmməd Arif yazır: "Azərbaycan xalqının qədim oyun və 390
əyləncələri, toy və yas mərasimləri xalqın təbiətlə mübarizəsi ilə, əsas əmək forması olan maldarlıq və əkinçiliyin iş prosesi ilə əlaqədardır"[5]. Azərbaycan ərazisi özünün çoxsahəli ənənəvi təsərrüfatı ilə zəngin olmuşdıır. Odur ki, qədim azərbaycanlılar əkinçilik, maldarlıq və digər təsərrüfat sahələrində müntəzəm olaraq gündəlik təsərrüfat işlərinin səmərəli təşkil edilməsi, zəruri maddi nemətlərin əldə olunması, ilkin ehtiyacların ödənilməsi üçün nəğmələr qoşub oxumuş, ayin, etiqad və mərasimlər icra etmişlər. Əkinçiliyə və maldarlığa həsr edilmiş ilkin əmək nəğmələri bu sahədə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu nəğmələr Azərbaycan şifahi xalq yaradıcılığında mərasim poeziyasının yaranmasına böyük təsir göstərmişdir. Əmək nəğmələrinin ən bitkin və daha geniş yayılmış örnəkləri əkinçiliklə bağlı cüt nəğmələridir: Qara öküz aranda, Çıxar gün qızaranda, Xodaq murada çatar Torpaqdan bar alanda.
Öküzün xodaqları, Sallanıb dodaqları, Tez çəkin yer qurtarsın, Qayıtsın xodaqları. Bu nəğmələrdə əkin, biçin, cütçü həyatı tərənnüm edilir. Qədimlərdə əkin başlananda, torpağa xış-kotan ağzı dəyəndə əsil bayram olardı. Bayrama bütün el axışardı. Hamı şənlənər, çalıb-oynayardı. Bir cüt öküzü çullayar və bəzəyərdilər. Kəllərin buynuzlarına bolluq, əmin-amanlıq olsun deyə çörək keçirər, kələğayı, qırmızı parça bağlayardılar. Torpaq şumlandıqca hamı sevinər, gülər, oynayar, bir sözlə, əylənərdilər, xışın, kotanın üstünə torpaq, papaq, qurşaq atar və deyərdilər: "Bolluq olsun, çörəyimiz bərəkətli olsun". Şum qurtarandan sonra qız-gəlinlər tellərinin uclarını gül-çiçəklə bəzəyər, çəmənlikdə "Yaşıl yarpaq, qızılgül" oyunu oynayardılar. Oyun iştirakçıları dairə vurub bir-birinin əlindən tutar, hərəsi bir bənd mahnı oxuyar, qalanları isə əl çala-çala "yaşıl yarpaq, qızılgül" deyərdilər. Oymaqdan, ay oymaqdan, Öldüm xına qoymaqdan. Barmaqlarım yanıbdı Çubuğa od qoymaqdan. Hamı: "Yaşıl yarpaq, qızılgül" Köynəyi yaşıl oğlan, Gəl gey, yaraşır, oğlan. Anam sənə qız verməz Gəl məni qaçır, oğlan. 391
Ənənəvi təsərrüfat sahəsi olan üzümçülüklə də bağlı xalqımız arasında maraqlı oyun və əyləncələr var. Üzümçülük Azərbaycan xalqının təsərrüfat həyatının tarix etibarı ilə ən qədim və geniş yayılmış sahələrindən biri olmuşdur. Keçmişdə Abşeron bağlarında doşab (b ə h m ə z) bişiriləndə mahnı oxuyardılar, oğlan və qızlar daş hovuzda (axurda), çəndə üzümü əzə-əzə səs-səsə verib əylənərdilər: Səbətdə üzüm gəlir, Hey düzüm-düzüm gəlir. Ağ şanı, qara şanı, Tez doldurun tavanı Qoyun ocağın üstə. Yığılaq dəstə-dəstə, Yeyək doşab, turşaşirin, Dadı özündən şirin, Adı özündən şirin. Onlar üst-başlarını şirə ilə tamam bulayardılar ki, bu da ümumi gülüş və sevincə səbəb olardı. Uşaqların və gənclərin ən çox sevdikləri əyləncə bir-birinin alnını, yanaqlarını üzüm şirəsinə bulamaq idi. Xalqımızın ən qədim mərasimlərindən biri də "Sayaçı" əyləncə tamaşasıdır. Sayaçı nəğmələrində maldarlıq münasibətləri - qoyunçuluq təsərrüfatı, bolluq, döl artımı, çoban tayfalarının həyat tərzləri vəsf olunur: Nənəm, a şişək qoyun, Yunu bir döşək qoyun. Bulamanı tez yetir, Ağlaşır uşaq, qoyun.
Nənəm, qoyunun qarası, Qırxlığı polad parası, Yaz günü dələməsi, Qış günü qovurması.
Nənəm, a narış qoyun, Yunu bir qarış qoyun. Çoban səndən küsübdür, Südün ver, barış, qoyun. Sayaçılar qoyunu tərif etdikcə gülməli hərəkətlər edir, gah süd və bala verdiyini nümayiş etdirir, onun yağlı olduğunu söyləyir, mələyir, gah da balasının zərif, incə təbiətindən söhbət açırdılar. Bu zaman sayaçılar təriflədikləri heyvanların dərisinə girir, ya da çiyinlərinə qoyun, keçi dərisi salıb əylənirdilər. Sayaçılarla yanaşı keçi cildində iki nəfər də müxtəlif hərəkətlər, məzəli rəqslər edir, maldarlığın qayğısına qalanları tərifləyirdilər. Burada rəqs edənlər oxuya-oxuya qoyunun, keçinin, quzunun məziyyətlərini sadalayır və ev yiyəsinə müraciət edirdilər. 392
Tamaşaçılar qarşısında örüş, heyvanların yemlənməsi, onlara qulluq, müalicə, döl, eləcə də heyvanların mübadiləsi, alğı-satqısı və nəhayət, istifadə olunması canlandırılırdı. Bu nəğmələr, tamaşalar xalqın real həyatı ilə səsləşir, istehsal faəliyyətini bütün aydınlığı ilə əks etdirirdi. Xalqımızın həyat və məişətində xalçaçılıq sənətinin geniş yer tutması ilə bağlı xalça-palaz toxuyanlar arasında bir sıra inanclar, ayinlər, adət-ənənələrlə yanaşı oyun və əyləncələr də mövcud idi. Keçmişlərdə evin qızı həddi-büluğa çatdımı, əli ilmədə olar, özünə mütləq cehizlik xalça toxuyardı. Xana qurulan gün toy-bayram olardı. Hamıdan çox uşaqlar sevinərdi. Müxtəlif növ şirni, noğul paylanardı, hamıya şərbət verilərdi. "Qonça gülü, xonça gülü" toxuyan xanaya nəğmə qoşardılar. Holavar, bayatı, şikəstə sədaları hər yeri bürüyərdi. Xana kəsilən gün də evdə, məhəllədə yenidən toy-büsat qurulardı. Aşıq çalıb- oxuyardı, qara zurnanın sədaları altında şadlıq, şadyanalıq edərdilər, oynayıb əylənər, mahnı oxuyardılar: A xana haçaq kəsilsin, Bir üzü haçaq kəsilsin. Əyri qabaqlı xanam, Dilimin andı xanam, Ayağımın bəndi xanam, Kəsirəm səni, Kəsərəm kəndi xanam. Deməli, xalqın əmək fəaliyyəti ilə bağlı təşəkkül tapıb inkişaf etmiş əmək nəğmələri, ayin və etiqadlar, mərasimlər, oyun və əyləncələrin, tamaşaların yaranmasına gətirib çıxarmış, bu oyun və əyləncələr də "getdikcə dünyəviləşmiş, xalqın məişəti, ailə həyatı ilə əlaqədar olaraq real bir məzmun kəsb etmişdir"[6]. Mədəniyyətimizin ən qədim abidələrindən olan Qobustan qaya təsvirləri, həmçinin Kiçik Qafqazın Kəlbəcər və Göyçə yaylaqlarından başlayaraq, Naxçıvandakı Gəmiqayaya qədər geniş bir ərazidə yayılmış və Anadolu abidələri ilə səsləşən qayaüstü rəsmlər arasında xalqımızın həyat və məişət tərzini əks etdirən təsvirlərdə Günəşə sitayiş, ov, əkin-biçin, cıdır, güləş səhnələri - ilkin xalq oyunlarının izləri əks olunmuşdur. Qayaüstü təsvirlərdə Azərbaycan xalqının bir sıra qədim inamlarının (oda, suya, Günəşə, Aya, totemlərə sitayiş və s.) və milli bayramlarının (məhsul, nəsli artım, Novruz və s.) kökləri ilə bağlı maraqlı təsviri səhnələr vardır. Arxeoloji qazıntılar zamanı aşkara çıxarılmış zəngin maddi mədəniyyət nümunələri, eləcə də müxtəlif materiallardan hazırlanmış bəzək əşyalarının üzərində həyatla bağlı olan, real və rəmzi məna kəsb edən maraqlı rəsmlər, işarələr, damğalar müəyyən mərasimlərdə rəqslərin icra olunduğunu, ilkin rəqs və musiqi sənətinin yaranması ilə nəticələndiyini göstərir. Qobustandakı "Qaval daşlar", "Yallı", "Halay", "Bənövşə" səpkili oyunları xatırladan rəsmlər, eləcə də Gəmiqaya təsvirlərində və Naxçıvanın boyalı qabları üzərindəki rəqs səhnələri Eneolit və Tunc dövrlərində Azərbaycanda musiqi-rəqs-oyun mədəniyyətinin təşəkkül tapdığını sübut edir. 393
Oyun və əyləncələr minillərdən-minillərə, nəsillərdən-nəsillərə çataraq xalq arasında yaşadığı kimi, şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrində, xüsusilə nağıllarda, dastanlarda, əfsanələrdə də yaşayıb zəmanəmizədək gəlib çatmışdır. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatının ən qədim abidəsi, xalqımızın tarixinin, məişətinin, adət-ənənəsinin ensiklopediyası olan "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında ozanların el-el, oba-oba gəzərək söz qoşması, nağıl, dastan söyləməsilə yanaşı Dədə Qorqud yurdunun igidlərinin atlanıb cıdır təşkil etməsi, qılınc oynatması, ox atıb yarışması, çövkən oynaması, pəhləvanların, daşqaldıranların məharətlərinin nümayiş etdirilməsi ilə tanış oluruq. Azərbaycan xalq oyun və əyləncələri haqqında məlumatlara qədim yunan, latın, Suriya, ərəb, fars, türk yazılı qaynaqlarında da rast gəlinir. Orta əsrlərdə Azərbaycan torpağını qarış-qarış gəzib-dolaşmış, Dərbənd, Şabran, Şamaxı, Bakı, Şəki, Gəncə, Lənkəran, Ərdəbil, Naxçıvan, Təbriz, Marağa, Qəzvin kimi şəhərlərdə aylarla qonaq qalan, ticarət edən, diplomatik danışıqlar aparan Avropa səyyahlarının və diplomatlarının (A.Cenkinson, A.Oleari, Yan Streys, A.Düma, J.Şarden və b.) xatirələrində xalqımız barədə, onun qədim mənəvi mədəniyyəti, o cümlədən oyun və əyləncələri, rəqsləri, tamaşaları haqqında olduqca maraqlı və qiymətli məlumatlar vardır. Yazıçı və tarixçilərin əsərlərində, abidələrdə, miniatür rəsmlərdə, orta əsrlərdə yaşayıb-yaratmış şairlərimizdən Qətran Təbrizinin, Xaqaninin, Nizaminin, Nəsiminin, Xətayinin və başqalarının əsərlərində xalq oyun və əyləncələri (çövkən, oxatma, atçapma, güləşmə, nərd, şahmat, şətrənc və s.) haqqında zəngin məlumatlar öz əksini tapmışdır. Nizaminin əsərlərində orta əsrlərdə Azərbaycanda geniş yayılan "Çövkən", "Kəbbədə", "Üzük-üzük", "Kəndirbazlar", "Kilimarası" və başqa neçə-neçə el oyun və əyləncələrinin təsviri verilmişdir[7]. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, qədimlərdə xalq oyun və əyləncələri azərbaycanlıların ənənəvi təsərrüfat fəaliyyəti ilə meydana gəlmiş əmək nəğmələri ayrı-ayrı mövsüm, mərasim və adətlərin icrası ilə bağlı təşəkkül tapıb inkişaf etmişdir. Etnoqrafik və ədəbiyyat materiallarından məlumdur ki, qədim zamanlardan azərbaycanlılar ilin yaz fəslinin başlanmasını, təbiətin oyanmasını, canlanmasını sevinclə qarşılamış, yazın gəlişini arzulayan müxtəlif oyun, əyləncə, tamaşa və mərasimlər icra etmişlər. Azərbaycan və başqa türk xalqlarının mifologiyasında yazla qışın qarşılıqlı münasibəti, mifoloji baxışlarda zoomorfik, habelə kosmoqonik təsəvvürlər, yaz ilə bağlı oyunlar, mahnılar, mərasimlər tarixən çox qədim köklərə malikdir. Əski çağlardan qışa şər qüvvələrin əməli tək baxan azərbaycanlılar qışı - "yağını" saymadıqlarını, ondan qorxmadıqlarını nümayiş etdirmək məqsədilə xüsusi mərasimlər keçirərmişlər. "Kövsəc" adlanan mərasimdə müxtəlif hərəkətli oyunların müşayiəti altında qışın qada-balasını özlərindən uzaqlaşdırmağa çalışmışlar. Özünü gülməli kökə salmış bir nəfəri təlxəkgeyimində qatıra mindirər, sonra da kəndi gəzdirib camaata deyərdilər ki, bu gördüyünüz adam qışın düşmənidir. Yan- 394
