Azərbaycan xalqının ümummilli lideri
Yüklə 7,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
RƏQS
Əcəb, sizmisiniz böylə oynayan, Yoxsa göy üzündə qartallarmıdır? Yoxsa ürəyimdə coşan, qaynayan, Şirin arzularım, xəyallarmıdır? Mikayıl Müşfiq Rəqs
sənətimizin tarixi zərb musiqi alətlərinin tarixindən xeyli qədimdir. Hələ insanlar ibtidai icma quruluşunun ilk mərhələlərində əllərini bir-birinə vuraraq, ahəngdar səs sədaları altında rəqs etmişlər. Azərbaycan xalqı uzun əsrlər boyu rəngarəngliyi və coşqunluğu ilə insanı valeh edən rəqslər yaratmışdır. Xalqımızın xoreoqrafiyasında müxtəlif xarakterli çox rəqs olmuşdur. Kişi və qadınların tək, qoşa, kütləvi rəqslərini, habelə oynaq mahnı ilə müşayiət olunan rəqsləri göstərmək mümkündür[163]. Həmin rəqslər öz xoreoqrafik mürəkkəbliyi, hərəkətlərin həmahəngliyi, zərifliyi və dəqiqliyi, oynaqlığı və şuxluğu ilə insanlara böyük mənəvi zövq vermişdir. Bu zəngin mənəvi sərvət sadədən mürəkkəbə doğru
inkişaf edərək
saflaşmış, cilalanmış və büllurlaşmışdır. İncəsənətimizin ən mühüm və zərif sahələrindən sayılan rəqslərimiz öz dəri rişələrilə torpağımızda kök atmış, yetkin və qüdrətli sənət kimi sevilmişdir. Rəqs sənətimizin öz gözəlliyi, öz aləmi var. Rəqslərimiz ürkək baxışlarla, odlu qəlblərlə, çevik gəzişmələrlə, zərif qollarla, oynaq hərəkətlərlə daha da mənalanır. S.Vurğun cənglə rəqsi misralara düzür, mənalandırır: Çal, çal dilə gəlsin simləri, Uçsun buludlara xəyal şəhpəri, Çal, gəzsin aləmi qanadlı nəğmən, Mələklər yığılıb öpsün əlindən. Çal, rəqsə başlasın bütün kainat, Şad olsun insanlıq, sevinsin həyat. Al-əlvan, bər-bəzəkli geyimlər yaytək əyilib düzələn rəqqasələrin şuxluğunu artırır, boyunbağılar, mirvarilər, daş-qaşlar onları daha da gözəlləşdirir, rəqslərin 207
təsirini gücləndirir. İbtidai icma quruluşu dövründə Azərbaycan ərazisində yaşayan müxtəlif qəbilə üzvləri ova çıxdıqları zaman əl çala-çala, ya da ağac və daşları bir-birinə vuraraq rəqs edirdilər. Bu cəhətdən Qobustan qaya təsvirləri səciyyəvidir. Buradakı qaya rəsmləri, zəngin incəsənət irsimizlə yanaşı, musiqi və rəqs mədəniyyətimizin inkişaf tarixini öyrənmək üçün də böyük əhəmiyyətə malikdir. Təsvirlərdən aydın olur ki, qəbilə üzvləri ova getməzdən əvvəl ovlamaq istədikləri heyvanların rəsmlərini çəkib, onun ətrafında dini ayin rəqsləri ifa edərlərmiş. Eyni vəziyyət bir sıra qədim xalqların və xüsusilə hindlilərin həyatında müşahidə edilmişdir. Qobustanda iri qaya üzərindəki "Yallı"nın təsviri çox təsirlidir. Deməli, xalqımızın rəqsi kimi indi də qalmaqda olan "Yallı"nın tarixi çox uzaq əsrlərlə bağlıdır. Son zamanlarda Ordubad rayonunun Nəsirvazlı kəndindən 7 km şimal-şərqdə, Gəmiqaya adlı yerdə arxeoloq Vəli Əliyev tərəfindən öyrənilmiş qaya təsvirləri arasında bir rəsm qiymətlidir. Qayanın mərkəzi hissəsində od və günəş rəmzi sayılan kiçik dairə, onun ətrafında isə qollarını yuxarı qaldırıb rəqs edən insan rəsmləri verilmişdir[164]. Midiyalılar arasında "Yallı" rəqsi incəsənətin