Azərbaycan xalqının ümummilli lideri

AġIQ YARADICILIĞI 

 

Aşıq  sənəti  xalqımızın  çoxəsrlik  tarixinin  və  mənəvi  mədəniyyətinin  tərkib 

hissəsidir. Bu hikmətli sənəti yaradan da xalqdır, yaşadan da. Minilliklərdən üzü bəri 

gələn,  əsrləri  əsrlərə  qovuşduran  bu  mənəvi  zənginlik  xalqımızın  həyatının  yol 

yoldaşı, sirr sirdaşıdır. 

Xalqın istək və arzularının tərcümanı olan aşıq el arasında "xalq aşığı", "haqq 

aşığı", "ustad" kimi qiymətləndirilir, "aşığın səsi haqqın səsidir", "aşıq elin anasıdır", 

"aşıq el yaraşığıdır", "aşıq elin həm təbibi, həm məlhəmidir" deyə təriflənir. 

Bu təkrarsız sənəti yaradan, yaşadan və yayan aşıqlar Qafqazda böyük hörmət 

və  şöhrətə  malikdirlər[72].  Poeziya  və  musiqimizin  əzəlinin  təşəkkülündə  bu  xalq 

incisinin böyük yeri və mövqeyi vardır. Üzeyir bəy Hacıbəyovun dili ilə desək "Xalq 

musiqisinin  ən  yaxşı  ifaçıları  aşıqlardır.  Onlar  doğru  olaraq  ilk  musiqi  sənətkarları 

hesab olunurlar"[73]. "Xalq aşığı əlində sazı ilə kəndləri dolaşır, toylarda, bayram və 

ayinlərdə,  elin  qurduğu  şadlıq  məclislərində  iştirak  edir,  saz  çalır,  nəğmə  və  dastan 

qoşur, oxuduğu lirik şeirlərdə xalqın ruhuna və əxlaqına nəcib duyğular aşılayır. Saz, 

aşığı bütün varlığı ilə xalqa bağlayır. O öz xalqı ilə bir yerdə qaynayıb-qarışır, onun 

sevinc  və  kədərinə  şərik  olur,  onunla  bir  yerdə  nəfəs  alır"[74].  Aşıq  sənəti  sinkretik 

sənətdir.  Bir  neçə  sənət  növünü  cəmləşdirən,  uzlaşdıran,  çarpazlaşdıran  və  xalqa 

çatdıran  bu  şaxəli,  qollu-budaqlı  sənətdə  musiqi,  ifaçılıq,  rəqs  və  şeir  bir-birini 

tamamlayır. Böyük Bülbül aşıq sənətinin məzmun və  mahiyyətini belə  mənalandırır: 

"Aşıq hər şeydən əvvəl şairdir, ifa etdiyi mahnıların yaradıcısıdır. Aşıq müğənnidir. O 

öz nağılının xeyli hissəsini mahnı şəklində ifa edir. Aşıq ifaçıdır. O öz hekayəsini və 

mahnısını  söz  ilə  müşayiət  edir.  Aşıq  artistdir.  O  öz  çıxışını  xarakterik  mimika  ilə 

müşayiət  edir,  rəqs  edir,  çox  vaxt  hekayə  qəhrəmanının  hərəkətini  təsvir  edir.  Aşıq 

regitativ  ifaçılığının  ustadıdır"[75].  Bülbül  başqa  bir  münasibətlə:  "Əgər  aşıqçılıq 

şerin,  çalmağın,  oynamağın  və  danışmağın  vəhdətidirsə,  onda  bu  gözəl  birləşmə 

simfoniya deyilmi?"[76]. 

Aşıq sənətinin mahir bilicisi O.Sarıvəlli bu münasibətlə yazır: "Şeirləri havalar 

üstə,  havaları  şeirlərə  görə  yaradan  sənətkarlar,  yaradıcı  aşıqlar,  şərti  olaraq  desək, 

eyni zamanda el bəstəkarları olmuşlar"[77]. 

Etnoqrafik  müşahidələrə  əsaslanaraq  güman  etmək  olar  ki,  aşıq  sənətini  daha 

çox  maldar  tayfalar  yaratmışlar.  Hələ  eradan  əvvəl  IV-III  minillikdə  Azərbaycanda 

yaşayan  tayfaların  xeyli  hissəsi  köçmə  maldarlıq  təsərrüfatı  ilə  məşğul  olmuşlar. 