yörədəkilər onun üstünə su səpər, qar atar, ətrafında məzəli oyun və əyləncələr göstərərdilər. O isə bir əlində tükü yonulmuş qarğa, o biri əlində isə yelpik tutub yellədər, saymazyana "istidir, istidir, heç vecimə deyil" - deyə-deyə hay-küy salarmış. Bunlar türk xalqlarının, o cümlədən azərbaycanlıların yaxınlaşmaqda olan qışa qarşı davamlı və möhkəm olduqlarını nümayiş etdirmək üçün göstərdikləri cəhdlər idi. Türk xalqlarının təfəkküründə qış fəslinə belə baxış yalnız "Kövsəc" mərasimi ilə qurtarmır. Bu baxımdan qış və yazın üzləşməsinin rəmzi təsvirini özündə yaşadan "Kosa-kosa" əyləncə-tamaşası daha xarakterikdir. Burada Kosa qışın antropomorfizmi, keçi isə yazın, baharın zoomorfizmidir. Oyunun tam mətnini ilk dəfə görkəmli teatr xadimi Hüseynqulu Sarabski çap etdirmişdir. Azərbaycanın bütün bölgələrində keçirilən bu əyləncə-tamaşanın ayin və nəğmələri çoxçeşidlidir. Birisinə tərsinə çevrilmiş kürk geydirər, üz-gözünə un, kömür sürtər, başına şiş papaq qoyar, paltarının altından qarnına yastıqca sarıyar, əlinə naxışlanmış ağac verib boynundan zınqırov asardılar. Köməkçi ortalığa çıxıb oxuyardı: Kosam bir oyun eylər, Quzunu qoyun eylər. Yığar bayram xonçasın, Hər yerdə düyün eylər. Sonra nəğmələrin yardımı ilə səfərə çıxacaq qışın rəmzi Kosa üçün pay toplamaq istəyirlər. Yığışanlar bir şey vermək niyyətində olmadıqlarından, adamlar arasında hörmət sahibi olan bir şəxs yağışın, yaşıllığın, məhsuldarlığın himayəçisi bilinən Keçini məclisə dəvət edir və ondan xahiş edir ki, camaatdan pay toplayıb Kosanı yola salsın. Tamaşaçılar keçi görkəminə salınmış bu adamı sevinclə qarşılayır, ona istədiyindən çox pay verirlər. Kosa payları alıb Keçini qovur və şadlıqla atılıb düşə-düşə hoqqa çıxarır, gülməli hərəkətli oyunlar nümayiş etdirir, camaat qarşısında öyünərək yatır. Sonra Keçi yuxuya getmiş Kosanı buynuzlayıb öldürür. Əyləncə- tamaşada Keçinin Kosanı öldürməsi rəmzi şəkildə qışın qurtardığına, yazın başlandığına, xeyirin şərə qalib gəldiyinə işarədir. Yığışanlar elliklə baharın, yazın gəlişi eşqinə bir ağızdan mahnı oxuyurlar: ...Bağçanızda gül olsun, Gül olsun, bülbül olsun. Mirəli Seyidov yazın ilk oyanışının rəmzi olan keçinin şərəfinə ulu çağlardan türkdilli xalqların əksəriyyətində, eyni zamanda azərbaycanlılar arasında ayin-oyun olduğunu və geniş yayıldığını qeyd edir. Qobustan və Gəmiqaya abidələrində aşkara çıxarılan qayaüstü təsvirlərin əksəriyyətində keçi rəsminin olması keçinin kult kimi hələ çox-çox qədimlərdən məlum olduğunu sübut edir. İbtidai təfəkkür çağında ayrı-ayrı magik qüvvələrə inanan insanlar quraqlıq olanda, əkinlər, bağ-bağatlar yanıb sovrulanda ümidlərini yağışa bağlamalı olurdular. Bu münasibətlə ayinlər icra edir, mərasimlər keçirirdilər; Allah yolunda nəzir deyir, qurban kəsir, sədəqə verir, müsəllaya (yağış çağırma mərasimi) çıxırdılar. Bu münasibətlə keçirilən "Qodu-qodu" ("Hodu", "Dodu", "Xodu" şəklində də geniş 395
yayılmışdır) adlı qədim mərasim-oyun çox maraqlıdır. Yağış çağırmaq və ya günəş arzusu ilə keçirilən "Qodu-qodu" mərasim-oyunu Azərbaycanın digər bölgələrində, xüsusən Naxçıvan və Lənkəran əkinçiləri tərəfindən "Çömçəxatun" adı ilə icra olunardı[8]. Yaz fəslinin əvvəllərində yağış yağmayanda, quraqlıq olanda el cavanları bir yerə yığışardılar. Bir çömçə götürüb üstünə qara parça salar, qapı-qapı gəzib mahnı oxuyardılar. Hər evdə onlara pay verərdilər, çömçəyə isə bir az su tökərdilər. Uşaqlar payı özlərinə götürər, çömçədəki suyu bir ağacın dibinə tökər, çömçəni də həmin ağacdan asardılar. Çox keçməzdi ki, yağış yağardı. Buna "çömçəxatun gəzdirmək" deyirlər. Çömçəxatunu gəzdirərkən belə oxuyardılar: Çömçəxatun od istər, Çəmənlərdə ot istər. Ağaclarda bol məhsul, Meyvəsin dolu istər.
Anam-bacım götür gəl! Çömçəyə pay gətir gəl! Yağış gətir, bizə gəl! Çömçəyə pay gətir gəl.
Çömçəxatun nə istər? Tanrıdan yağış istər. Çömçəxatun gül istər, Çaylar dolu sel istər. Zəmiləri saçaxlı, Məhsulunu bol istər. Naxçıvanın Ordubad bölgəsində yağış çağırmaq üçün eyni mərasimə əməl edilərdi. Lakin çömçəni yaşlı qadınlardan biri gəzdirərdi. Qadın xəmir yoğurar, əlini yumamış çömçəni götürüb qapılara gedərdi. Soruşardılar: "Çömçəxanım nə istər?" Deyərdi: Baxın, xəmir yoğurmuşam, əlimi yumağa su tapmıram: Çömçəxanım nə istər? Allahdan yağış istər. Taxılları bol istər. Bağlara bal istər. Əlini yumağa Su istər". Azərbaycan xalq oyunları içərisində "Günəşi çağırmaq" mərasim-oyunu da əsatir mənşəlidir. Bu mərasim-oyunun Günəş kultu ilə əlaqədar yaranması şəksizdir. Bu, bəlkə də, şumer-türk inamı ilə bağlıdır. Belə ki, qədim azərbaycanlılar müqəddəs bilinən Günəşi həyat verən Tanrı saymış, ona sitayiş etmiş, qurban aparmışlar. Herodotun məlumatından aydın olur ki, massagetlər Günəşi yeganə Allah hesab 396
etməklə ona at qurban vermişlər. Oxşar adət sarmatlarda da olmuşdur. Sibir və Altay xalqlarında Günəş və od üçün ağ at qurban kəsilirdi. Şamanlara aid rəvayətlərdə Günəş dünyanın xeyirxah qüvvələrinin başlanğıcı, himayəçisi kimi təsəvvür olunur. Mərasimdə günəş canlı kimi təsvir edilmiş, insaniləşdirilmişdir. Günəş həyatdır, işıqlı sabahdır, şər qüvvələrin məhvi deməkdir. Bu münasibətlə cürbəcür oyunlar keçirər, şənlik edər, Günəşin çıxmasını arzulayar, ondan kömək gözləyərdilər. Soyuq qış günlərində günəş buludlar arasında görünəndə ulu babalarımız Günəşi çağırmaqla əlaqədar "Gün çıx..." mahnısını oxumuşlar. Lakin sonralar bu mahnı öz əvvəlki ilkin əhəmiyyətini itirmiş, uşaqlar tərəfindən icra olunmuş, tədricən uşaqların "oyun mahnısı" olmuşdur: Gün çıx, gün çıx, Kəhər atı min çıx. Oğlun qayadan uçdu, Qızın təndirə düşdü. Keçəl qızı qoy evdə, Saçlı qızı götür çıx. Göründüyü kimi, "Günəşi çağırmaq" oyununda qədim azərbaycanlılar, Günəşin özünə müraciət edir, onu "oğlunun qayadan uçması", "qızının təndirə düşməsi" ilə qorxudaraq tez "kəhər ata minib gəlməyə" çağırardılar. Burada "keçəl qız" qışdır, "saçlı qız" yazın başlanğıcıdır. Elə buna görə də əkinçiliklə, maldarlıqla bağlı olan xalqımız yazın gəlməsini istəyir və Günəşdən "keçəl qızı" - qışı aparmasını, "saçlı qızı" - yazı gətirməsini diləyir. Azərbaycan xalqının mənəvi mədəniyyətinin bir sahəsini Novruz bayramı oyun və əyləncələri təşkil edir. Tarixin qədim dövrlərindən xəbər verən Novruz bayramı və onunla bağlı ayinlər, adət-ənənələr, mərasimlər, oyun, əyləncə və tamaşalar öz məzmunu etibarilə rəngarəng, dolğun, əhatəli olub, xalqımızın ictimai və təsərrüfat həyatı, onun məişəti ilə bağlıdır. Bir sözlə, Novruz bayramı ən qədim el şənlikləri və mərasimlərinin, xalq oyun və əyləncələrinin mənəvi sərvət xəzinəsidir. Bayramda xalqımız zəngin milli rəqslərin, musiqinin, nəğmənin, oyun və əyləncələrin, tamaşaların, xalq teatrı elementlərinin, digər yaradıcı fəaliyyət nümunələrinin həm yaradıcısı, həm də tamaşaçısı kimi çıxış edir. Azərbaycanlılar müqəddəs Novruz gününün şəninə, şərəfinə çoxlu ayinlər, oyun və əyləncə xarakterli mərasimlər keçirib, elə indi də keçirir, gələcəkdə də keçirəcəklər. Qapı pusmaq, qapı-qapı gəzib papaq və ya qurşaq atmaq, bacalardan şal sallamaq dədə-babadan qalma adətdir. Xalqımız arasında "baca-baca", "qurşaqatdı", "papaqatdı", "şalsallama" kimi adlarla məlum olan ayinlər Novruz axşamı və ilaxır çərşənbələrdə icra edilir. Adətə görə, ev sahibi bacadan içəri sallanan şalın ucuna şəkərbura, kətə, şorqoğalı, qırmızı yumurta, ləbləbi, qovurğa, qoz, fındıq, kişmiş, iydə, innab, badam, püstə, qaysı, qax və s. bağlayardılar. Bəzən şal ağır gələrdi. Çünki niyyətləri hasil olan nənələr, analar, gəlinlər şala bir cüt qotazlı corab, ətirli sabun, alma, əl dəsmalı və ya 397
