Azərbaycan xalqının ümummilli lideri
Nəfəsli musiqi alətləri
Yüklə 7,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Nəfəsli musiqi alətləri. İnsanlar tarixin müxtəlif dövrlərində qarğı, qamış,
sümük, ağac, saxsı və metaldan nəfəsli musiqi alətləri düzəltmişlər. Ən qədim nəfəsli musiqi aləti tütək hesab edilir. Belə güman edilir ki, tütəyi çobanlar icad etmiş, ilk dəfə onlar dilə gətirmişlər. Etnoqrafik axtarışlardan aydın olur ki, hələ də Azərbaycanın kənd yerlərində
daxili boşluğu olan bəzi bitkilərin, xüsusilə taxıl və qamışın özəyini əl ilə dartıb çıxarır, buğum hissəsini qırdıqdan sonra deşiyin ağzını azacıq əzərək bəsit çalğı aləti düzəldirlər. Onu üfürdükdə nazik cır səs alınır, hətta bəzən onların üzərində kiçik dəliklər açılıb müxtəlif havalar çalınır. Kim bilir, bəlkə də nəfəslə çalınan musiqi alətlərinin yaranmasında belə sadə xalq təcrübəsinin müəyyən rolu olmuş, sonralar ağac və qarğı zoğundan tütək düzəltmişlər. Sadə tütəklərin qayırılması o qədər də çətin deyildir. İçərisi novlu olan quru qarğını kəsib ucunda dil, üzərində isə səslənməni nizama salan dəlik açırlar. Nizami Gəncəvinin məlumatından aydın olur ki, naməlum bir çoban qamışlıqdan keçərkən bir qamış kəsib ondan tütək düzəldir və ürəyinin kədərini onunla dağıdır. Guya gəzintiyə çıxan İskəndər tütəyi dilə gətirən çobanı görür. Şah onu hüzuruna çağırıb tütəyin sirrini öyrənmək istəyir. Şair çobanın dili ilə tütəyi belə təsvir edir: Dedi: - Bir quyudan göyərib çıxmış, Şəkərdən şirindir məncə bu qamış. Dəldim, yaraladım öz əlim ilə, Hələ kəsilməmiş gəlməzdi dilə. O cansız olsa da sevirəm can tək, Dilsizdir, mənimçün dildir bu tütək... Eramızın IV-V əsrlərinə aid edilən və albanlara məxsus zərif naxışlarla bəzənmiş tunc qab tapılmışdır. Qabın üzərində rəqqasə və çalğıçı rəsmləri arasında tütəyə oxşar musiqi aləti də təsvir edilmişdir. Xaqaninin, Füzulinin əsərlərində bu zərif musiqi aləti haqqında məlumat var. Tütəyin gövdəsinin üstündə yeddi, arxa tərəfində isə bir dəlik olur. Tütəyin təsviri tapmacalarımızda da öz əksini tapıb. Səsi yumşaq, ürəyə yatan və məlahətlidir.
vardır. Üzeyir Hacıbəyov neyin ecazkar səsinə xüsusi qiymət verərək yazır: "Səscə ən pürməlahət və eşqnigar bir alət varsa, o da neydir ki, mütəəssifən çox az istelal olunur. Səsi qayət zərif olduğundan yalnız otaq içinə məxsus bir aləti-musiqiyyədir"[153]. 197
Xaqaninin, Nəsiminin, Füzulinin əsərlərində ney dönə-dönə təsvir edilmişdir. Orta əsr miniatürlərindəki təsvir edilən musiqi məclislərindəki neyin ümumi quruluşu diqqəti cəlb edir. XVI əsrin birinci yarısına aid Sultan Məhəmmədin "Şahzadənin əyləncəsi" səhnəsində ney çalanın rəsmi verilmişdir (154). Həmin rəsmə nəzər saldıqda onun müasir neylərlə yaxınlığı aydınlaşır. 50-60 sm uzunluqda lülədən ibarət müasir ney düz silindrik şəkildədir. Lülənin aşağısında bir neçə dəlik vardır[155]. Orta əsrlərin bir sıra başqa şairləri də neyə müraciət etmiş, onun zərif, kövrək səsindən təsirlənmişlər. Cəlaləddin Rumi öz məsnəvisinin müqəddiməsində yazır: "Neyi eşit, gör nədən hekayət edir və ayrılıqlardan necə şikayət edir"[156]. XVII əsr Şərqin şeir və musiqi məclislərinin yaraşığı olan Mirzə Məhəmmədəli Saib Təbrizi, şair Əlican Qövsi Təbrizi də neyi özünəməxsus bir ustalıqla dilləndirmişlər. Xalq arasında bəzən şümşad adlanan ney XIX-XX əsrlərdə də səslənmişdir. Tulum. Qədimdən intişar tapan və xalq arasında indi də qalmaqda davam edən tulum nəfəsli musiqi alətləri ailəsinə mənsubdur. Bu alət iki hissədən - tuluq və ona taxılan ağac zurnadan ibarətdir. Adətən xırdabuynuzlu heyvanların aşılanmış dərisindən hazırlanır. Tuluğun iki qollarından başqa qalan yerləri, hava çıxmasın deyə möhkəm bağlanır. Qol yerinin birinə keçirilən sümük lülə vasitəsilə hava tuluğun içərisinə üfürülür və ağzı tıxanır. Digər qola isə musiqi aləti zurna, balaban, tütək keçirilir. Çalğıçının qoltuğu altında yerləşən üfürülmüş tuluq tədricən sıxılır və bu zaman musiqi alətinin borusundan çıxan hava barmaqlarla çalınır. Başqa nəfəsli alətlərə nisbətən tulum çətin çalınır. Burada tuluq və ona keçirilən musiqi aləti arasında yaranan əlaqə çalğıçıdan böyük məharət tələb
198
edir. Buna baxmayaraq, tulumun üstün cəhəti də vardır. Tulumu hava ilə doldurduqdan sonra onu bir müddət çalmaq mümkündür. Tulum çobanların fərdi musiqi alətidir. Etnoqrafik materiallardan aydın olur ki, tulum təkcə çobanların musiqi aləti olmayıb, ondan el şənliklərində də istifadə edirlər. Tulumçu eyni vaxtda həm çalır, həm də oynayır. Tulum Azərbaycanda Şərur, Şahbuz, Laçın və Qubadlı rayonlarında geniş yayılmışdır.
Yüklə 7,11 Mb. Dostları ilə paylaş:
|