Azərbaycan xalqının ümummilli lideri
Yüklə 7,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Girvənkə ən çox işlədilən çəki vahidlərindən biridir. Yuxarıda deyildiyi kimi,
girvənkə 400 q-a bərabərdir. Çəkisi 400 q olan çəki daşına da girvənkəlik daş deyilir. Vaxtilə girvənkə daha çox ərzaq ticarətində işlədilmişdir. Girvənkə həm də su ölçü vahidi kimi işlədilmişdir. Girvənkədən böyük çəki vahidi batmandır. Bir batman 20 girvənkəyə, başqa sözlə, 8 kq-a bərabərdir. Batmandan da girvənkə kimi çox geniş istifadə olunmuşdur. "Ağır otur, batman gəl" deyimi də bununla bağlı yaranmışdır.
işlənən çəki vahididir. 40 girvənkə və yaxud 2 batman 1 pud deməkdir. 16,4 kq-lıq çəki daşlarına da pudluq daş deyilir. Bəzi ədəbiyyatlarda puddan xalqımızın məişətində Azərbaycan Rusiya tərəfindən işğal edildikdən sonra istifadə olunduğu göstərilir[29]. Lakin XV-XVI əsrlərdə yaranmış "Koroğlu" dastanında pud sözünə rast gəlinməsi bu fikri şübhə altında qoyur. Pəhləvanlar ən çox pudluq daşlarla oynayırlar. Azərbaycanda çox əski çağlardan geniş yayılmış zorxana tamaşalarında pəhləvanlar öz güclərini göstərmək üçün pudluq və iki pudluq daşları (və ya mildən) gah bir-bir, gah iki-iki əllərində tutub göyə qaldırır, onları atıb sinələri, çiyinləri və kürəkləri ilə itələyirdilər. Pudluq və iki pudluq daşların dişlə qaldırılması pəhləvanlardan daha çox bacarıq və güc tələb edirdi. Onlar daşları dişləri ilə yerdən qaldırır, oynadır və fırladıb kənara atırlar ki, bu da 383
həmişə tamaşaçıların böyük marağına səbəb olurdu. Bu cür zorxana tamaşaları indi də Novruz bayramı günlərində geniş nümayiş etdirilir. Az işlənən çəki vahidlərindən olan tağar, mənbələrdən göründüyü kimi, Azərbaycanda XIV-XVIII əsrlərdə elxanilər və xanlıqlar dövründə daha çox istifadə olunmuşdur. Tağar və tağarbaşı adlanan vergilərin mövcudluğu da bu fikri təsdiqləyir. Tağardan daha çox arpa, buğda, darı, düyü və s. dənli bitkilərin məhsullarını ölçmək üçün istifadə edilmişdir. Ayrı-ayrı qaynaqlarda tağarın sabit olmadığı göstərilir; tağarın Təbrizdə 295
arasında dəyişdiyi aydın görünür. Bəzi mənbələrdə isə tağarın konkret olaraq 83,2 kq- a bərabər olduğu haqqında bilgilər vardır. Xalqımızın yaddaşında "bir tağar darının yerində hərlənə bilmir" deyimi var. Bizcə, bu bir tağar toxum səpilən sahəni yox, biçiləndə bir tağar məhsul götürülən sahəni göstərir və sahə ölçüsü yox, yenə çəki vahidi yerində işlənir. Çünki tağarın sahə ölçüsü kimi işləndiyinə heç bir qaynaqda rast gəlinmir. Daha böyük çəkiləri ölçmək üçün xalvardan istifadə olunmuşdur. 1 xalvar 25 puda bərabərdir ki, bu da təxminən 400 kq deməkdir. "Hesab var dinarla, bəxşiş var xalvarla" - atalar sözü də xalvarın böyük ölçü vahidi olmağıyla bağlı yaranmışdır. Məişətimizdə xalvar kimi işlənən bu söz əslində xərvardır və "bir uzunqulaq yükü" mənasını verir (farsca "xər" - uzunqulaq deməkdir). Belə çıxır ki, bir eşşək yükü 400 kq-a bərabərdir. "Dəvə nə qədər ölü olsa, dərisi bir eşşəyə yükdür" deyimi də bu ifadə ilə bağlıdır. Xalqımızın məişətində işlədilmiş, adına folklorumuzda və yazılı ədəbiyyatlarda rast gəlinən çəki və ölçü vahidlərindən biri də hoqqadır. Koroğlu Qıratı öydüyü bir şeirdə deyir: Uzaq-uzaq yollarınan, Beli ipək çullarınan, Hoqqa yarım nallarınan, At igidin qardaşıdı.[30] Yenə həmin dastanda Giziroğlu Mustafa bəy öz yoldaşlarına deyir: Səfərimdi şəhri-Bağdad, Kimdi, mənnən köçən gəlsin! Yeddi hoqqa hazar peşə, Məndən artıq içən gəlsin.[31] Göründüyü kimi, birinci şeirdə hoqqanın nalın çəkisini, ağırlığını, ikinci şeirdə isə içkinin həcmini göstərdiyinin izahına ehtiyac yoxdur. Lakin nalı və içkini eyni ölçü vahidi ilə ölçmək mümkün olmadığından hoqqa sözünün açıqlanmasına ehtiyac duyulur. Hoqqə - ərəb dilində kiçik mücrü deməkdir. Bu söz oyun, kələk, hiylə mənasında daha çox işlənir. Hoqqa sözünün ərəb dilindəki mənalarının heç biri ölçü bildirmir. Bu da onu