başqa şey qoyardılar. Həmin əyləncə Azərbaycanın bir sıra bölgəsində "Nünnünü", "Nünnü getmə" də adlanır. H.Sarabski yazır: "Nünnünü gedən adam ip ucuna kiçik bir torba bağlar, onu mətbəx bacasından (əgər mətbəxdə adam olarsa) və ya sadəcə evin damından, bacasından evə sallar, özünü tanıtdırmamaq məqsədilə şəhadət barmağını burnuna vurmaqla nünnünü səsi çıxarıb ev yiyəsini xəbərdar edərdi. Belə nünnünü gəzənlər qətiyyən boş qaytarılmazdı. Onların torbasına hökmən bir şey salmaq lazım idi". "Qulağa getmə" ("Qulaq falı" da adlanır) əyləncəsi də geniş yayılmışdır. Bu adət cavan oğlan və qızların niyyətlərini, bəxtlərini sınamaq məqsədi güdmüş, yeni ildə pusduğu evdən xeyirxahlıq edən xoş sözlər eşitmək mənasını daşımışdır. Adətə görə, qulağa gedən şəxs pusduğu evdən könülaçan xoş bir söz eşitsəydi, şad olacaq, niyyəti yerinə yetəcəkdi. Odur ki, hamı həmin axşam yalnız yaxşı şeylər barədə danışmağa çalışar, səmimi, ibrətamiz söhbətlər edər, bəd söz dilinə gətirməz. Evlərdən ulu babalarımızın, nənələrimizin öyüd-nəsihəti eşidilər. Novruz ərəfəsində Günəşin doğması və alqışlanması ilə bağlı icra olunan oyun- mərasimlərdən biri də "Danatma" ayin-tamaşasıdır. Həmin oyunun əsas tələbi səhərin açılmasına, "dan sökülməsinə" qədər heç kimin yatmamasıdır. Adətə görə, bu zaman yatmaq, nəzərdə tutulmuş əhdin, istəyin həyata keçməyəcəyi kimi qəbul olunurdu. Novruz bayramı gecəsi qızlar bir evə, oğlanlar isə onlara yaxın başqa evə yığışardılar. Gecə qızlar özlərindən dəstəbaşı seçib, onun dediklərinə əməl edərdilər. Bir nəfər də carçı seçilərdi. Qızlar həmin gecə bir qızı bulağa su gətirməyə göndərərdilər. Gətirilən suya un qarışdırıb bişmiş hazırlayar, Günəşi qarşılamaq üçün tədarük görərdilər. Bu müddətdə heç kim evdən bayıra çıxmamalı idi. Yalnız dəstəbaşının əmri ilə "carçı" evdən bayıra çıxa bilərdi. Oğlanlar isə bu vaxt mahnı oxuyaraq evləri gəzər, qızların olduğu otağa dəsmal atardılar. Bəzən dəsmaldan qız öz istəklisini tanıyardı. Qızlar dəsmala müxtəlif qiymətli şeylər, hədiyyələr və ya bişmiş şirniyyat bükərdilər. "Danatma" mərasimi, "danın açılması" - günəşin çıxması və qarşılanması anında xüsusi maraq doğurardı. Bu zaman qızlar bir qaba (buna diləkqabı deyirlər) su doldurar, onu örpəklə örtər, içinə daş-qaş, üzük, sırğa atardılar. Yaxşı səsi olan bir qız "Can gülüm" mahnısı oxuyardı. Mahnıdakı hər bənd deyilərkən, qabın yanında oturan qız və ya ağbirçək qadın qabdan bir şey çıxardar, mahnının məzmununa uyğun, toplaşan qızların birinin istəyi falı müəyyənləşdirilərdi. Bu vaxt qızlar "Can gülüm" nəqəratını xorla təkrar edərdilər. Mərasim-oyun bu qaydada davam edərdi. Bu zaman halay və yallı sayağı oyunlar keçirərdilər, rəqs edər, mahnı oxuyardılar. "Danatma" oyununun sonunda gün çıxana yaxın oğlanlar qızların yanına gəlir, birlikdə gəzintiyə çıxıb aydın səmanı, Günəşin çıxmasını qarşılayırlar. Gənclərin və uşaqların, bəzi hallarda isə böyüklərin yaratdıqları və icra etdikləri bu və ya digər oyun və əyləncələr, onların xüsusiyyətləri, sual-cavablar, göstərilən hərəkətlər yoldaşlıq hissini, qarşılıqlı səmimi münasibəti, cəldliyi, gümrahlığı, əməksevərliyi inkişaf etdirir. Onları təbiətə, gözəllik aləminə qovuşdurur. Xüsusilə, uşaqlar və cavanlar üçün oyun-əyləncələr ciddi tərbiyə vasitəsi, fiziki 398
kamillik məktəbi rolunu oynayır. Yaz fəslinin gəlişi ilə əlaqədar uşaqların, cavanların həyatında yeni bir gün başlayır - "Bənövşə günü". Üz tuturlar bənövşə ətirli dağ ətəklərinə, dərələrə, güney yamaclarına, bulaqların yan-yörəsinə, minbir həvəslə gül-çiçək toplayırlar. Qız- gəlinlər tellərinin uclarına bənövşə düzər, yaxalarına bənövşə taxar, saçlarına minbir rəngli, minbir ətirli çiçəklərdən çələng hörürlər. Bənövşədən dəstə tutub "yaz nübarı"dı, - deyə ana və bacılarına, qohum-qonşuya paylayar, nişanlı qızları sevindirər, şənlik edər, mahnı oxuyarlar: Boynu bükük bənövşəm, Könlü sökük bənövşəm. Qar üstündən boylanan, A dərdlərə haylanan, Yaz ətirli bənövşəm! Yaz ətirli bənövşəm! Bu zaman yaz çiçəyi bənövşənin adından götürülən sözlü-nəğməli "Bənövşə" oyunu oynayarlar. Oyun iştirakçıları olan oğlan və qızlar iki dəstəyə bölünüb bir- birindən 10-15 m aralı üzbəüz dayanır və əl-ələ tutub sıra dəstə düzəldirlər. Oyuna başlayan dəstə iştirakçıları bir-birilə deyişirlər: 1-ci dəstə: Qıy qılınc, qıy qılınc. 2-ci dəstə: Qıyma qılınc. 1-ci dəstə: Ox atdım. 2-ci dəstə: Oğru tutdum. 1-ci dəstə: Bənövşə. 2-ci dəstə: Bəndə düşə. 1-ci dəstə: Bizdən sizə kim düşə? 2-ci dəstə: Sizdən bizə Adı gözəl, özü gözəl Filankəs düşə (adı ilə deyilir). 2-ci dəstə elə uşaq seçməyə çalışırdı ki, ... onların səfini yara bilməsin. Adı çəkilən qaçaraq rəqib dəstənin səfini yarıb o biri tərəfə keçə bilsə, həmin dəstədən bir nəfəri özü ilə dəstələrinə əsir aparırdı. Hərgah keçə bilməsə, özü onların dəstəsinə qoşulmalı idi. Oyunçuların hamısını öz tərəfində saxlayan dəstə qalib hesab edilirdi. Göründüyü kimi, oyun uşaqları həyatla üzləşdirir, ətrafdakılarla, təbiətlə ünsiyyətə dəvət edir, onun bilik almasına, əmək vərdişləri əldə etməsinə, hərəkət fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsinə kömək edir. 399
Bayram günü Novruz oyunlarının səsi- küyü
düz-dünyanı başına
götürür. "Papaqaldıqaç", "Dirədöymə" ("Dizədöymə"), "Mərə-mərə", "Qaçaq-qaçaq", "Topaldıqaç", "Ay qaraquşum", "Çilingağac", "Papaqatdı", "Qaçdı- tutdu", "Şumaqədər" (bu oyun bəzi rayonlarda "Hadar-hadar", "Çaqqı-çaqqı" və s. adlarla da məlumdur), "Əkil-bəkil quş idim" və s. uşaqlar və yeniyetmələrin ən çox oynadıqları oyunlardır. "Qaçaq-qaçaq" vuruşa hazırlıq olmuş, yağıya qarşı sayıq olmağı öyrətmişdir. "Dirədöymə" oyununu hər uşaq oynaya bilməzdi, yalnız ürəkli, qoçaq, ayıq-sayıq, çevik uşaq bu oyuna qoşula bilərdi. Uşaqlar iki yerə ayrılıb, oyundan ötrü müəyyən olunmuş bir sahə ətrafına dairəvi cızıq çəkir və püşk atırlar. Püşk hansı dəstəyə düşsə o dəstə mərəyə - dairəyə girir. Uşaqlar hərəsi ayağının altına bir toqqa qoyur. Dairədən kənarda qalanlar toqqanı götürməyə çalışırlar. Dairədəkilər isə ayaqla vurur, toqqaları götürməyə yol vermirlər. Dairənin içərisində olanlar kənardakılardan birini ayaqla vursa, dairədəki uşaqlar kənara çıxır, kənardakılar dairəyə girirlər. Kənardakı oyunçu içəridəkilərdən birini əli ilə tutub dairədən çıxara bilsə, onu bir nəfərə həvalə edib saxladır və yiyəsiz qalmış toqqanı götürməyə cəhd edir. Bu zaman içəridəkilər həm öz toqqalarını, həm də çöldəki yoldaşlarının toqqasını qorumalı olurlar. Yaxud əksinə, içəridəkilər çöldəkilərdən birini fəndlə tutub dairəyə salsalar, dəstələr yerlərini dəyişməli olur. Dairədən kənardakı uşaqların biri toqqanı ələ keçirsə, dairənin içərisində olan uşaqları toqqa ilə vurur, ayaqları altındakı toqqaları kənara çıxarıb götürməyə çalışırlar. Hansı dəstə toqqaları tamam ələ keçirsə, qələbə qazanır. "Dirədöymə" oyunu Naxçıvanda "Cızıq tutması", Muğan bölgəsində "Cızıqdançıxma", Bakıda "Qayışçapdı" ("Qayışaldı"), Göyçayda "Turaoynu" ("Tuladöydü") və s. adlarla məlumdur. Azərbaycanın bütün bölgələrində xüsusilə qız-gəlinlərin sevimli oyunlarından biri də yelləncək oyun-mahnılarıdır. Bu məqsədlə oyunun ifaçıları bir-bir, iki-iki yelləncəklərə qalxıb yellənər, ətrafdakılar isə əl çalır, şənlənir, çalıb-çağırır, rəqs edə- edə yellənən qızın ayağına çubuqla vurub oxuyurdular: Örpəyi çəhrayı qız, Adaxlının adın de. Saçları xurmayı qız, Adaxlının adın de. 400
Qaşları sürməli qız, Adaxlının adın de. Ha yellənə-yellənə Adaxlının adın de. Yaylığı yellənən qız, Adaxlının adın de. Bura qonaq gələn qız, Adaxlının adın de. Ha yellənə-yellənə Adaxlının adın de. Yelləncəyə minib yellənənlər Qarabağda "Uçuncaq", Lənkəran bölgəsində "Küf", "Həlaçin", Bakıda "Quyhaquy", Qubada "Havaçağ", Şəkidə "Sulançıx", "Yörtməc", Zəngilanda "Sarımçax", Gəncədə "Səkmən" və s. adlarla məlumdur. Bir də görürdün yazın vurğunu olan uşaqlar qarğıdan hərəsi bir "at" düzəldib, o tərəfə-bu tərəfə çaparaq Günəşi səsləyirlər: "Gün buralara, kölgə dağlara; gün buralara, kölgə dağlara". Maraqlı oyunlardan biri də "Gözbağlayıca" adlanır. Bu oyunda da iki dəstə olur. Başçılar seçilir, növbəynən oyunçuların gözünü bağlayıb meydana buraxırlar. Kimsə çıraqda daş çıqqıldadır, səs çıxardıb qaçır. Gözübağlı uşaq başlayır bu səsin sorağına, qarşısına düşüb axtarmağa. Böyük əziyyətnən daşı daşa vuranı tutur. Ələ keçən oyunçunun gözünü bağlayırlar, bir başqası da başlayır oyun daşlarını çıqqıllatmağa. "Gözbağlayıca" oyunu bu sayaq davam edir. Hazırda Azərbaycanın bir sıra bölgələrində gənclər və uşaqlar arasında yaşayan oyunlardan biri də sözlü-nəğməli "Qələndər, ay Qələndər"dir (və yaxud "Yengəla ha, yengəla"). Oyun aparıcısı söz, əl hərəkəti və him-cimlə bir quşun ayrı-ayrı nişanələrini sadalayır, o biriləri isə bir yerdə "Qələndər, ay qələndər" (və ya "Yengəla ha, yengəla") deyirlər. Nişanələr deyildikdən sonra aparıcı əlindəki turnanı yoldaşına ötürərdi. Beləliklə, bir neçə uşaq müxtəlif quş adı deyərdilər. Axırda kim tapsa, başçı əmr edərdi ki, vur çatlasın. Həmin uşaq turna ilə qaçanları qovardı. Kim vura bilsə idi, o uşağa bu və ya digər yüngül cəza verərdilər. Həmin uşaq özünü başçının yanına yetirsə idi, onu döyməkdən əl çəkərdilər. Bu oyunun da Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində müxtəlif adları ("Quşum-quşum", "Durna-durna", "Səməndər, ay Səməndər", "Yalan-palan", "Bir quşum var bu boyda" və s.) məlum idi. Novruz bayramının çərşənbələrindən başlamış oğlan uşaqları və cavanlar yumurta döyüşdürürlər. Döyüşdürmədə həm çiy (bişməmiş), həm də bişmiş (bişmiş yumurtalar Günəşin, odun, yaşıllığın simvolu olmaqla sarı, qırmızı, yaşıl rənglərlə ala- bəzək bəzədilir) yumurtalardan istifadə olunur. Döyüşmədən əvvəl tərəflərin razılığı ilə yumurtalar dəyişdirilərək dişə vurulub bərk-boşluğu yoxlanılır. Bu "yumurtanı dadma" adlanır. Uşaqların daha çox sevdiyi həmin oyun olduqca əyləncəli bir səhnəyə çevrilir. Döyüşmə ilə bağlı belə bir söy-ləmə də vardır: 401