ayrıca bir sahəsinə çevrilmişdi. Midiya ərazisində aşkar edilən və azı 4 minillik tarixi olan bir sıra materiallar bu cəhətdən daha xarakterikdir. Boyalı qablar üzərində kişilərlə yanaşı, qadınların da rəqs etdikləri tamamilə aydın görünür. Burada tək və kollektiv ifa olunan rəqs təsvirlərinə təsadüf edilir. Üç min ildən artıq tarixi olan və Naxçıvan ərazisində aşkara çıxarılan bir boyalı qabın üzərində iki nəfərin rəqsi incəliklə təsvir edilmişdir. Ə.Bədəlbəyli "Yallı" oyununa yüksək qiymət verərək yazır: "Burada çox intişar edən "Yallı" forması bütün bir elin, bir obanın kollektiv surətdə öz sevinc 208
duyğularını, bacarıq və istedadını təmsil edən əzəmətli bir yaradıcılığın parlaq təzahürüdür". "Yallı" çeviklik, mətanət və zəhmət tələb edir və xalqımızın ən kütləvi oyunlarından sayılır. Mingəçevir ərazisində tapılan və 2 min ildən çox yaşı olan bir neçə möhür və üzüyün ikisi rəqs tariximizin araşdırılması baxımından maraqlıdır. Yerli ustalar tərəfindən hazırlanmış dairəvi bir möhürün üzərində başsız insan rəqs etdiyi vəziyyətdə təsvir olunmuşdur. Üzüyün qaşında isə bir kişinin rəqsi verilmişdir. Bizim ulu əcdadlarımız albanlara məxsus bir qabın üzərində mürəkkəb kompozisiyalı rəsm və naxışlar təsvir edilmişdir[165]. Həmin rəsmlərdə rəqqasələr və çalğıçılar qabarıq cizgilərlə nəzərə çarpdırılır. Eramızın IV-V əsrlərinə aid edilən bu nadir yadigar həmin dövrdə Azərbaycanda xoreoqrafiya sənətinin geniş yayıldığını göstərir. Rəqslər el şənliklərində, toyda-mağarda, xüsusilə, hökmdarların saraylarında, kübar və varlıların məclislərində daha tez-tez təşkil edilərmiş. XII əsrdə yaşayan Mücirəddin Beyləqani qadın rəqslərimizi və xanəndələrimizi həssaslıqla təsvir edirdi: Örtüyün götürsün, oynasın şən gözəllər, Xanəndələr oxusun məhəbbətdən qəzəllər. Əfzələddin Xaqani yazır: Ey nazlı gözəl, şur ilə meyxanədə rəqs et! Məst ol, çal, məclisi-məstanədə rəqs et! Bir ox yarasından tökülən qan kimi qayna! Coşqun ürək ol, sineyi-pərvanədə rəqs et![166] Nizami Gəncəvi gözəllərin zərif və incə rəqs çalarlarının dərin məna məzmununu belə təsvir edir: Hər dürdanə gözəl bir dürr deşincə, Məclis xoş avazla gözəlləşincə, Rəqs üçün düzəldi bir meydan gözəl, Ayaq qanad açdı, qoşa gəldi əl. Şamı başlarına alıb düzdülər, Şam kimi ayağa durub süzdülər[167]. XVI əsr Təbriz miniatür məktəbinin ustadı, məşhur Azərbaycan rəssamı Sultan Məhəmmədin əsərlərində musiqi alətlərinin böyük bir qismi əksini tapmışdır. XVI əsrin birinci yarısına aid olan "Şahzadənin əyləncəsi" adlı miniatürdə rəqs səhnəsi həssaslıqla işlənmişdir. Orada zurnaçılar və qavallı xanəndə təsvir edilmişdir. Həmin miniatürdə iki nəfər qadının üz-üzə rəqs etməsi aydın görünür. Rəqqasələrin incə geyimləri, xüsusilə, döş və baş bəzəkləri onların zərif və lirik oyunlarına daha da gözəllik verir. Burada qadın qamətinin incəliyi, qadın hərəkətinin səlistliyi, oynaqlığı bütün varlığı ilə nümayiş etdirilir[168]. XVII əsrin əvvəllərində alman səyyahı Adam Oleari Azərbaycanda olmuş və