Deməli,  həmin  dövrdən  bu  ərazidə  aşıq  sənətinin  yaranması  üçün  hər  cür  şərait 

olmuşdur.  Azərbaycanda  aşıq  sənəti  ilk  sinifli  cəmiyyətdə  tam  formalaşmış,  mənəvi 

dünyamızın aparıcı qollarından birinə çevrilmişdir. 

Aşığın əcdadları sayılan şamanlar, varsaqlar, ozanlar,  yanşaqlar zaman-zaman 

bir-birilərini  əvəz  etmiş,  ərsəyə  çatmışlar.  Şübhəsiz,  bu  adlar  içərisində  ən  qədimi 

şaman  olmuşdur.  Şamanlıq  qədim  türk  tayfalarının  ilk  dini  görüşləri  sayılır.  "Onlar 

---

158 

 

dəf,  zil,  davul  çalaraq  rəqs  edir,  türkü  söyləyir,  ayin  icra  edir  və  beləliklə,  ruhlarla 

əlaqə  yaradaraq xəstələrin sağalacağına inam doğururdular"[78]. 

Aşıq  sənətilə  şaman  ayini  arasında  bir  yaxınlıq,  tam  doğmalıq  aydın  sezilir. 

Çox güman ki, şaman varsağa, ozana keçmək üçün körpü rolunu oynamışdır. 

Aşıq sənətinin inkişaf mərhələsində varsaqların rolu az olmamışdır. M.Seyidov 

"varsaq"  sözünün  məna  çalarlarını  izah  edərək  onları  "söz  sahibi,  söz  ustası,  saz 

sahibi, çalan-oxuyan, oynayan, sənətkar, aktyor" adlandırır[79]. Müəllif varsaqla bağlı 

öz fikrini belə tamamlayır: "Beləliklə biz "varsaq" sözünün Azərbaycanda yer, ərazi, 

qəbilə adı olduğunu iddia etməklə bərabər bir qədər də tez olsa bu nəticəni çıxarmaq 

istəyirik ki, vaxtilə varsaq eyni zamanda çalıb-oxuyan, rəqs edən, tamaşalar göstərən 

sənətkar  mənasında  da  işlənmişdir.  Bu  mənada  varsaqlar  bugünkü  aşıqların  qədim 

əcdadlarıdır"(80). Deməli, ilk orta əsrlərdə, daha dəqiq desək, VI-VII əsrlərdə varsaq 

aşığın ulu sələfi olmuşdur. Ozan aşığın həm əcdadı, həm də layiqli sələfidir. Ozanları 

yaşadan, qoruyub saxlayan, geniş ərazidə təmsil edənlər aşıqlardır. 

Ozanlar ilk orta  əsrlərdə xalqımız arasında geniş  yayılan, dərin  hörmət,  nüfuz 

və  şöhrətə  malik  sənətkarlar  olmuşlar.  Ozanların  tipik  nümayəndəsi  Dədə  Qorqud 

hesab edilir. 

Qolça qoruz götürüb eldən-elə, bəydən-bəyə özan gəzər,  

Ər cömərdin, ər nakəsin özan bilər.  

Elinizdə çalıb ayıdan özan olsun[81]. 

Dədə  el-obada  ağsaqqal,  müdrik,  yüksək  nüfuzlu  şəxsiyyət,  uzaqgörən  insan 

sayılmış və sayılmaqdadır. Dədələr ustad sənətkar, qabil insanlara deyilmişdir. Zaman 

keçdikcə  bu  yüksək  ad  ustadlara  da  şamil  edilmişdir.  Dədə  Qorquddan  üzü  bəri  bir 

sıra dədə sənətkarlar el içində şan-şöhrət sahibi olan aşıqlardır. Onlardan Dədə Kərəm, 

Dədə  Qərib,  Dədə  Abbas,  Dədə  Yediyar,  Dədə  Qasım,  Dədə  Ələsgər  və  başqalarını 

qeyd etmək olar[82]. 

Aşıq sənətilə bağlı, onun tarixilə əlaqədar olan yanşaqlar o qədər də qədimlərlə 

səsləşməyən  və  lokal səciyyə daşıyan  sənətkarlardır. Şübhəsiz,  yanşaqlar eldə-obada 

ozanların, aşıqların əkizidir, eyni mənanın müxtəlif şəkildə deyilmə tərzidir. 

"Aşıq"  sözünün  XI-XII  əsrlərdən  məlum  olduğunu  bəzi  sənədlər  təsdiq  edir. 