Daş yumurtam, Daş, daş... Baş yumurtam, Baş, baş... Həci dayını Yandırdım. Bir səbətlik Yumurtasın Sındırdım. Daş yumurtam, Daş, daş... Xüsusi olaraq seçilmiş, bir müddət duzda saxlanmış yumurtalar sivri və yastı tərəfləri olmaq üzrə döyüşdürülür. Bunun üçün 20-25 yumurtanı qatara düzür, bir nəfər o başdan, digəri isə bu başdan döyüşdürülür. Kimin yumurtası çox sınırsa, o da sınıqları yır-yığış eləyir, qalib qəhrəmanlar kimi sevinir. Bu oyunda hiylə və məharət qalib gəlir: "Sən tut, mən vurum", "Bunu mən tuturam, onu sən tut", "Gəl yumurtaları dəyişib vuraq", "Gəl dadışaq", "Yox sənin yumurtan ziyillidir" və s. Yumurtaya "əy qoyma" vardır. Yəni əgər kiminsə yumurtası bərk hesab edilirsə, deyirlər gərək əy qoyasan, yəni onun yumurtasının başı deyil, nisbətən yan tərəfi döyüşdürülür. Məlumdur ki, yumurta künə-baş adlanır. Odur ki, bərk yumurtanın künəsi ilə boş yumurtanın başı döyüşdürülür. Çox vaxt çil toyuğun yumurtası qalib gələrdi. Novruz bayramında meydanlarda məzhəkə səhnələri qurulur, müxtəlif oyun və əyləncə səhnəcikləri (tamaşaları) icra olunur. Təlim almış ayı və it ilə, ilanı özünə ram edib, onları oynatmaqla əyləncə və oyun göstərirlər. Bu zaman oyunçu hoppanıb- düşür, him-cim və gülməli hərəkətlərlə ətrafdakıları əyləndirir. Xoruz savaşdırmaq, it boğuşdurmaq, qoç döyüşdürmək əyləncələri də geniş yayılmışdır. Hüseynqulu Sarabski yazır ki, keçmişdə Bakının ətraf kəndlərində "yaxşı uzun boyunlu, uzun qıçlı heratı xoruzlarını çolpalıqdan kişmişlə bəsləmiş, altı aydan sonra onun qıçlarındakı məmizlərini şüşə ilə yonub iynə kimi itiləyərdilər ki, döyüşən zamanı o biri xoruzun çinədanına batsın"[9]. Əl quşları ilə (şahin, qartal, qızılquş, tərlan, quzğun, şonqar və i.a.) ov əyləncələri də geniş yayılmışdı. Uşaqlarda sayıqlıq, cəldlik aşılayan oyunlardan biri də "Gizlənqaç"dır (xalq arasında "Gizlənpaç", "Gildirimparç" və s. adları da mövcuddur). Hər bir uşaq iki barmağını dairəvi surətdə yerə düzdükdən sonra bir nəfər seçilmiş başçı gözü yumdurmaq üçün püşk rolunu oynayan şeri oxuyur: İynə-iynə Ucu düymə. Bal ballıca Ballı keçi. Şam ağacı, 402
Şatır keçi. Qoz ağacı, Qotur keçi. Hoppan-huppan Əmirqulu, Əmirquşu, Min qatıra, Çıx qırağa. Yaxud:
Biri bizdə, İkisi sizdə. Üçü üzdə, Dördü düzdə. Beşi bəstə, Altısı asta. Yeddisin yüzdə, Səkkizi səsdə, Doqquzu dəstə, Onu – sonu, Başa vur çəkil, Dur burdan əkil! Belə variant da var: Motal, motal, dərzi motal, İllər yatar, qaymaq atar. Çilmə çilik, yeddi milik, Ovçu gəldi, maral qaç. Nəğmə-saydakı son söz kimin barmağının üstünə düşsə, o barmağını çəkir və bu, axırda uşaqlardan birinin barmağı qalanadək davam edir. Həmin uşaq iki əli ilə gözlərini bağlayır, digərləri gizlənirlər. Müəyyən işarədən sonra uşaq gözlərini açır və axtarır. Gizlənənlər əvvəlcədən müəyyən edilmiş yerə - mərəyə gəlib əlini vurmağa çalışmalıdır. Əgər oyunçulardan hər biri göz bağlanan yeri tapıb gözünü bağlayandan tez qaçıb mərəyə əl vurarsa qalib, uduzan isə göz bağlamalı olur. Uşaqların əylənməsi üçün keçirilən "Gizlənqaç", "Qaçdı-tutdu" kimi şən və maraqlı oyunlar bu gün də məktəblərdə, uşaq bağçalarında sevincə səbəb olur. Novruz bayramı ilə bağlı oyun və əyləncələrin əksəriyyəti torpaqla – təbiətlə, əkinçiliklə, ağac, gül-çiçək əkməklə əlaqədardır. Xalq arasında axır çərşənbə axşamı "ağac əkmə günü" adlanır. Bu gün hər bir ailə üzvünün adına ağac əkilir. Uşaqların və gənclərin oyun və əyləncə fəaliyyətində obyektiv olaraq iki çox mühüm amil çulğaşır: bir tərəfdən praktik fəaliyyətə qoşulur, fiziki inkişaf edir, müstəqil iş görməyə alışır, digər tərəfdən onlar bu fəaliyyətdən mənəvi və estetik məmnunluq duyur, ətraf mühütə dair bilikləri dərinləşir. Bütün bunlar son nəticə 403
olaraq bütövlükdə şəxsiyyətin tərbiyəsinə kömək edir. Novruz bayramı günlərində xalq arasında yayılan maraqlı məişət oyunlarından biri də "Fincan-fincan" oyunu idi. H.Sarabski yazır ki, Abşeronda geniş yayılan bu oyun bəzən məhəllələrarası evlərdə, bir çox hallarda çayxanalarda icra edilirdi. İki dəstədən ibarət olan iştirakçıların sayına görə (10 və ya 15 nəfər) məcməyiyə (siniyə) düzülən üzüqoylu fincanlardan birinin içində üzük gizlədirdilər. Bu dəstə o biri dəstəyə onu tapmağı təklif edərdi. Üzük tapılmadıqda iştirakçı "cərimə" olunardı. "Oyuna yığılan cavanlar çay içər, şorqoğalı yeyər, qəlyan çəkərdilər... Oyun zamanı bəzən "Rüstəmnamə"dən və "İskəndərnamə"dən nağıl deyərdilər, dərviş, aşıq oxutdurardılar. Çox zaman oyun gecə yarısına qədər davam edərdi". Bu oyun Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində "Üzük-üzük", "Üzük gizlətdi", "Gül oyunu" adları ilə də məlum olmuşdur. "Baharbənd" oyununu Qarabağ bölgəsində daha çox oynayırlar. Elə ki yaz gəldi, Günəş qan qaynatdı, onda igidlər baharbənddə bəxtlərini sınayırlar. Atlı atın çaparağında çuxasını, arxalığını və çarıqlarını çıxarıb yola atır. Müəyyən məsafədən sonra atı geri döndərib atın çilovunu yığmadan çaparaq növbəylə çarıqlarını, arxalığını, çuxasını yerdən qaldırıb geyirdi. Bu əməliyyatı tez yerinə yetirən atlı qalib sayılırdı. Oyunların müəyyən bir qismi xalqın tarixinin, həyatının, xarakterinin istiqaməti ilə bağlı olmuşdur. "Günəş oyunu"nda şər qüvvələr Günəşin qarşısını tutur, insanlar əl-ələ verərək şər qüvvələri qovur, bundan sonra Günəş çıxır, həyat yenidən canlanmağa başlayır. Oyundan məqsəd insanların birləşib şər qüvvələrə qarşı elliklə mübarizə aparmasını göstərməkdir. "Ana, məni qurda vermə" oyununda isə yadelli işğalçılara qarşı mübarizə məsələsi irəli sürülür. "Çalağan çardağı" oyunu düşmən qalalarının, "Artırma" oyunu isə qala divarlarının fəth edilməsini göstərir. Azərbaycan xalq oyunlarından biri də "Noxud çuxuru" adlanır. Bu maraqlı oyun ev şəraitində keçirilir. Böyük bir sini təmiz və narın qumla doldurulub, üzəri hamarlanır. Sininin dövrəsi boyunca bir-birinin yanında, qumun içərisində kiçik çuxurlar düzəldilir. Hər çuxura yeddi ədəd noxud salınır. Oyunçular cüt-cüt noxudları çuxurlara salarkən belə bir şeir deyirlər: Tay cütüm (birinci cüt) Taylar cütüm (ikinci cüt) Alaca mətək (üçüncü cüt) Dalınca kötək (bir tək) Oyunda üç və üçdən artıq oyunçu iştirak edə bilər. Oyunçulardan biri payına düşən çuxurlardan birinin noxudlarını saat əqrəbi istiqaməti üzrə qonşu çuxurlara bir- bir salır. Növbə ilə ikinci və üçüncü oyunçu da bunu təkrar edir. Kimin axırıncı noxudu oyunçuların çuxurundakı tək sayda (1,3,5) olan noxudların üzərinə düşərsə, o oyunu udmuş hesab olunur. Bu qayda ilə oyun davam edir. Oyun və əyləncələr minillərdən-minillərə, nəsillərdən-nəsillərə çataraq xalq arasında yaşadığı kimi, şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrində, xüsusilə nağıllarda, 404
dastanlarda, əfsanələrdə də yaşayıb, zəmanəmizədək gəlib çatmışdır. "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanının boylarında ozanların el-el, oba-oba gəzərək söz qoşması, nağıl, dastan söyləməsi ilə yanaşı, Dədə Qorqud yurdunun igidlərinin cıdır təşkil etməsi, meydanda at oynatması, qılınc oynatması, ox atıb yarışması, oxla üzük vurması, çövkən oynaması, pəhləvanların, daşqaldıranların məharətlərinin nümayiş etdirilməsi və digər əyləncələrlə tanış oluruq. Qədim oyunlardan olan "Çövkən" çevik, cəld, dözümlü, mərd igidlər hazırlanması işində müstəsna rol oynamış və Yaxın Şərq ölkələrində, eyni zamanda Azərbaycanda ən məşhur oyuna çevrilmişdir. Dahi Nizami "Xosrov və Şirin" poemasında bu oyunun təsvirinə geniş yer vermişdir:
Xosrov gördü ki, o munis quşlar Çəməndə qumrudur, şikarda tərlan. Şirinə dedi ki: "Gəl, at çaparaq, Bir az bu meydanda çövkən oynayaq". Xosrovun çövkəninə top atdılar[10]. Bu oyun ağacdan hazırlanan "Çövkən" adlı alətin adı ilə bağlıdır. Ot üstündə xokkey oyununu xatırladan "Çövkən"in qaydası üzrə atlı oyunçular bir-birlərinə rəqib iki dəstəyə ayrılaraq topu uzunluğu 120-130 sm ucu əyri çövkənlə rəqib qapısından keçirməli idilər. Oyun uzunluğu 90-150 m, eni 60-120 m olan sahədə keçirilərdi. Meydançanın hər iki qurtaracağında ağac dirəklərdən düzəldilən qapı sütunlarının hündürüyü 2,50 m olurdu. Mənbələrdən məlum olur ki, fasilə ilə 2 saat davam edən oyun musiqi ilə müşayiət edilirdi. Oyun üçün xüsusi təlim görmüş atlar saxlanılmışdır.