209
gördükləri haqqında xeyli maraqlı məlumat vermişdir. Onun rəqs sənətimiz haqqında söylədiyi mülahizələr qiymətlidir. O bir şənlik məclisini belə təsvir edir: "Ortaya iki dəst xalı döşənildi. Bunlardan birinin üstündə sazəndələr, digərinin üzərində zər-ziba geyimli gözəl rəqqasə qızlar əyləşdilər. Onların arasında rəqqasə Dilfərib xanım nəzəri xüsusilə cəlb edirdi. Şairlərin deyişməsindən sonra zurnaların və dəfin müşayiəti ilə gözəl qızlar ayağa qalxıb süzməyə başladılar. Onların qollarının və əllərinin, bədənlərinin titrəməsində dəqiqlik və incəlik vardı... Rəqqasələr bəzən ulduzlar kimi toplaşır, sonra yenidən bütün otağa səpələnirdilər"[169]. Peterburq Rəssamlıq Akademiyasının prezident müavini Q.Q.Qaqarin XIX əsrin ortalarında Azərbaycanın bir sıra şəhərlərində, o cümlədən Bakı, Gəncə və Şamaxıda olmuş, bir sira qiymətli tablolar yaratmışdır. Qaqarinin 1840-cı ildə çəkdiyi və Sankt-Peterburqda Rus muzeyində saxlanılan "Şamaxı rəqqasələri" adlı tablosuna həyəcansız baxmaq olmur. Maraqlı orasıdır ki, Q.Q.Qaqarin həmin tabloda oynayanların adlarını da vermişdir: Sona, Hikmət, Rəna, Nisə, Səkinə, Məlakə və başqaları[170]. 1852-ci ildə rus tədqiqatçısı İ.Şopen Azərbaycandan söhbət açarkən yazırdı: "Azərbaycan qızlarının rəqsləri olduqca işvəli və cazibədardır, zərif geyimləri isə bu cazibədarlığı daha da artırır. Bu libas boğazdan düymələnən, rəngarəng bəzəklərlə bəzədilən qırmızı ipək köynəkdən, sinəsi geniş oymalı, beldən düymələnən zərxara koftadan ibarətdir. Don əvəzinə şalvar, ayaqlarına isə naxışlı yun corablar geyirlər. Qızlar rəqs etdikcə qara, qıvrım saçları çiyinlərinə tökülür və tunc rəngli bədənlərinin 210
əzaları al qumaş altında titrəyir. Rəqqasələr adətən qabaq-qabağa oynayırlar. Barmaqlarındakı üsküklərin nəlbəkiyə dəyməsindən ahəngdar sədalar ucalır. Bu səda gah güclənir, gah həzinləşir, gah da eşidilməz olur. Bu anda rəqqasələr elə ehmal süzürlər ki, onların tərpənişlərini sezmək belə olmur. Birdən diksinərək irəli atılır və yenidən xəyal kimi cilvələnirlər. Onların sinəsi xəfifcə titrəyir, dalğın gözləri alışıb-yanır və bədənləri ehtirasdan süstləşmiş kimi xumarlanır"[171]. 1858-ci ildə fransız səyyahı Moan Mahir Şamaxı rəqqasələrini yüksək qiymətləndirir, Qafqazda tanınan Nisə adlı rəqqasənin adını xüsusilə qeyd edir[172]. Görkəmli fransız ədibi Aleksandr Düma Qafqaz səyahəti zamanı Azərbaycanı gəzmiş, onun təbiəti haqqında, əhalisinin məşğuliyyəti, əyləncəsi barədə dəyərli məlumat vermişdir. O yazır: "Mən Əlcəzairdə, İstanbulda, Tripolidə Şərq rəqslərinə tamaşa etmişəm. Şamaxılı Nisənin ifasındakı rəqs bunların hamısından üstündür"[173]. O, səyahətnaməsinin başqa bir yerində şamaxılı musiqi xadimi Mahmud Ağanın qonağı olduğunu bildirir: "Biz Mahmud bəygilə gəldik, onun evi İranın (Azərbaycanın - T.B.) ən gözəl binalarındandır. Mən Dərbənddən Tiflisədək heç bir yerdə belə bina görməmişdim. Biz Şərq qaydasında səliqə-sahmana salınmış salona daxil olduq. Buradakı sadə, lakin