384
göstərir ki, hoqqa ərəblərdə heç vaxt ölçü vahidi kimi işlənməmişdir. Azərbaycan və Kərkük türklərində isə hoqqa ən qədim ölçü vahidlərindən biri olmuşdur[32]. Buradan belə qənaətə gəlmək olar ki, bir çox türk xalqlarında ən qədim ölçü vahidi kimi işlənmiş hoqqa ərəb dilindən alınmamışdır[33]. Qədim şumer dilində hoqqa sözünə rast gəlinməsi də onun türk sözü olduğunu təsdiqləyir. Erkən orta əsrlərdən etibarən Azərbaycanın ictimai-iqtisadi həyatında feodal istehsal münasibətlərinin yaranması və inkişafı ilə bağlı böyük irəliləmələr gözə çarpır. Əkinçilik, maldarlıq, sənətkarlıq, balıqçılıq, üzümçülük və s. təsərrüfat sahələrində daha təkmil əmək alətləri tətbiq edilir. Yeni yaranan iqtisadi-ictimai formasiya ticarətin də inkişafına müsbət təsir göstərmişdir. Azərbaycan ərazisində aparılan arxeoloji qazıntı işləri zamanı külli miqdarda kiçik həcmli şüşə ətir qabları nümunələrinə təsadüf edilmişdir. Bu qablar xüsusilə dərman, ətriyyat və cövhərlərin saxlanılması, bir yerdən başqa yerə aparılması üçün davamlı idi[34]. Qeyd etdiyimiz şüşə qablardan çox güman ki, həcm ölçü vahidi kimi də istifadə edilmişdir. Aparılmış arxeoloji qazıntılar nəticəsində yerli istehsal hesab olunan ən qədim tərəzi qolları və çəki daşları erkən orta əsrlərə aid edilir. Mingəçevirin 2 nömrəli yaşayış yerinin ikinci təbəqəsindən aşkar olunmuş tunc tərəzi qolları xüsusilə maraqlıdır. Tədqiqatçılar Mingəçevirdə yaşayış yerlərinin bütün təbəqələrində təsadüf edilən müxtəlif ölçülü gil dairəciklərin, 50 ədəd qurğuşun parçasının çəki daşı kimi işlədildiyini qeyd edirlər[35]. Tapıntılar xalqımızın hələ qədim zamanlarda haqq-hesabdan başının yaxşı çıxdığını, onun uzaq ölkələrlə ticarət əlaqələri saxladığını göstərir. Beyləqan qazıntılarından xırda ticarəti əks etdirən tərəzi gözləri, daşdan, dəmirdən və tuncdan düzəldilmiş müxtəlif ağırlıqda olan çəki daşları tapılmışdır[36]. Maraqlıdır ki, XI əsrin sonu və XII əsrin əvvəllərində yaşamış ərəbdilli müəllif Məsud ibn Namdarda "çəki daşları və tərəzilər"in adına rast gəlirik. Məsud ibn Namdar çəki daşı və tərəzi ilə məşğul olanların idarə işinə irəli çəkilməsini "coşmuş öküzün başçı təyin olunmasına" bənzədir[37]. Azərbaycan xalqının məişətində baĢ, boyun, diĢ, kəllə, top, düymə və s. sözlər say və miqdar bildirmək məqsədilə ta qədim vaxtlardan bu günə qədər geniş şəkildə işlənməkdədir. BaĢ sözü əsasən say bildirir. Heyvanların sayı başla hesablanır: beş baş quzu, on baş qoyun, üç baş inək. İnsanlar üçün işlədilən "baş" sözü əsasən ailə üzvlərinin sayını bildirir (məs.: "beş baş külfət"). Baş sözündən xalq arasında axar suyun miqdarını ölçmək üçün də istifadə olunmuşdur. Suvarma işlərində işlədilən suyun miqdarı başla ölçülmüşdür. Bir baş suya bellik deyilir. Görünür, bu bir bel ağzı dərinlikdə qazılmış arxı dolduran suya bərabərdir. Mətbəxdə işlənən soğanı da çox vaxt başla sayırlar. Bir baş soğan, üç baş soğan və s.
