Azərbaycan xalqının ümummilli lideri
Yüklə 7,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Kanon.
|
Tənbur. Üçsimli alət olan tənbur bi növ cürə saza oxşayır. Lakin tənburun
çanağı kiçik, qolu isə ona nisbətən xeyli uzundur. Tənbur şəhadət barmağa keçirilən halqanın üzərindəki qarmaqla dilə gətirilir. Simləri dartan bu alətə mizrab yox, nxunək deyilir[134]. Şimali Qafqazın bir sıra xalqları arasında, xüsusilə Dağıstanda tənbur geniş intişar tapmışdır. Azərbaycanda bu alət Şəki-Zaqatala bölgəsi üçün daha səciyyəvidir[135]. Bir sıra musiqişünaslar setar - üçsimli, şeştar - altısimli musiqi alətlərini tənburun növ müxtəlifliyi kimi qələmə verirlər. Vaxtilə Şərq ölkələrində geniş yayılan tənbur ən qədim simli musiqi alətlərindən hesab edilir. X əsrdə yaşayan türk alimi və musiqişünası əl-Fərabi Bağdad, Xorasan tənburlarının daha məşhur olmasını xəbər verir[136]. Tənbur Azərbaycanda ilk orta əsrlərdə yayılmışdır. Bu alətin adına Nizaminin
"Xosrov və Şirin" əsərində rast gəlinir. Bir qədər sonra isə Səfiəddin Urməvinin "Kitab-əl-ədvar" əsərinin yeddinci fəslində ikisimli musiqi aləti olan Xorasan və Bağdad tənburlarından nisbətən ətraflı söhbət açılır. Əbdülqadir Marağayi XIV-XV əsrlərə aid musiqi alətləri ilə yanaşı, tənburun da quruluşu və səslənmə xassəsi haqqında xeyli maraqlı məlumat verir. Şübhəsiz, bütün bu dəlillər tənburun həmin dövrdə musiqi alətləri arasında oynadığı rol ilə əlaqədardır. Orta əsr miniatürlərində az da olsa tənbur rəsminə də rast gəlinir. XVI əsrə aid Sultan Məhəmmədin "Ov səhnəsi" adlı miniatüründə dəvə üstündə bir şəxsin tənbur çalması aydın nəzərə çarpır. Rübab. Qədim simli musiqi alətləri ailəsinə mənsub olan rübab Azərbaycanda orta əsrlərdə geniş yayılmışdı. Əl-Fərabi qeyd edir ki, rübab Şərqin qədim mənşəli 189
musiqi alətlərindəndir. Zərif və yumşaq səsli rübabın məclislərdə öz yeri, öz şöhrəti olmuşdur. Təksimli rübab şairlərin könül həmdəmi olmuş, onun sədaları altında sənətkarlarımız öz ölməz söz incilərini, əvəzsiz dastanlarını yazıb-yaratmışlar. Adətən rübab üçsimli olur, lakin onun səs ahəngini artırmaq məqsədilə ona əlavə simlər də qoşulur. Telləri ipək sapdan düzəldilir, mizrabla çalınırdı. Rübabın kiçik dairəvi əsası və uzun qolu vardır. Uzun qolun qurtaracağı arxaya tərəf əyilmiş olur. Qolun üzərinə isə pərdələr bağlanılır. Rübabın məlahətli, qəlb oxşayan səsini Nizami quşların cəh-cəhi ilə müqayisə edir[137]. Başqa musiqi alətlərindən fərqli olaraq rübab haqqında orta əsr mənbələrində az məlumat verilir. Xaqani Şirvani yazır: Ağlar rübab hey zərbədən, çömçə başı, kasə bədən, Taxta qulaq, zərdən rəsən, əl boyda meydan onda gör. XII əsrin şairlərindən Qivami Mütərizim yazır: Gözlərində oynar gözəl və şərab, Qulağında çalar cəng ilə rübab. Bərbət. Azərbaycanda yayılan ən qədim simli musiqi alətlərindən biri də bərbətdir. Bu alətin adına Nizami Gəncəvinin əsərlərində tez-tez rast gəlirik. Nizami göstərir ki, qulaqları burulan ipək telli bərbətə mizrab toxunan zaman hər tərəfə gözəl musiqi sədaları yayılırdı. Bərbətin təmiz və zərif səsinə valeh olan Nizami müğənniyə belə müraciət edir: Müğənni, bir quşsan sən zaman bilən, De görək nə qədər keçmiş gecədən? Çox gec gəldiyindən quşların səsi, Çal gəlsin, ucalsın bərbət naləsi! Bərbət musiqi alətinin quruluşu, onun simlərinin düzülüşü və neçə simli olması Xaqaninin aşağıdakı beytlərindən təsəvvürə gətirilir: Bərbət düşüb qalar, bir ölçüdə dörd rüng var, Bir boydadır səkkiz damar, Zöhrəylə Mizan onda gör! Buradan aydın olur ki, bərbətin çanağı dördkünc olub, səkkiz simə malikdir. Zöhrə dan ulduzu Mizan isə üç qardaş ulduzlardır. Deməli, Zöhrə ilə Mizan dörd ulduz bərbətin qolundakı ulduz kimi parlayan qulaqcıqlara (aşıx) işarədir. Xaqani bərbətin ürək oxşayan səsini neyin həzin səsilə qoşalaşdırır: Mütrib olub tuti-həvəs, Bərbətdəki coşğun nəfəs, Eylər dodaq barmaqla bəhs, Mizmar boğazından çıxar.