Əhməd Yasəvinin XII əsrdən yadigar qalan könül əmanətindən oxuyuruq: 

On səkkiz min aləmdə,  

Heyran bolqan aşiqlər.  

Tapmaq məşuq sorağını,  

Sərsan bolqan aşiqlər. 

Dahi  Nizaminin  incilərində  də  aşıqla  bağlı  müəyyən  mətləblərə  rast  gəlinir. 

XIII  əsrdə  yaşayan  Molla  Qasımın  və  Aşıq  Paşanın  şeir  nümunələrində  də  çox  şey 

aşkarlanır. Bizcə, bu mətləblər aşıq haqqında ilkin nişanələrdir. 

Həqiqətdir ki, ulu aşıq sənətinin sonrakı inkişafı XV əsrdə özünü daha qabarıq 

şəkildə  büruzə  verir  və  xüsusi  mərhələ  təşkil  edir.  Bu  zaman  bir  sıra  mahir 

sinədəftərlər, söz, saz sərrafları yeni-yeni incilər yaradır, düzür-qoşur, çalır-çağırırlar. 

---

159 

 

Heç  şübhəsiz,  belələrindən  biri  XV  əsrdə 

Dərəçiçək  mahalının Ozan  şenliyində  dünyaya 

gələn Ozan Heydərdir: 

Dərd əhlidi mənim pərim, 

 Sirrin bildirməyə gəlməz.  

Gözlərindən yaşlar axar,  

Nədən sildirməyə gəlməz[83]. 

Ozan Heydər kimi haqqında az məlumat 

olan Ozan İbrahim eyni mahalın Ozanlar elində 

doğulmuşdur.  Onun  bir  sıra  dərin  məzmunlu 

şeirləri yadigar qalmışdır: 

Qəmli ozan, üzün gülməz, 

 Gedən - gedər, gələn - gəlməz.  

Sar yuvama qona bilməz,  

Ayağım torpaq istədi[84]. 

XV  əsr  aşıq  sənətinin  dahilik  zirvəsinə 

ucalan  Miskin  Abdal  çoxşaxəli  yaradıcılıq 

sahibi  olmuşdur.  Onun  dünyagörüşü,  həyata 

baxışı, irfanlığı sonra gələn sənətkarların təlim-

tərbiyə,  gör-götür  dünyasına  çevrilmişdir.  Bu 

baxımdan  görkəmli  folklorşünas  H.İsmayılovun  fikri  daha  maraqlıdır:  "Türkün 

mənəvi-əxlaqi,  dini-ruhani,  elmi-irfani,  ədəbi-ictimai,  sosial-mədəni  dəyərlərinin 

mürəkkəb sintetik vəhdətinin ən optimal reallaşma faktı kimi Miskin Abdal şəxsiyyəti 

nadir simalardandır. Beş əsrdən artıqdır ki, onun mənəvi dünyasından gələn tükənməz 

enerji  bir  qaynaq  olaraq  özündən  sonrakı  dövrlərin  ədəbi  mühitini  həyat  işığı,  ilahi 

eşq, fəlsəfi və coşqun könül tərənnümləri ilə qidalandırıb, sufi aşıq olaraq funksional 

imkanlarından  da  maksimum  istifadə  etməklə  məhəbbətin  eşqə,  təmizliyin  saflığa, 

ehtizazın ekstaza, idrakın vəhyə çatmasını, kamilliyin həqiqətə çevrilməsini öz müdrik 

şəxsiyyətində  və  zəngin  yaradıcılığında  mükəmməl  şəkildə  təqdim  edə  bilib.  Bu 

böyük şəxsiyyətin həyatı, fəaliyyəti, xüsusilə ədəbi yaradıcılığı və sənətkarlığı demək 

olar ki, öyrənilməyib"[85]. 

El  sənətkarı  1524-cü  ildə  Şah  İsmayılın  vəfatından  sonra  sarayı  tərk  edərək, 

Göyçənin Sarıyaqub şenliyinə dönür. 

1535-ci ildə doğma kəndində torpağa tapşırılır[86]. Şah İsmayıla böyük rəğbət 

bəsləyən sənətkarın bir şerində deyilir: 

İqlimin şahıydı Həzrət Süleyman, 

 Ədalətə pənah idi Nuşiravan, 

 Şıx oğlu İsmayıl, o cənnət məkan,  

Düşməz ələ, bir yadigardı, getdi. 