385
yumrusunu əmələ gətirən hissələrin hərəsi bir diş adlanır. Boyun sözü qoşqu heyvanlarına aiddir. Bir boyun bir cüt deməkdir: bir boyun öküz, bir boyun cöngə, bir boyun kəl və s. Boyunduruq sözü də boyun sözündən yaranmışdır. Bir boyunduruğa iki heyvan qoşulur və bu da bir boyun adlanır.
kağız deyilir. Topdansatış top sözünün törəməsidir. Hər hansı kənddə, qəsəbədə yaşayan ailənin, evin sayını bildirmək üçün tüstü sözündən istifadə edilmişdir. Hər evdə bir ocaq qalandığına görə, bir tüstü bir ev, bir ailə demək olmuşdur. Xalq çəki və ölçü vahidlərinin öyrənilməsində folklora və yazılı ədəbiyyata müraciət etmədən keçinmək mümkün deyil, çünki bu zəngin söz xəzinəsində xalq çəki və ölçü vahidləri haqqında çox geniş bilgilər var. Bu baxımdan Nizami Gəncəvinin "Xəmsə"si də zəngin mənbədir. "Xəmsə"də xalq ölçü vahidləri haqqında xeyli məlumatlar verilir ki, bunların da içərisində xalqın məsafə və çəki ölçüləri haqqında bilikləri öz əksini tapmışdır. Şairin əsərlərində tez-tez adları çəkilən ölçü və çəki vahidləri bunlardır: arşın, çanaq, batman, addım, misqal, xalvar, ağac, mil, mənzil, arpa, mən və s. Həmin ölçü vahidlərindən istifadə olunması XIX əsrin axırları və XX əsrin əvvəllərində eyni əhəmiyyət kəsb edirdi[38]. Nizami Gəncəvi "Yeddi gözəl" poemasında deyirdi: Qadın qızıl görəndə qızıl tərəzisi kimi Bir arpaya görə arpa önündə baş əyər.[39] Hələ əski çağlardan Azərbaycanda xalq təbabətinin və sənətkarlığın (xüsusilə boyaqçılığın və zərgərliyin) inkişafı çəki və ölçü vahidlərinin təkmilləşdirilməsini və dəqiqləşdirilməsini xeyli zəruriləşdirmişdir. Çünki müxtəlif həblərin və məlhəmlərin hazırlanması zamanı istifadə ediləcək ayrı-ayrı komponentlərin nisbətini hesablamaq üçün onların miqdarını daha dəqiq ölçmək lazım gəlirdi. Boyaqçılıqda da müəyyən miqdarda ipi boyamaq üçün nə qədər boyaq lazım olduğunu dəqiq hesablamağa ehtiyac yaranırdı. Xüsusilə ayrı-ayrı rəng çalarlarını almaq məqsədilə müxtəlif tərkibli qatışıqlardan istifadə edilirdi. Bu qatışıqlar isə müxtəlif komponentlərdən hazırlanırdı. Lazım olan rəng çalarlarını almaq üçün hazırlanacaq qarışığın tərkibindəki komponentlərin nisbətini düzgün hesablamağın mühüm əhəmiyyəti vardı. Bütün bunlar da daha kiçik, daha dəqiq ölçü və çəki vahidlərinin yaranmasını vacib edirdi. Azərbaycanda istifadə olunan belə ölçü və çəki vahidlərindən arpa, dirhəm, dinar, karat, misqal, rətl, dang və s.-ni göstərmək olar. Arpa türk sözü olub, ondan bir çəki vahidi kimi əsasən türk xalqlarının məişətində istifadə olunmuşdur. Başqa xalqlar bu çəki vahidini türklərdən götürmüşlər. Arpanın tibbi ədəbiyyatlarda 37,5 qr-a bərabər olduğu göstərilir. Azərbaycanda əski çağlardan bəri daha çox qızıldan, az hallarda isə gümüşdən hazırlanan qadın boyunbağısı da "arpa" adlanmışdır. Həmin boyunbağının xırda hissələri arpaya bənzəməklə, hər birinin çəkisi də 1 arpaya bərabər olmuşdur[40]. Yüklə 7,11 Mb. Dostları ilə paylaş:
|