bilən alətdən ən qiymətlisi, ən mühümüdür". Tar fars sözü olub, mənası incə tel, nazik sim, zərif sap deməkdir. Çox güman ki, ikisimli, "dütar" və üçsimli "setar" tarın ulu sələfləri olmuşlar. XVII əsrdə Azərbaycanda olan türk səyyahı Evliya Çələbi "Səyahətnamə" əsərində qeyd edir ki,
190
gözəl tembrə malik olan altısimli şeştar musiqi alətinin yaradıcısı azərbaycanlı Əlixan Təbrizi
olmuşdur. Çələbi
yazır ki,
Türkiyədə IV Muradın sarayında çartar çalanların içərisində ən şöhrətlisi naxçıvanlı Murad ağadır. Seyid Əzim Şirvani yazır: Kuş qıl ey ki, bilirsən özünü vaqifi-kar, Agah ol gör ki, nədir naleyi-ney, nəğmeyi tar, Nədir ol xüşk olan cubdə bu naleyi-zar Ki, sədasından onun qərq olur səbrü qərar, Açasan pərdəni hər pərdədə var yüz əsrar. XIX əsrin məşhur tarzəni Sadıqcan 18 yaşı tamam olanda səsini itirdikdən sonra qəlbinin fəryadını kamanın tellərinə köçürür, tarı özünə ömürlük həmdəm edir. "Mirzə Sadıq İran şahzadəsi Müzəffərəddinin toyunda elə bir məharət göstərmişdir ki, Nəsrəddin şah onu "Şiri Xurşid" qızıl medalı ilə təltif etmişdir"[138].
komediyasının tamaşasında tarçalan Sadıqcan belə təsvir edilir: "...Tamaşanı maraqlı edən əsasən sazəndələr idi. Tarda bütün Zaqafqaziyada birinci tarzən sayılan məşhur
191
Sadıq çalırdı. Onun çalğısı aydın, sənətkarlıq cəhətcə dəqiq, güclü və məlahətli idi"[139].
Sadıqcan təkcə tarçalma istedadını deyil, həm də "sehrli tar"ını bizə könül əmanəti qoyub getmişdir. Şərq aləmində ilk dəfə olaraq Sadıqcan tarın quruluşuna yenilik gətirmişdir. Onun tardakı yeniliyi Qafqaz, Orta Asiya və başqa yerlərin musiqiçiləri tərəfindən töhfə kimi qəbul edildi. Məlumdur ki, Sadıqcana qədər tarın beş simi olmuşdur və o diz üstə çalınmışdır. Tarzən ilk dəfə olaraq tarı sinəsinə çıxardı, ona altı sim əlavə etdi, tarı on bir simli musiqi alətinə çevirdi. Görkəmli türk musiqişünası Rauf Yekta Sadıqcanın sənətkarlığına yüksək qiymət verərək yazırdı: "Sadığın musiqiçilik şöhrəti cəmi Qafqaza yayılmışdı. Tarzənlikdə dahi olan Sadıq beşsimli tara altı sim əlavə edib onu zənginləşdirmişdir. Məhz tarzən
Sadıqcanın bu yeniliyindən sonra müasir tarın texniki imkanları xeyli genişlənmiş və təkmilləşmişdir"[140]. Bəstəkar və musiqişünas Əfrasiyab Bədəlbəyli Sadıqcanın gördüyü işləri yüksək qiymətləndirərək yazır: "Əgər muğamatın ifası sahəsində tarın musiqi alətləri içərisində yer tutduğunu nəzərə alsaq, Mirzə Sadığın kəşf etdiyi yeniliklərin, nəticə etibarilə Azərbaycan musiqi tarixində böyük bir dönüş yaratdığını təsdiq etmiş olarıq. Demək olar ki, birinci Mirzə Sadıqdan başlayaraq Azərbaycan muğamatının mahiyyəti, onun ifadə vasitələri, təsir qüvvəsi və ifaçılıq üslubu yeni bir pilləyə qalxmış oldu. Mirzə Sadıq Azərbaycan musiqisi tarixində yeni səhifə açdı"[141]. Göründüyü kimi, Sadıqcan XIX-XX əsr tarzənlərinin ən istedadlısı, ən məşhuru sayılır. Böyük tarzən Sadıqcan sənətinin qüdrətli davamçısı Məşədi Cəmil Kərbəlayı Əmiraslan oğlu Əmirov 1875-ci ildə Şuşada dünyaya göz açmışdır. O zamanın çalıb-çağıranlarına qulaq asmış və onlardan çox şey öyrənmiş, dərs almışdı[142]. Onun musiqiçi kimi yetişməsində