Miskin  Abdalın  hikmətli,  təlimli,  qəlbə  nüfuzedici  gəraylıları,  qoşmaları, 

divaniləri  son  dərəcə  təsirlidir,  ibrətamizdir,  xalq  məişəti,  adət-ənənələrimizlə  bağlı 

---

160 

 

mətləblər etnoqrafik cəhətdən daha maraqlıdır. 

XVI  əsr  aşıq  sənətinin  zirvəsi  Qurbani 

sayılır.  Hələlik  onun  doğulduğu  və  dünyadan 

köçdüyü  tarix  dəqiq  müəyyənləşdirilməmiş 

qalır.  Qurbaninin  Cəbrayılın  Dirili  kəndindən 

olduğunu  və  orada  da  dəfn  edildiyini  sübuta 

yetirən  dəlillər  də  az  deyildir.  Həmin  yerdə 

"Qurbani"  dastanında  təsvir  edilən  Dirili 

kəndinin  xarabaları,  Mazannənə  piri,  qoşa 

çinarlar,  şahid  bulaq  və  aşığın  məzarı  tarixi 

abidə kimi indi də qalmaqdadır. 

Dirili  Qurbaninin  ürəyindən  ürəklərə 

qonan,  könülləri  əzizləyən,  riqqətə  gətirən 

şeirlərinin  çoxu  eşqlə,  məhəbbətlə  bağlıdır. 

Ülvi  hisslər,  saf  ürəklə  onun  qəlbə  hakim 

kəsilən qoşmaları könüllərə həmdəm olmuşdur. 

 

Dədə  Qurbaninin  qoşması  da,  gəraylısı 

da,  təcnisi  də  bir-birindən  qüdrətli,  ibrətamiz, 

nəsihətamizdir: 

Sallana-sallana gedən Salatın,  

Gəl belə sallanma söz dəyər sənə.  

Al-yaşıl geyinib durma qarşımda,  

Yayın bədnəzərdən, göz dəyər sənə... 

Aşığın  gözəli  yaşınandı,  utancaqdı,  ürkəkdi,  kövrəkdi.  "Bənövşə"si  də  çiçək 

kimi ətirlidi, təravətli və yaz müjdəlidi: 

Başına döndüyüm, ay qəşəng pəri,  

Adətdir dərərlər yaz bənövşəni.  

Ağ nazik əlinlə bir dəstə bağla,  

Tər buxaq altında düz bənövşəni... 

Qurbaninin  şeir  gülüstanında  vətən  də  var,  vətənpərvərlik  də,  yurd  da  var, 

elsevərlik  də,  ayrılıq  da  var,  həsrət  də.  Vüqarlı  dağlarımız  da  var,  axar-coşar 

çaylarımız  da,  şır-şır  bulaqlarımız  da,  səfalı  seyrangahımız  da.  Çəmən  də  var,  çiçək 

də.  Tikanlıq  da  var,  tər  bənövşə  də,  ətir  də  var,  ətirşah  da.  İsmətli  sonalar  da  var, 

məhbublar, xublar da. Zəmanədən küsmək də  var, çərxi-fələkdən şikayət də. Hamısı 

da  qədərində,  məqamında,  vədəsində,  bərəsində.  Hamısı  da  sədəf  düzümü,  zərgər 

naxışı kimi. 

XVII  əsrdə  aşıq  sənətinin  bir-birinə  fəxr  və  qürurla  boylanan  bir  neçə 

möhtəşəm  zirvəsi,  alınmaz  qalası  var.  "Koroğlu",  "Yaxşı-Yaman",  "Abbas  və 

Gülgəz", "Aşıq Qərib" dastanları. Koroğlu

 

mərdlik, mübarizlik timsalıdır. Koroğlu öz 

hünəri,  rəşadəti  və  cəngavərliyi  ilə  xalq  qəhrəmanı  adını  qazanmış,  misilsiz  şan-

 

---

161 

 

şöhrətə  çatmışdır.  Xalqın  içindən  çıxan  Koroğlu  xalqa  havadar  olmuş,  xalqa 

arxalanmış,  xalqla  birlikdə  mübarizə  aparmış,  qələbə  çalmışdır.  Onun  mənəvi 

zənginliyi,  uzaqgörənliyi,  igidliyi  və  sazlı-sözlü  dünyasından  "Koroğlu"  dastanı 

yaranmışdır. 