405
Oyun başlanmazdan əvvəl şeypurlar səslənir, sonra xüsusi alayın sərkərdəsi topu meydana daxil edir, beləliklə, yarış başlanırdı. Bütün oyunçular milli geyimdə - papaq, arxalıq, gen şalvar, yüngül ayaqqabıda çıxış edirdilər. Oyunu 3 hakim idarə edirdi; baş hakim süvari olurdu. Yeri gələndə elin qeyrətli qızları da oğlanlarla birlikdə cıdıra çıxar, at çapar, ox və nizə atar, qılınc oynadar, digər oyun və əyləncələrlə məşğul olardılar: O yetmiş qız dişi aslan kimi Şirinin yanına başı havalı gəldilər. Mərdlikdə hər biri bir İsfəndiyar idi. Ox atmaqda Rüstəm kimi biratlı idilər. Çövkən oynamaqda elə cəld idilər ki, Fələyin qənbərindən topu (yəni ayı) çalıb aparırdılar. Oxdanları sərvlərə bağladılar, Sərv kimi yəhərin üstündə oturdular... Daha bundan qafil idi ki, güclü və ciyərlidirlər. Meydanda at çapmaqda hünərləri var[11]. "Dədə Qorqud"da Banuçiçəklə Beyrəyin yarışması, habelə "Qəpəq" oyunu və ya "Piyala və ox", "Baharbənd", "Yaylıq", "Gərdək qaçırma", "Sür papaq" və s. atüstü oyunlar da orta əsrlərdən el şənliklərində ən çox sevilən oyunlardan idi. Mənbələrin verdiyi məlumata görə, orta əsrlərdə Azərbaycanda adətən bayram günlərində küçə şənlik nümayişləri, əyləncə-tamaşaları da olmuşdur. 1630-cu illərdə Azərbaycanda olmuş alman səyyahı Adam Olearinin müşahidələri böyük maraq doğurur. Əyləncə-tamaşalar qarazurna, dörd qulac uzunluğunda qaraney musiqi alətləri, gumbul-gumbul səs çıxaran nağaranın müşayiəti ilə keçirilirdi. Ayrı-ayrı dəstələrə bölünmüş cavanlar bir-birinin əllərini və ya bellərini tutub yallı gedir, mahnı oxuyur, bədəninə şaqqıldaq asan təlxək cürbəcür məzəli hərəkətlərlə oyun çıxarırlar[12]. Azərbaycanda orta əsrlərdə, xüsusilə Səfəvilər dövründə geniş yayılmış atüstü oyunlardan biri də "Qəpəq" oyunudur ("Qıpıq oyunu"). Bu oyunun rəsmi çəkilmiş təsvirinə Səfəvilərin Qəzvin şəhərindəki "Qırx sütun" sarayının daxili divarında rast gəlinmişdir. XVI əsr İran şairi Əbdi bəy Şirazi "Çiçəklər bağı" əsərində həmin rəsmdən bəhs etmişdir. Məlumatlara görə, "Qəpəq" oyununda 6-8 nəfər iştirak edirdi. Meydanın ortasında basdırılmış hündür dirəyin - "qəpəq" ağacının ucuna içi gümüş pulla dolu kiçik bardaq və ya qızıl bir cam - piyalə qoyulurdu. El-oba şənliklərində, təntənəli günlərdə keçirilən oyunlarda bardaq qızıl sikkələrlə doldurulurdu. Oyunçular atlarını çaparaq müəyyən məsafədən tək-tək hədəfə ox atırlar. Hədəfi vuran qalib sayılır və bardaqdan tökülən sikkələr ona çatırdı[13]. Xalq oyun və əyləncələri içərisində zorxana ("güc, qüvvə evi", "hünər, zor yeri" deməkdir) oyunları daha geniş yayılmışdı. Zorxanalar dövrünün idman oyunlarının mərkəzi - sarayı olmuşdur. El-obanın adlı-sanlı pəhləvanları müntəzəm olaraq zorxanada toplaşar, məşq edər, bir-birləri ilə yarışar, həm də gəncləri mübariz 406
ruhda tərbiyələndirərdilər. Azərbaycan Tarixi
Muzeyində saxlanılan orta əsrlərə aid zorxana oyunlarında istifadə olunan milli idman alətləri (zorxana şilləri, toppuzlar, yekbargirlər və s.), canbaz geyimləri (pəhləvan güləşçilərin şalvarları və s.) bu cəhətdən çox maraqlıdır[14]. Orta əsrlərdə mövcud olan zorxanalar XIX-XX əsrin əvvəllərinədək bəzi cüzi dəyişikliklərə baxmayaraq, Gəncə, Bakı, Naxçıvan, Ordubad, Şəki, Bərdə, Şuşa, Şamaxı və s. şəhərlərdə fəaliyyət göstərmişdir. Lakin çox təəssüf ki, son zamanlar zorxana ənənələri unudulmaqdadır. Güc-sınama yarışları üçün nəzərdə tutulmuş zorxana binası, adətən, ortasında kiçik günbəzi olan, tavanlı məscid, hamam və ya türbəni xatırladırdı. Binanın böyük zalının səqfi tağlarla örtülü olur. Zalın ortasında 200- 300 tamaşaçının oturduqları səki
ilə əhatələnmiş və eyni vaxtda 15-20 idmançı tutan oyun meydançası (süfrə) yerləşirdi. Oyunları süfrəyə yaxın hündür yerdə oturan təlimçi-mürşüd idarə edirdi. Süfrədə oyuna başçılıq edən "miyandar"ın işarəsi ilə musiqi çalınır və oyun başlanırdı. Ənənəvi zorxana oyunları rəqs şəklində, "Cəngi" musiqisinin sədaları, yaxud nağaranın çox sürətli zərbələri altında müşayiət olunurdu. Buradakı oyunlar kompleks oyun silsiləsindən ("sino oyunu" və ya "quluncsındırma", "mil oyunu", "ayaq düymə", "kəbbadə" və ya "kəmanə", "səngi- daşqaldırma", "çərxi", yaxud "təndüvrə", "güləş" və ya "qurşaqtutma") ibarət idi və biri digərinin ardınca icra edilirdi. Mil oyunu barədə H.Sarabski yazırdı: "...Hərə əlinə bir mil alıb başının üstünə qaldırırdı. Dumbul çalınmağa başlanırdı. Dumbul əvvəlcə lap ahəstə, sonra get-gedə səs tempi yuxarı qalxıb yenə də enərdi. Mil oynadan adam da həmin ahənglə başının üstə milləri hərləyirdi. Oyun qurtardıqdan sonra camaat onları alqışlayardı. Bəziləri camaatın xatiri üçün mili tək əli ilə yuxarı atıb yenə dəstəsindən tutardı. Yaxşı mil oynadanlar mili qıçının altından atıb havada tutardı"[15]. El şənliklərində, xüsusilə Novruz bayramında zorxanalar daha təmtəraqlı 407
görünərdi; səməni, bayram xonçaları, rəngli yumurtalarla bəzədilər, pəncərələrə və taxçalara qırmızı parçalardan örtüklər salınar, hər tərəf məşəllərlə işıqlandırılardı. Zorxanalarda pəhləvanlar qarazurnanın cəsarət, güc, qüvvət, inam, döyüşkənlik, dönməzlik, yenilməzlik aşılayan zil səsi, zərb alətlərinin gur sədası altında meydanı gəzər, igid cavanları güləşə (qurşaqtutma) çağırardılar: Əl-qolunu çatdadaram, ay oğlan. Bağrını çatdadaram, ay oğlan. Nişanlını alıb qaçaram, ay oğlan. Bəlalı başına bəlalar açaram, ay oğlan. Zorxana iştirakçıları toppuzla, daşla, zəncirlə də oyun göstərərdilər. Pəhləvanlar hər əlində bir toppuzu qaldırar və onları ahəngdar tərzdə başları üzərində fırladar, sinələri önündə hərlədər, çiyinlərinə, böyürlərinə vurar, ya da toqquşdurardılar. Bəzən toppuzların hər ikisi birdən və ya növbə ilə yuxarı atılar və yenə oyunçunun əlinə düşərdi. Şəki-Zaqatala bölgəsində, Bərdədə zorxana oyun-tamaşaları açıq havada, xalq toy mərasiminin bir hissəsi kimi də mövcud olub. Burada müəyyən bir süjet və ardıcıllıq üzərində qurulmuş ənənəvi zorxana oyunları rəqs şəklində, musiqi və mahnılarla müşayiət olunardı[16] Bu baxımdan Naxçıvanda qələmə alınmış oyun-əyləncə daha çox maraqlıdır. Böyük bir meydanda cəngi havaları altında zorxanalar qurulur. Pəhləvanlar üz-üzə dayanıb meydanın qızışmasını gözləyirlər. Meydanı dövrəyə almış adamlar pəhləvan güləşindən əvvəl bu nəğməni oxuyurlar: İki iyid çıxdı meydana, İkisi də bir-birindən mərdana. Şahi-Mərdan pirimiz, Aradıq tapdıq bir-birimiz. Əl başda, diz yerdə, Güləşəyim düz yerdə. Çox irəlidə durma, Dərə fəndi qutludu, Nər oğul umudludu. Haqqış-haqqış, Bərk yapış. Əldən çıxdı, Topuqdan yapış. Biz deyərik maşallah, Siz deyin bərəkallah. 408
Maşallah deyənin Gözünə nur, Maşallah deməyənin Gözünə kül. Güləş başlanardı. Pəhləvanlar güləşib qurtarandan sonra zorxana yığışdırılardı. Zorxana oyunları ilə bağlı şatırlıq oyunu da Azərbaycanda geniş yayılmışdı. Şatırlar zorxana oyunlarını öyrənməklə möhkəmlənir, sonra şatır olmaq üçün təlimə başlayardılar. Şatırlığın öhdəsindən yalnız sağlam, dözümlü, iradəli adam gələ bilirdi. Şatırlıq oyunu haqqında Səfəvilər dövrünə aid qaynaqlarda məlumat verilir. Bu dövrdə zadəgan süvariləri şatır adlı idmançılar müşayiət edərdilər. Şatırların saxlanılması əsilzadələr üçün şöhrət əlaməti olduğundan onlar şatırlarının sayını artırmağa çalışardılar. Buna görə də şatırlıq orta əsrlərdə xeyli şöhrət qazanmışdı, saraylarda zadəganların və hakimlərin yanında mərkəzləşdirilirdi. Mənbələrin verdiyi məlumatdan aydın olur ki, şatır tərbiyə edib hazırlamaq işinə hələ uşaqlıqdan - 6-7 yaşından başlanırdı. Şatırlığın təlimində ilk növbədə cəld getmək qaydaları öyrədilir, sonra qaçış təlim edilirdi. 18 yaşına qədər həm sürət, həm də məsafə tədricən artırılırdı. Bu təlim-məşqləri keçəndən sonra hər bir gənc şatırlıq adı almaq üçün mübarizəyə hazır olurdu. Şatırlıq adı verilməsi məqsədi ilə böyük bir meydanda mərasim təşkil edilirdi. Meydanın ortasında taxt qurulurdu və orada meyvə və şirnilər düzülürdü. Məclisdə rəqqasə və xanəndələr də iştirak edirdilər. Şatır adı almağa hazır olan gənclər zorxana şalvarında ortaya çıxırdılar, bellərinə şatırlara məxsus zınqırovlu kəmər bağlayırdılar. Bu hazırlıqdan sonra şatır hakimlərin müəyyən etdiyi 6 km-lik yolu gün çıxandan gün batana qədər on iki dövrə dayanmadan qaçmalı idi. Şatırın qaçdığı müddətdə onu, hərəkətləri düzgün yerinə yetirilməsinə nəzarət üçün bir neçə atlı da müşayiət edirdi. Gənc şatır qaçış nöqtəsindən 6 km uzaqlaşdıqdan sonra müəyyən edilmiş yerdə onun yolunu gözləyənlərdən nişanə üçün bir ox alıb qayıdırdı. Beləliklə, o qaçdığı müddətdə 12 ox əldə edib onları meydançada qaçışa nəzarət edən hakimlərə verirdi. Şatır hər dəfə qayıtdıqda meydana döyüş ruhlu musiqi sədaları yayılırdı. Xanəndələr və rəqqasələr onu pişvaz edirdilər. Yarışı uğurla başa vurana şatır adı verilirdi. Bu qərar elan edildikdən sonra yaxın adamlar yeni şatıra hədiyyələr təqdim edirdilər[17]. Maraqlı oyun və əyləncələrdən olan kəndirbazlara camaatın ən çox toplaşdığı bayramlarda, el-oba şənliklərində həmişə xüsusi yer verilərdi. Akad. Məmməd Arif haqlı olaraq yazır ki, Azərbaycanda ən çox tamaşaçı cəlb edən kəndirbazlıq və dərvişlik idi. Kəndirbazlıqla xüsusi hazırlıq keçmiş sənətkar kəndirbazlar məşğul olardılar. Böyük meydançalarda bir-birindən müəyyən məsafədə çarpaz dayaqlar qurardılar, bunlar da tarım çəkilmiş möhkəm kəndirlə birləşdirilərdi. Meydana kəndirbazdan əvvəl keçəpapaq (yalançı pəhləvan) adlanan köməkçisi çıxardı. O öz oyunu, çevik və məzəli hərəkətləri, atmacaları ilə tamaşaçıları əyləndirib güldürər, xüsusi nömrələrlə camaatın diqqətini özünə cəlb edərdi. Hüseynqulu Sarabski 409