Mir Möhsün Nəvvabın musiqi məclislərinin
böyük təsiri olmuşdur. Məşədi Cəmil 1907-ci ildən Gəncə şəhərinə köçmüş, şəhərin musiqi həyatında müstəsna rol oynamış, burada məşhur xanəndələri tarda müşayiət etmişdir. O, 192
1911-1912-ci illərdə İstanbulda musiqi təhsili almış, burada türk musiqisinin sirlərini öyrənmiş, Azərbaycan muğamlarının nota köçürülməsinin ilk təşəbbüskarı olmuşdur. Məşədi Cəmil təkcə tarzən, xanəndə deyil, həm də dirijor və bəstəkar kimi fəaliyyət göstərmişdir[143]. Sənətkarlar arasında Səlyanlı Şirinin öz yeri və öz xidməti vardır. Bu baxımdan 1878-ci ildə dünyaya gələn Şirin Məşədi Hüseyn oğlu Axundovun həyat və yaradıcılığı diqqətəlayiqdir. Hələ uşaqlıq illərində qarmona, saza, tara meyil edən Şirin sonralar zəmanəsinin böyük tarzəni kimi tanınmışdır. Onun görkəmli tarzən kimi yetişməsində və kamilləşməsində Cabbar Qaryağdı oğlunun əməyi son dərəcə böyükdür[144]. Şənliklərdə, toy məclislərində tarzənin sehrli barmaqları dinləyiciləri sehrə salar, tarın imkanlarının nəyə qadir olduğunu göstərərdi. Şirin Səlyanlı keçən əsrin ilk illərində Bakıda bir sıra görkəmli xanəndələri müşayiət etmiş, şərəfə layiq görülmüşdür. 1905-ci ildə M.F.Axundzadənin "Sərgüzəşti-vəziri-xani-Lənkəran" tamaşasında xanəndə Ələsgərlə birlikdə tamaşanın musiqisini ifa etmişdir[145]. Görkəmli tarzən dəfələrlə Cənubi Qafqaz və İranda tarın ecazi səsini dinləyicilərə çatdırmışdır. Hətta İranda keçirilən müsabiqədə qızıl medala layiq görülmüşdür. Xalqımızın musiqi tarixində yeri olan görkəmli tarzən cəmi 49 yaş ömür sürərək 1927-ci ildə dünyasını dəyişmişdir[146]. Məşhur tarzən Qurban Baxşəli oğlu Pirimov Aşıq Valehin nəslindəndir. Uşaqlıqda atasının balabanını, qardaşının sazını dinləmişdir. Məşhur tarzən Sadıqcandan dərs almış, ömrünü-gününü tarla başa vurmuşdu. İfaçılıq fəaliyyətinə XIX əsrin axırlarından başlayan Qurban Pirimov dövrünün məşhur xanəndələrini tarda müşayiət etmişdir. Muğam sənətinin kamil bilicilərindən olan Qurban Pirimov
193
ifaçılıqda özünəməxsus üslub yaratmış, tarda yeni xallardan istifadə etmişdir. O, opera sənətimizin çiçəklənməsində xüsusi xidmət göstərmişdir. Tarımızın, xanəndələrimizin və musiqi mədəniyyətimizin inkişafına böyük təsir göstərən Q.Pirimov haqqında Qara Qarayevin fikri daha mənalıdır: "Onun çalğısında nə qədər
füsunkar bir gözəllik var idi! Onun vurduğu mizrablar neçə ürəyin arzularından xəbər vermiş, neçə qəlbin tellərini titrətmişdir! İstər bəstəkar olsun, istərsə də adi musiqi həvəskarı, bu ölməz tarzənin xallarında, gəzişmələrində nə qədər şairanə boyalar, necə böyük ustalıq görürdülər. Onun tarı, sanki bütün xalqın atəşin ürəyindən yaranmışdı. Odur ki, qocaman tarzənin çaldığı muğamlara və mahnılara həyəcansız qulaq asmaq mümkün deyildi"(l47) Məşədi Zeynal, Malıbəyli Həmid, Mirzə Fərəc, Mənsur Mənsurov və başqa görkəmli tarzənlər tara ümumxalq məhəbbəti qazandırmış, onun nələrə qadir olduğunu öz çalğıları ilə sübuta yetirmişlər... Mizrabla çalınan və simli