yaraşıqlı avadanlığı sözlə ifadə etmək çətindir. Qonaqlar üstünə zərif örtük salınan qızılı rəngli atlas döşəkçələr üzərində əyləşmişdilər. Bu da otağa ayrı gözəllik verirdi. İri pəncərənin qarşısında üç rəqqasə və beş çalğıçı oturmuşdu. Musiqi sədaları yüksəlirdi... Üç dəmir dayanacaq üzərində qurulmuş təbil iri yumurtanı andırırdı. Bizim fleytaya oxşayan tütəyin, mandalinanı xatırladan tarın və çonquriyə bənzəyən metal dayaqlı kamançanın şən sədaları bir-birinə qarışdı"[174] Şamaxıda "cəngi" dəstəsi təşkil edən səkkiz rəqqasə qız - Nisə, Səkinə, İzzət, Rəna, Məlakə, Qəndi və Badam bir-birlərindən öz gözəlliyi, çevikliyi və oynaqlığı ilə seçilirdilər. Rəqqasələrin hərəsinin öz yeri, öz ədası, sallanışı, duruşu, baxışı
və oyun manerası var idi. Lakin onların içərisində Nisədən sonra ən cazibədar "cəngi" gözəli Sona idi. Sona oyuna başlayanda el-oba tamaşasına durarmış. Yazıçı Əzizə Cəfərzadə tarixi sənədlərə əsaslanaraq bu rəqqasəni çox incəliklə təsvir etmişdir: "Sona sağ əlini döşünə qoyub məclisin dörd səmtinə baş əydi. Rəqsə başladı. Əvvəlcə yançaqlarını oynada-oynada dövrə vurdu. Sonra əllərini gah başı üzərinə, gah çənəsi altına, gah döşləri üstünə, gah da belinə doğru apararaq süzdü. Məclisin ortasında durub göbəkatma rəqsinə başladı. Sonanın mütənasib əndamı rəqsin ahəngilə tərpəndikcə, qolları, ayaqları, gərdəni, çənəsi, bütün qadın vücudunun gözəlliyi bu rəqsdə iştirak edirdi"[175]. 1902-ci ildə Şamaxıda olan şair Borey özünün "Səlimə" poemasında şəhərin musiqi həyatını belə təsvir edir: Dəfin, balabanın, zurnanın səsi... Süzəndə qızların gözəl dəstəsi... Zərif ədalarla, işvəylə, nazla, 211
Çalıb oxuyurlar min bir avazla. Ayaqlar toxunur biri-birinə, Atlas libasların ətəklərinə[176]. Təkcə Şirvanda deyil, Azərbaycanın qalan guşələrində də yüzlərcə, minlərcə adı-sanı bilinməyən rəqqasələr olmuşdur. Molla Cümə hələ XIX əsrdə gözəl və zərif qızlarımızın el toylarında necə məharətlə oynadıqlarını təsvir etmişdir: Ariflər, bircə baxın, Görün necə yar oynayır. Naz edir, süzür gedir. Sevdiyim aşkar oynayır. Al yanaq, büllur buxaq, Ağ sinəsi qar oynayır. Əl vurun, cərgə durun, Balaca dilbər oynayır. Mərdana, bu meydana, Açıb gəlir qollarını. Habelə, sığmaz dilə, Vəsf eyləsə dallarını, Qaz ayaq, durna sayaq, Xoş oynayır əllərini, Yan çəkə, səkə-səkə, Burub gedir tellərini. Afərin, səd afərin, Necə hamvar oynayır. Azərbaycanda daxili məzmunu, gözəlliyi, incəliyi, şuxluğu, zərifliyi, oynaqlığı, coşqunluğu və axıcılığı ilə səciyyələnən beş yüzdən çox oyun havası vardır. "Uzundərə", "Qazağı", "Şalaxo", "Bağdadur", "Qızılgül", "Yallı", "Yüzbir", "Lalə", "Ceyranı", "Cəngi", "Misri", "Ləzginka", "Qaytağı", "İnnabı", "Məxməri", "Yaylığım", "Tərəkəmə", "Kürdü", "Vağzalı", "Turacı", "Novruzu", "Şahsevəni", "Heyvagülü", "Qarabağı", "Qızlar bulağı" və yüzlərcə başqalarının adlarını çəkmək olar[177]. Bu əvəzsiz xəzinədən və tükənməz mənəvi zənginlikdən xalqımız əsrlər boyu istifadə etmiş və indi də istifadə etməkdədir.
|