keçəpapaqlar haqqında yazırdı: "O, çuxanı tərsinə geyib boynundan və qollarından zınqırov asar, üzünə dəridən bir üzlük taxıb aşağıda oyun çıxarar və yamsılamaqla pul yığardı. Hərdən yuxarıya (kəndir üstündə oynayana) xitabən deyirdi: -
- Hünər sənin üçündür. Əgər sən ip üstündə bir qaytağı oynasan, bura yığılan ağalar bizə cibxərcliyi verərlər. Usta, balabanı kök elə!" Kəndirbaz, bir qayda olaraq, xüsusi geyimdə - üzərində cürbəcür gözmuncuğu, həmayıl, dualar, qollarına rəngli parçalar bağlanmış çuxa, qısa məxmər şalvar, başında motalpapaq meydana daxil olurdu. Kəndirbaz əlinə uzun bir ağac - ləngər (ləngər vasitəsilə kəndir üzərində müvazinəti saxlayır, bu və ya digər hərəkəti icra edirdi) alıb, kəndirin üzərində zurna və nağaranın müşayiəti ilə rəqs edir, kəndirin bir tərəfindən digər tərəfinə gedir, atılıb-düşür, müxtəlif oyunlar göstərir, yalançı pəhləvanla, tamaşaçılarla əlaqə saxlayır, saatla tamaşa göstərir, camaatı əyləndirirdi. Oyun və əyləncələr xalq məişətinə rövnəq vermiş, adamların gündəlik həyatının üzvi hissəsinə çevrilmişdir. Bu baxımdan "Qaravəlli" oyun-tamaşaları diqqəti cəlb edir. Oyunun mövzusunun əsasını məzəli hadisə və ifadələrlə dolu yumoristik və satirik kiçik məişət səhnəcikləri, tamaşaçıları güldürmək məqsədi ilə pərdələrarası göstərilən söz oyunbazlığı, həmçinin qədim mərasimlər təşkil edərdi. Akad. Məmməd Arif yazır: "Toy məclislərində, qəhrəmanların məğlubiyyəti ilə bitən böyük nağıl və dastanlardan sonra tamaşaçıların könlünü açmaq və "tragediya"nın ağır təsirini yüngülləşdirmək üçün oradaca ya aşıqların köməkçiləri və ya başqa bacarıqlı adamlar tərəfindən "Qaravəlli" adı ilə məşhur olan yüngül, məzhəkəvi oyun-tamaşalar göstərilir. Xalq lətifələri əsasında qurulmuş "Qaravəllilər" güldürücü və bəzən də satirik bir xüsüsiyyət daşıyır"[18]. Adət üzrə, üzünə yumurta sarısı çəkmiş carçı ulaq üstə kəndi və ya şəhəri gəzərək ucadan "Qaravəlli"nin gəldiyini xəbər verərdi. Tamaşaya daha çox adam yığmaq üçün musiqi çalınır, nəğmələr, qaravəllilər, meyxanalar oxunardı. Tamaşaları zurnaçı və aşıq dəstələri müşayiət edərdi. Oyunbaz öz yumor və əyləncə xarakterli oyunları ilə ətrafdakıları güldürüb könlünü açar, onlara həzz verər, məşğul edib əyləndirərdi. Zəngin repertuarı və dərin məzmunu ilə seçilən xalq oyun-tamaşa növlərindən biri də "oyuq" (kukla) tamaşalarıdır. "Kilimarası" adlanan belə oyun-tamaşalar əsas etibarilə Azərbaycanın qərb və şimal-qərb bölgəsində geniş yayılmışdı. "Oyuq" (kukla) sənətinin ən qədim növlərindən hesab olunan "Kilimarası" el-oba şənliklərində ifa olunan meydan tamaşaları tərkibinə daxil idi[19]. "Kilimarası" oyunlarında lağetmə, tənqid, məzəmmət, ifşaedicilik, tərbiyə motivləri özünü qabarıq göstərir. Hələ 1928-ci ildə etnoqraf Ə.Ələkbərov Kəlbəcər, Şəmkir, Qazax bölgələrində, həmçinin Göyçə mahalında "Kilimarası" qədim xalq oyunlarını müşahidə etmiş, onun ifaçılıq ənənələrindən bəhs etmişdir[20]. Sonralar tədqiqatçılar haqlı olaraq "Kilimarası"nı oyuq teatrının tacı hesab etmişlər. XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın şimal-qərb bölgəsində,
410
Kəlbəcərdə Milli Məmmədalı, Oruclu Səlim və Cabbar "Kilimarası" oyununun mahir ustası hesab edilmişlər. Bu oyun son dövrlərədək ifa olunmuşdur. 1970-1980-ci illərdə onun məşhur ifaçısı Kəlbəcərin Ağcakənd sakini 90 yaşlı Mehralı Mehdiyev olmuşdur. Mehralı kişinin oğlanları Süleyman və Şəfaqət də "Kilimarası"nı yüksək sənətkarlıqla ifa etməyi bacarmışlar[21]. "Kilimarası" musiqinin, mahnının və aşıq musiqisinin sədaları altında göstərilirdi. Məzmununa görə xalq teatrı elementləri əsasında qurulmuş oyunda bir- birindən maraqlı, gülməli səhnəciklər oynanılardı. Oyunu idarə edən şəxs 4 kuklanı barmaqları və dizləri ilə hərəkətə gətirirdi. Kilim arasında göstərilən bu tamaşada kukla-oyuq oynadan bir nəfər xalçanın ortasında uzanır, iki nəfər köməkçi isə kilimi yanlarından yuxarı qaldıraraq saxlayırdı. Kilimin bu hissəsi tamaşaçı ilə müqəvva-kukla oynadanın arasını kəsirdi. Köməkçilər isə tamaşanın sonuna qədər kilimi bükülməyə qoymurdular. Kuklalar kilim arasından çıxdığı üçün və kukla oynadan kilim arasında durub fəaliyyət göstərdiyindən oyun "Kilimarası" adlanırdı. "Kosa gəlin", "Maral oyunu", "Tənbəl qardaş", "Kaftar küs", "Tapdıq çoban" "Hacı gəldi", "Şələ oyunu", "Şah Səlim", "Qaragöz", "Keçəl pəhləvan" və digər oyun- tamaşaları da kilim arasında məhz bu ifaçılıq ənənələri əsasında göstərilirdi. "Tənbəl qardaş" el-oba arasında "Əkəndə yox, biçəndə yox, yeyəndə ortaq qardaş" kimi də tanınır. Adətən, meydanda oynanılan bu tamaşada zəhmətə xor baxan, müftəxorluqla baş girləyən kiçik (tənbəl) qardaş tənqid edilir, öz əməksevərliyi, çalışqanlığı ilə fərqlənən böyük qardaşa haqq qazandırılır. Tamaşanın sonunda peşman olan və tənbəllik etməyəcəyinə and içən kiçik qardaş təsərrüfata şərik edilir. "Kilimarası"nın repertuarına daxil olan "Tapdıq çoban"ın süjetini ailə-məişət məsələləri, mənəvi-əxlaqi problemlər təşkil edir və məzəli hadisələrdən ibarət bu oyun-tamaşada yüngül xasiyyətli xanımlar gülüş hədəfinə çevrilirdi. Müqəvva-kuklaların geyimi sadə olurdu. Kişilərin başına papaq qoyulur, belinə qurşaq bağlanır, ayaqlarına çarıq-corab geydirilirdi; qadın kuklalara isə büzməli- qırçınlı əlvan və yaraşıqlı don geydirilir, başlarına yaylıq bağlanır, bəzək şeylərindən də istifadə edilirdi. Müəyyən əxlaqi və tərbiyəvi əhəmiyyətli əyləncə-məzhəkələrdən ibarət "Kilimarası" oyunlarında həyatda nəzərə çarpan eybəcərliklər, mənfi adət-ənənələr səhnə yolu ilə nümayiş etdirilir, tənbəllər, istismarçılar, müftəxorlar gülüş hədəfinə çevrilirdi. Tədqiqatçılar xalq oyun və əyləncələrinin, mərasim şənliklərinin əksəriyyətində hərəkət, dialoq, aktyor oyunu kimi teatr elementlərinin əhəmiyyətli yer tutduğunu, xalq teatrının yaranması üçün zəmin olduğunu qeyd edirlər. Qədim tarixə malik "Sayaçı", "Novruz", "Kövsəc", "Kosa-kosa", "Xanbəzəmə", "Kilimarası" "Qaravəlli", "Hoqqa oyunu" və s. oyun-tamaşalarında möhkəm süjet, bitkin və aydın xarakter, dramatik hərəkət, çox əlvan və rəngarəng ifadə vasitələri vardır. Belə oyun və əyləncələr hər hansı ailə-məişət epizodlarını cəmləşdirir və xalq dramının, xalq
411
teatrının əsasını qoyur[22]. Oyun və əyləncələr xalqımızın el şənliklərində, özünün zənginliyi və rəngarəngliyi ilə diqqəti cəlb edən ənənəvi toy mərasimlərində də özünəməxsus maraqlı yer tutur. 40 gün-40 gecəlikdən tutmuş ən azı 3 gün-3 gecəyədək davam edən toy məclislərimiz oyun və əyləncələrsiz keçməzdi. Çünki toy xalq həyatı ilə bağlı bütün digər ictimai hadisələrdən zənginliyi ilə fərqlənir. Çox qədim tarixli toy xalq məişət əyləncələrinin ən kütləvisi və məşhurudur. Toy adi evlənmə mərasimi çərçivəsindən çıxaraq, xüsusilə kənd yerlərində, ictimai mədəni bir əyləncəyə çevrilmişdir[23]. Orada nümayiş etdirilən əyləncə və oyunlar çox rəngarəng və zəngindir. Məlumdur ki, xalq həyatında müstəsna mahiyyət daşıyan ənənəvi toy mərasimi bir neçə mərhələyə bölünür, yəni qızbəyənmədən başlayaraq təzə gəlinin toydan sonra üzə çıxmasınadək davam edirdi. Bu mərasimin ayrı-ayrı mərhələsinə uyğun olaraq müəyyən adət-ənənələr, xüsusi oxumalar, oyunlar, gülməli, maraqlı şən əyləncələr keçirilərdi və bu oyun və əyləncələr, adətlər, ayinlər, sözsüz ki, onların hər birinə aid lokal məxsusiliklə Azərbaycanın hər yerində mövcud idi. Etnoqrafik materiallara əsaslanaraq demək olar ki, Azərbaycanın çox yerində toy məclisləri öz məzmun və repertuarına görə də biri-birlərindən fərqlənir. Kişi toylarında igidliklərini nümayiş etdirmək cəhdində olan cavanlardan fərqli olaraq, qadın və qızların məclisləri xüsusi rəngarəng məzmunu ilə seçilərdi. Ağızdan-ağıza ötürülən bayatılar, mahnılar oynayanları daha da vəcdə gətirər, onların bəhsə-bəhsinə səbəb olardı. Bir qayda olaraq, qız-gəlin toylarında oyun və əyləncələrə üstünlük verilərdi. Bu oyun və əyləncələr musiqi, mahnı və rəqslərlə müşayiət olunardı. Özlərini müxtəlif dona salan, maraqlı el oyunları nümayiş etdirən xanımlar öz məharətləri ilə sanki kiçik səhnəciklər yaradır, toy şənliklərini daha da rövnəqləndirirdilər. Naxçıvan bölgəsində "Haxışta", Lənkəranda "Halay", Şəki- Zaqatalada "Tuğay Məlik", Şirvanda "Tello", "Nənəcan" və s. halaysayağı oyunlar qız-gəlin toyları üçün səciyyəvi idi. Nişan günü qız-gəlinlər əl çala-çala oynayardılar. Bir nəfər oxuyar, qalanları isə "xub oyna", "xub oyna" deyə-deyə dövrə vurardılar: -
-
Xub oyna. - Gedin deyin xoruza, - Xub oyna. - Bu gecə banlamasın, - Xub oyna. - Yar gəlir məhləmizə, - Xub oyna. "Haxışta" oyununda adətən qız-gəlinlər dəstə tutar, bir nəfər ailə həyatı, məişət, məhəbbət mövzularında bayatı formasında şeirlər deyər, dəstə isə hər misradan sonra "Haxışta" sözünü təkrar edərək əl çala-çala oynayar, əylənərdilər. Buna çox vaxt " haxışta getmək" deyirlər: 412
Salxım üstə üzüm var, haxışta, Üzüm üstə gözüm var, haxışta. Gələn bir cüt bacının, haxışta, Kiçiyində gözüm var, haxışta.