musiqi alətləri ailəsinə mənsub olan tarın gövdəsi əsasən tut, nadir hallarda isə qoz ağacından hazırlanır. Səkkiz rəqəmi quruluşunda olan gövdə böyük və kiçik çanaqlardan ibarətdir. Gövdənin üzünə çəkilən pərdə qaramalın ürək pərdəsindən hazırlanır. Uzunluğu 78-96 sm-ə qədər olan tar çanaq, uzun qol və kəllə hissədən ibarətdir. Tarın qoluna çanaqdan başlayaraq 22 və ya 23 ədəd pərdə sarınır. Tarın qoluna üç kiçik xərəkə nəsb edilmişdir ki, bunlara da "xoruzluq" deyilir. Tarın uc nahiyəsindən keçirilən 9, bəzən də 10 ədəd aşıq simləri lazımi dartımda sazlamaq və kökləmək üçün düzəldilir. Simlər çanağın üz dərisindəki xərəkəyə söykənir. Tarın çanağının ətrafı, qolu və aşıqları çox vaxt şirmayı sədəflərlə bəzədilir ki, bu da ona xüsusi gözəllik verir.
194
XIX-XX əsrlərdə tarın təkmilləşməsi və inkişafı muğamların geniş yayılmasında müstəsna əhəmiyyət kəsb etmişdir. Tar təkcə müşayiətçi bir alət kimi qalmayıb, eyni zamanda solo ifaedici bir çalğı aləti kimi geniş yayılmışdır[148] Kanon. Şərq ölkələrində geniş işlədilən kanonun Azərbaycanda təxminən min ildən çox tarixi vardır. Nizaminin "Leyli və Məcnun", "İskəndərnamə" əsərlərində kanon musiqi alətinin adına rast gəlinir. XVI əsrdə zərif və incə tembrli kanonun daha geniş yayıldığını qeyd etmək olar. Füzuli "Həft-cam" əsərində kanonun təsvirini çox incə şəkildə, ustalıqla vermişdir. Şair kanona müraciət edərək, onun bütün sirlərini öyrənmək, sehrli aləmini açmaq, qəlbləri fəth etməsinin səbəblərini aydınlaşdırmaq üçün onunla üz-üzə söhbət edir.
Sonrakı əsrlərdə də kanon musiqi məclislərimizin yaraşığı olmuşdur. Taleyini qadın nəvazişinə bağlayan kanon həmişə olduğu kimi, indi də qadınlar tərəfindən daha çox ifa edilir. Qədim kanonlarla müasir kanonların quruluşunda müəyyən fərqlərin olması şəksizdir. Adətən kanon şam ağacından düzəldilir. Bu alətin gövdəsi hamar taxta qutunu xatırladır. Üst taxta (deka) gövdənin böyük hissəsini örtür. Həmin taxtada 3 böyük rezanatorlu deşik vardır. Alətin aşağı hissəsi və yanları ağcaqayın ağacından düzəldilir. Üst taxtası üzərində 23-24 üçər sim dartılmışdır. Gövdənin sonunda simlər deşikdən keçirilir və düyünlərlə bərkidilir. Simlərin o biri ucu isə palıd ağacından düzəldilmiş aşıqlara birləşdirilərək, açar vasitəsilə burulur. Simlərin altında membrana söykənmiş uzun dayanacaq, aşıqların yanında 1-3 metaldan ibarət linclər vardır. Bunları qalxızmaqla simlərin kökləri dəyişilir. Kanonu çalmaq üçün şəhadət barmağa taxılmış metal üskükdən ibarət 2 "mizrabdan" istifadə olunur. Kanonun tembri zərifdir. O öz gözəlliyi və yumşaqlığı ilə fərqlənir. Bu musiqi alətinin uzunluğu 80-90 sm, eni isə 30-40 sm-dir. Üzeyir Hacıbəyov kanonun keçmişdə ən mötəbər musiqi aləti olduğunu qeyd edir: "Bu gün hər bir musiqar üçün piano çala bilmək vacib olan kimi, o vaxt ərəblərdə dəxi bütün musiqarlar öz çalğılarından əlavə kanon çalmağı dəxi borc 195
bilirmişlər"[149]. Kanondan müşayiətçi musiqi aləti kimi istifadə olunur. Onda əsasən peşəkar musiqiçilər çalırlar. Yüklə 7,11 Mb. Dostları ilə paylaş:
|