Badyada qaymaq gərək, haxışta, Qablara yaymaq gərək, haxışta. Qohuma qız verənin, haxışta, Gözlərin oymaq gərək, haxışta.
Arazın üstü buzdu, haxışta, Qıraqları yarpızdı, haxışta. Oğlanı dərdə salan, haxışta, Qonşudakı bu qızdı, haxışta.
Ağ at qaçdı, deyirlər, haxışta, Yaldan aşdı, deyirlər, haxışta. Muştuluqçu gəlibdi, haxışta, Yar barışdı, deyirlər, haxışta. Qax rayonunun Sarıbaş kəndində qələmə alınmış[24] "Tuğay Məlik" oyunu da çox maraqlıdır. Qaydaya görə, bu oyunda da iştirakçılar iki dəstəyə bölünər, 20-30 nəfərdən ibarət olan dəstələr sıra ilə qarşı-qarşıya durardı. Birinci dəstə qaval və əl çala-çala rəqs edər, oxuya-oxuya o biri dəstəyə yaxınlaşardı. Oyunda böyük bir canlanma, şux əhvali-ruhiyyə yaranardı: Qara atın nalıyam, Tuğay Məlik! Üstü ipək xalıyam, Salaməleyküm! Dəymə, dolaşma, oğlan, Tuğay Məlik! Mən özgənin malıyam, Salaməleyküm! Birinci dəstə şeri oxuyub geri qayıdardı. İkinci dəstə "öz" şerini oxuya-oxuya birinci dəstəyə tərəf yaxınlaşar və cavab olaraq oxuyardı: Qara at, minnəm səni, Tuğay Məlik! Yorğayla sürrəm səni, Salaməleyküm! Məni yara yetirsən, Tuğay Məlik! Məxmər çullaram səni, Salaməleyküm! Oyun beləcə davam edərdi. Ənənəyə görə, cavab sözü tapmayan dəstənin bir üzvü o biri dəstəyə, yəni qalib dəstəyə keçərdi. Üzvünü itirmiş məğlub dəstə "Ay zəri" adlı mahnı ifa edərdi: Ay zəri, zəri, zəri, Vay zəri, zəri, zəri, Qızılgüllər içində İtirdim nazlı yarı.
413
İştirakçılarını itirmiş dəstə oyunu uduzmuş sayılırdı. Onun son iştirakçısı qalib dəstədən xahiş edərdi: Sizə diləyə gəlmişəm, Bizə diləyə gəlmişəm. Qızıl sünbüllər gətirib, Qıza diləyə gəlmişəm. Qalib dəstə bir nəfəri geri qaytarardı. Bu iki iştirakçı yuxarıdakı bəndi təkrar edərdi. İtirilmiş iştirakçıların hamısı geri qaytarılanadək oyun davam etdirilərdi. Üzvlərin sayı bərabərləşəndən sonra oyun yenidən başlanardı. "Tuğay Məlik" mahnısını vaxtilə toy gecəsi, gəlin gərdəyinin qabağında da oxuyarmışlar: Çay aşağı işim var, Tuğay Məlik! Zərgərdə gümüşüm var, Salaməleyküm! Şamaxıda toylarda "ağcadaban" adlanan "məsxərəçilər" maraqlı səhnəciklər göstərərdilər. Yardımlıda və digər bölgələrdə "Günü-günü" əyləncə səhnəciyini oynamaq geniş yayılmışdı. Gülüş doğuran bu səhnəciyin məzmununu iki gününün bir- birinə söz atmaları, davranışı, mübaliğəli görkəmləri və mimikaları təşkil edirdi. Qız-gəlinlərin toylarında "Gəlinbacı" oyunu icra olunardı. Gəlin köçən gün qızlar onun başına toplaşır, əllərinə dəmir sinilər alıb gəlinin dilindən mahnı oxuyub ona sataşırlar. 1-ci qız: - Mən gəlmişəm narınc-turunc dişləyəm, Gəlməmişəm toyuq-cücə kişləyəm. 2-ci qız: - Mən gəlmişəm istəkana qənd salam, Gəlməmişəm ürəyimə dərd salam. 3-cü qız: - Mən gəlmişəm əbrə geyəm, sallanam, Gəlməmişəm çit-mit ilə allanam. 4-cü qız: - Mən gəlmişəm çırtıq çalam, oynayam,
414
Gəlməmişəm köpəkləri yallayam... Adətə görə, ənənəvi toylarda "Paltarkəsdi", "Xınayaxdı" ("Xına qoyma") mərasimi keçirilirdi. Toy şənliyi ərəfəsində qız evində keçirilən mərasim axşamdan başlayıb, sübhədək davam edirdi. Bu mərasimdə gəlin ətrafında mahnılar oxunur, şux
zarafatlar, məzəli
səhnəciklər ifa olunurdı. Gəlinin şəninə
mahnılar oxuyur,
ona xoşbəxtlik arzulayırdılar. "Xınayaxdı" gecəsində bəyin şücaətindən, qeyrətli oğul olmasından söhbət açardılar. Oğlan evindən
qız-gəlinlər də
"Xınayaxdı" mərasimində iştirak edirdi. Məclisdə "Şəbihçıxarma" adlı məzhəkəli oyun çıxarırdılar. Cavan gəlin və qızlardan bir neçəsi qiyafələrini dəyişdirib, üz-gözlərini gizlədərək məclisi şənləndirərdilər. Bəzən özlərinə bığ-saqqal qoyub kişilər kimi hərəkət edir, yerişlərini dəyişdirir, onları yamsılayardılar. Milli toyun mühüm əyləncələrindən biri olan "Xınayaxdı gecəsi"nə çox zaman qadın xanəndə və çalğıçıları gətirilərdi. Xanəndə oxuyarkən qızlar rəqs edərdilər. Rəqslər bəzən məzəli, 415
əyləndirici tamaşa səciyyəsi daşıyır, özlərinə məxsus sözləri az olur. Xınayaxdı gecəsi qadınlar kiçik tamaşalar da göstərərdilər"[25]. Həmin gecə gəlinin əlinə, ayaqlarına xına qoyardılar, sonra mərasimdə iştirak edən qız-gəlinlər də gəlinin xınasından əllərinə yaxardılar. Burada demək-gülmək, zarafat xarakteri daşıyan müxtəlif oyunlar icra olunar, ümumiyyətlə, gecə səhərədək davam edən mərasimdə şən əhval-ruhiyyə yaradılardı. Qədim təsəvvürlərə görə, xına gecəsindən gəlinin səadəti - xoşbəxt
günləri başlayardı. Kişi toylarının da özünəməxsus maraqlı oyun və əyləncələrlə, adətlərlə, oxumalarla zəngin məqamları olardı. Ənənəvi toy mərasiminin təntənəli mərhələlərindən biri gəlin aparmadır. Gəlin apararkən cıdır təşkil edərdilər. Xalq əyləncələri içərisində cıdır daha təmtəraqla qeyd olunardı. Bunun üçün ciddi hazırlıq görərdilər. Cıdırda vacib olan nə varsa qaydaya salınardı, şərtlər əvvəlcədən müəyyən edilərdi. El igidləri, el xatunları bəzənib-düzənib cıdıra gələrdilər, çalıb-oxuyub şənlik edərdilər. Elin şir ürəkli, nər biləkli neçə-neçə igidi şahə qalxan atlarını cıdıra hazırlardılar. Hər elin-obanın, hər tayfanın, hər nəslin öz cıdır yerləri, eyni zamanda cıdıra çıxanları olmuşdur. "Cəngi"nin qanı coşduran musiqi sədaları altında cıdır oyunu başlanardı. Cıdır iştirakçılarından kimin atı müəyyən məsafəni daha tez qət etsəydi, o, yarışın qalibi sayılardı. Adətə görə, bəyin anası ona toy xonçası təqdim edər, hədiyyə verər, atın boynuna isə qırmızı parça və ya kəlağayı bağlardı[26]. Toy şənlikləri zamanı qeyd olunan bu atçapma (at səyirtmə) əyləncəsi Azərbaycanın cənub-qərb bölgəsində "Gərdənqaçırdı", Şəki-Zaqatalada "Sürək", Abşeronda "Pərdəapardı" adlanır. Oyunda bir dəstə atçaparlardan biri əlindəki güllü- butalı parça "gərdəyi" yuxarı qaldıraraq atı qız evindən oğlan evinə qədər çapardı. Dəstənin digər üzvləri parçanı ondan alıb oğlan evinə birinci yetirmək üçün mübarizə edərdilər. Vaxtilə Azərbaycanın bir çox bölgələrində gəlin apararkən qarazurna köklənər, "Gəlinatlandı" çalınarmış, dəli-dolu igidlər Qarabağ atlarını ildırım kimi şığıdarmışlar. Quba-Xaçmaz bölgəsində atçapma yarışında qalib çıxmış atın alnına bir yumurta vurub sındırar, boynuna qırmızı rəngli kəlağayı və yaxud parça atarmışlar. Ənənəvi Azərbaycan toyları keçirilən gün bəy evinin həndəvərindəki meydançada böyüklü-kiçikli uşaqlar oyunlar göstərərdilər. "Bənövşə", "Qazdar- qazdar", "Quyhaquy", "Ənzəli", "Dirədöymə", "Qayışqapdı" oyunlarından yorulmazdılar. Şahdağ qrupu xalqları arasında toy günlərində icra edilən oyunlar diqqəti cəlb edir. Burada "Turnavurdu" ("Turna-turna") oyunu başlanırdı. Bir nəfər kətan dəsmal götürüb onu möhkəm burur və ortadan qatlayıb bir də yenidən burur. Sonra gəlib məclisin sağ tərəfində oturan birinci adamın qabağında durur. Həmin şəxs məsələni başa düşüb əlini uzadır. Turnaçı var gücü ilə dəsmalı onun ovcuna ilişdirir. Vurulmuş şəxs ayağa durub vurandan dəsmalı alır və yanında oturan ikinci adamdan başlayır. Beləliklə, oyun axırıncı tamaşaçıya qədər davam edir[27].
416
Toylarda kollektiv surətdə "Yallı", "Halay", "Haxışta", "Cəngi", "Sonacan", "Güleynari", "Köçəri", "Nənəgün", "Qaladan-qalaya" və s. rəqslər, oyunlar icra olunur. "Yallı" Azərbaycanın bütün bölgələrində - Naxçıvanda, Qarabağda, Gəncəbasarda, Şəmkir, Şəki, Şirvan, Göyçə, Borçalı, Dərələyəz və s. geniş yayılmışdır. Rəqsə qocalar, cavanlar, qızlar çıxır, əl-ələ tutaraq rəqs edirlər və rəqsin "cəngi" hissəsi başlanana yaxın qocalar və cavanlar oyundan çıxırlar. Kollektiv tərəfindən ifa edilən həmin rəqs adamları bir-birinə yaxınlaşdırır, birləşdirir, fiziki cəhətdən inkişaf etdirir. Bu rəqsi ifa edən gənclərdə vuruş əzmi daha da güclənirdi. Naxçıvanın toylarını "Yallı"sız təsəvvür etmək olmaz. Naxçıvanda bəy yoldaşları ilə "Yallı" oynayar. Buna "Bəy yallısı" deyilir. Orijinal kompozisiyası, nəğməsi, ifadə tərzi ilə seçilən "Yallı"nı, adətən, toyun axırında oynayırlar. Mənşəyi qədim bayram və mərasimlərlə bağlı xalq oyunlarından biri də "Halay" (dairə anlamındadır) adlanır. Azərbaycanın cənub-şərq bölgəsində (Astara, Lənkəran, Masallı) toy və el şənliklərində qız-gəlinlərin ifa etdiyi "Halay" oyunu yalnız ritmik əl çalmaqla və mahnı ilə müşayiət olunur. Burada ifaçılar ilk növbədə dairəvi şəkildə düzülür, sonra iki dəstəyə bölünüb üz-üzə durur, əl çala-çala, oynaya- oynaya növbə ilə bir-birlərinə doğru hərəkət edib mahnı - "deyişmə" oxuyurlar: Halay cərgə düzülsün, Xumar gözlər süzülsün. Hər kəs halaya girməz, Əli yardan üzülsün. "Halay" oyun mərasimində kişilər də iştirak edir, həm də bu oyunda bayatıdan tutmuş aşıq ədəbiyyatının bütün növlərindən istifadə olunur. Oyunda qarşı-qarşıya duran kişilərin halay oyunu mərasimində deyişmələri, əsasən, qıfılbənd ilə cəngi havaları üzərində oxunur. Görünür, bu oyun qədim tayfa və qəbilələrin döyüşə hazırlığını, hünərini, ağır döyüşdən sonra qələbənin şadyanalığını göstərir. Azərbaycan toylarının əvvəlki günlərində oturaq kəndlərdə bəy adətən yoldaşları ilə başqa evdə - dayısıgildə, sağdışın, yaxud qardaşlarının evində, maldar ellərdə isə onun üçün hazırlanmış alaçıqda müxtəlif əyləncələr keçirir, oyunlar (xüsusilə "Tirədöymə", yaxud "Təkdirə" və "Turna" oyunları) oynayırdı. Qazax və Tovuz bölgələrində bu "şamartı" (yəni şam yeməyindən sonrakı, ardı) adlanır. Bu oyunlara bəylik oyunları deyilir. Ənənəvi toylarda "Bəydurma", "Bəyoturma" mərasimləri keçirilərdi. Oğlan toyunun ikinci günü, həm gəlingətirmənin əvvəlində, həm də toyun axırında icra olunan bu mərasimdə bəy musiqi sədaları altında toyxanaya gətirilərdi. O, məclisdəkiləri salamladıqdan sonra sağdış-soldışla birlikdə toyxananın yuxarı başında xalçalar döşənmiş, bərli-bəzəkli zəngin bir kürsüdə - "Bəylik taxtı"nda (bu taxt "döş masası" da adlanır) əyləşirdi. Bəyin qarşısına qırmızı süfrəli masa qoyular, üstünə qırmızı qaytanla sarınmış güzgü, şamdan və şirniyyat xonçaları düzülər, habelə bir tabaq meyvə, onun ortasına isə bəzədilmiş şax qoyulardı. Bəyin ata-anası, sonra isə bacıları, bibisi, xalası və digər yaxın qohumları başlarında xonça toyxanaya daxil olur, 417
xonçaları bəyin qarşısına düzür, onun və sağdışın-soldışın qarşısında oynadıqdan sonra hər üçünə xələt paylayırdılar. Ədəbiyyat materiallarından məlum olur ki, "Şaxbəzəmə" adlanan bu əyləncə əski oğuz türklərinin toy-düyünündə mühüm yer tutardı. Bu yolla ailə həyatının şirinliyi, bar-bərəkət, var-dövlət, bəyə və gəlinə "barlı ağactək" çoxlu övlad arzulayırdılar. Sonra xonçadakı şamlar yandırılardı. Bütün bunlar bəyi şər qüvvələrdən, hər cür xətərdən qorumaq üçün edilən cəhdlər idi. Məclisə aşıq dəvət olunardı. Saz havaları bir-birini əvəz edərdi. Nağıl və dastanlar danışar, çalıb-çağırar, şadlıq-şadyanalıq edərdilər. Oyun və əyləncələrə xüsusi üstünlük verilərdi. Azərbaycanın ənənəvi toy mərasimlərində ifa olunan milli oyunlardan biri də "Xan-xan" adı ilə məşhur olan oyundur. Naxçıvanın bir sıra kəndlərindən, xüsusilə Şərur, Şahbuz və Culfa bölgələrindən toplanan etnoqrafik materiallar göstərir ki, bu oyun və əyləncə yaxın keçmişədək toylarda icra olunmuşdur[28]. Adətə görə, toyun ikinci gecəsi bəy yaxın dostları və yaşıdları ilə məclis düzəldir. Burada ilk öncə, bəyi "xan" və yaxud "padşah" elan edib hökmdar təki taxta çıxarırlar. Sonra sağdış-soldışı ona "vəzir- vəkil" təyin edir və püşkatma yolu ilə məclisdəkilərdən "yasavul", "fərraş", "cəllad" vəzifələrinə də ifaçılar seçirlər. Bunun ardınca ortaya çıxan "şikayətçilər" yarı-zarafat, yarıgerçək hökmdara - bəyə şikayət edirlər, o da onlara diqqətlə qulaq asıb, "müqəssirlərə" müxtəlif cəzalar verir, onları əvvəlcədən hazırlanmış turnalarla fərraşlarına döydürür, toydakılara içməyə su gətirtdirir, rəqs etməyi, oxumağı, xoruz kimi banlamağı, pişik, keçi, it, eşşək tək səs çıxarmağı və s. əmr edir. Bəzən xanın əmrilə "cəllad" müqəssirin əlinin içinə qayışla bir neçə şallaq vurur. Bəy - "xan" eyni zamanda küsülüləri barışdırır, kəndin bəzi məsələləri ilə bağlı göstərişlər verirdi. Adətə görə, bəyin sözünü yerə salmağa heç kimin mənəvi haqqı yox idi. Əlbəttə, bütün bunların əsasında böyük hörmət və səmimiyyət dayanırdı. M.Arif yazır: "Xan- xan" oyunu bəzən o qədər ciddi bir rəng alırdı ki, hökumət adamları özləri belə "bir saatlıq xəlifənin" hökmünə boyun əyməyə məcbur olurdular. Çox vaxt oyun dərəbəylik qayda və qanunlarını, hakimlərin azğınlığını tənqid edən bir səhnəyə çevrilirdi"[29]. Oyunda evlənmək ərəfəsində olan bəyin müvəqqəti padşah seçilməsi, onu bir günlük, yaxud bir neçə saatlıq "külli-ixtiyar sahibi" edib, hökmdarlara məxsus imtiyazlar verilməsi çox əski zamanlarda qəbul edilmiş xüsusi qayda-qanunun əks- sədasıdır. Xalq arasında yayılmış "Bir günün bəyliyi də bəylikdir" - deyimi də, çox güman ki, bu oyun və əyləncə ilə əlaqədar yaranmışdır. Əldə edilmiş etnoqrafik və ədəbi materiallar deyimin çox qədim tarixə malik olmaqla, toy adətlərimizdə son illərə qədər qorunub saxlandığını göstərir. Həmin adətlə "Kitabi-Dədə Qorqud"da Bamsı Beyrəyin 16 illik dustaqlıqdan sonra qiyafəsini dəyişib ozan sifətində yalandan onun ölüm xəbərini gətirmiş Yalançı oğlu Yalançuğla öz adaxlısı Banuçiçəyin toy şənliyinə gəldiyi boyda rastlaşırıq. Bu boyda Qazan bəyin Beyrəyə bəylik verməsi ilə onun bütün hüquqlara malik olmasını görürük. 418
Abşeron toylarında ən çox yayılmış oyunlardan biri "Oğru-oğru" idi. Bəyin dostlarından biri xan seçilirdi. Xan bəyin oğurlanıb gətirilməsini əmr edər, bəyi "əsir" kimi ortalığa çəkirdilər. Ən yaxın dostları hədiyyə verib, onu əsirlikdən qurtarırdılar. Xan müxtəlif əmrlər verir, məclisi şənləndirirdi. Xalq arasında bu oyuna "Xan oyunu", "Xan tikdi", "Xan yaratdı", "Xan-vəzir", "Bəygizil" (Salyan), "Bəyoldu" (Muğan) və s. adlarla Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində məzmunca oxşar, icra tərzinə görə müxtəlif variantlarda indi də təsadüf olunur. "Xan-xan" oyununun daha maraqlı və məzmunlu variantı Naxçıvan bölgəsində, xüsusilə Ordubad rayonunda qeydə alınıb. "Xanbəzəmə" adı ilə geniş yayılan bu oyun, adətən, Novruz bayramında keçirilir. Göründüyü kimi, bu oyun xalqımızın qədim soyundan, etnik əlaqələrindən və tarixi ənənələrindən xəbər verir və ulu dastanımızla səsləşir. Ədəbiyyat materialları ilə qarşılıqlı müqayisələr bu qədim oyun və əyləncənin ümumtürk xarakteri daşıdığını göstərir. Bir qayda olaraq, toylarda milli güləş, cıdıraçıxma, atoynatma və daha neçə- neçə oyun və əyləncələr oynanılar, xüsusi mahnılar, muğamlar oxunardı. Vaxt var idi ənənəvi toy şənlikləri saz, qarazurna, qoşanağara ilə müşayiət olunardı. Çox təəssüflə qeyd etməliyik ki, tədricən ənənəvi toy mərasimlərinin məzmunu və forması dəyişmiş, burada icra olunan xalq oyun və əyləncələrinin əksəriyyəti də səssiz-səmirsiz məişətdən çıxmışdır. Beləliklə, xalq oyun və əyləncələri ilə tanışlıq göstərir ki, bütün bu mənəvi dəyərlər, zənginliklər xalqımızın yaşayışı, həyat tərzi, məişəti, arzu və istəyi, estetik amalı haqqında müfəssəl təsəvvür yaradır. Xalq oyun və əyləncə nümunələri məzmunlu, mənalı və təsirlidir. Bu misilsiz incilər adamları yaxınlaşdıra, birləşdirə bilir, onlarda ruh yüsəkliyi yaradır, əməyə, torpağa qayğı və məhəbbət hissləri aşılayır. Bu gün müasir şəraitdə cavan nəsli əxlaqi və fiziki kamilliyə, mənəviyyatca paklığa, xeyirxahlığa, ədəb-ərkanlı davranışa səsləyir.
|