"Koroğlu" bitkin dastan kimi XVII 

əsrin  ən  fundamental  mənəvi  abidəsi 

olmaqla yanaşı, həm də xalqımızın dünya 

mədəniyyətinə  bəxş  etdiyi  ölməz  sənət 

xəzinəsidir.  XVII  əsrdən  yaranmağa 

başlayan,  getdikcə  formalaşan  bu  inci 

əsrdən-əsrə  qovuşmuş,  onun  yeni  qolları, 

budaqları  yaranmışdır.  Zaman-zaman 

cilalanmış, 

püxtələşmiş 

və 

kamilləşmişdir.  Xalqın  bədii  inikasına, 

mənəvi dünyasına çevrilmişdir[87]. 

Koroğlu  altında  Qıratı,  belində 

Misri  qılıncı,  qəlbində  Vətən  məhəbbəti, 

yar 

sevgisi, 

sinəsində 

telli  sazını 

gəzdirmişdir.  Qəhrəman  da  -  özü,  el 

xilaskarı  da  -  özü,  el  aşığı  da  -  özü. 

"Koroğlu" dastanı isə əsrlərcə aşıqların xoş avazı, könül sazı olmuşdur. 

"Koroğlu"  dastanı  geniş  ərazidə  şöhrətlənən  çoxşaxəli,  qollu-budaqlı  epik-

romantik  abidədir.  Xalqına  baş  ucalığı  gətirən,  qəhrəmanlıq  dastanlarımızın  zirvəsi 

olan abidə. 

Mənəvi dünyamızın yaraşığı olan Sarı Aşığın da doğulduğu, yazıb-yaratdığı və 

vəfat etdiyi illər hələ də tam dəqiqləşdirilməmiş qalır. Yalnız onun XVII əsrdə kamala 

yetişdiyi, aşıqlıq etdiyi məlumdur.    

XX yüzillikdə yaşamış tarixçi Qaradaği öz təzkirəsində yazır: "Zahirən bu zati-

pak şifteyi-ruzigardır. Əslən Qaradağ mahalındandır. Çox qədimlərdə gəlib Qaradağın 

Zəngəzur mahalında Əkərə çayı kənarında vaqe Güləbird adlı qəryədə süna edib"[88]. 

El sənətkarı bir sıra tədqiqatlarda Aşıq Qərib, Yetim Qurbanəli, Abdulla, Nəbi 

adı ilə qələmə alınıb. Sarı isə onun təxəllüsüdür: 

Aşığındı Sarı, qız,  

Sarı köynək, sarı qız.  

Sinən tabutum olsun,  

Saçın ilə sarı, qız. 

Xatirələrdə belə qalıb ki, Sarı Aşıq gözəl saz çalarmış, sehrli barmaqları zildə, 

bəmdə tüğyan edərmiş. Yanğılı səsi  könüllərə od salar, ocaq çatarmış. Aşığın qəmlə 

yoğurulan  odlu  sinəsindən  qopub  haraylanan  bayatıları,  oynaq,  zərif  qoşmaları 

könüllərə  dolar,  dildə-ağızda  gəzərmiş.  Əslə-nəslə,  torpağa-kökə  bağlı  olan  Aşıq  el 

içində  ədəb-ərkanı,  pürkamalı,  güclü  istedadı  ilə  sayılar,  seçilərmiş.  Toy-düyündə 

---

162 

 

gördüyü, gözaltı boylandığı türfə gözəllərin şəninə tərif söylər, dastan qoşarmış: 

Mən aşıq neynim sənə,  

Qonubdu meylim sənə,  

Mən dönsəm, üzüm dönsün,  

Sən dönsən, neynim sənə? 

Sarı  Aşıq  da  təbiət  vurğunu  olmuşdur.  Doğulduğu,  ömür  sürdüyü  yerlər  onun 

oylağı, səfalı yaylağı olmuşdur. 

Mən aşıq yastı dağlar,  

Su gəldi, basdı dağlar,  

Üç ay toylu-büsatlı,  

Doqquz ay yasdı dağlar. 

Sarı  Aşığın  kamal  dünyasında  vətənpərvərlik  motivləri  güclü  və  son  dərəcə 

təsirlidir. Onun qəribliyi ürəyə həsrət dağı çəkir, hicran yarasının oxunu tuşlayır: 

Aşıq, vətən yaxşıdı. 

 Köynək kətan yaxşıdı.  

Qəriblik cənnət olsa,  

Yenə vətən yaxşıdı... 

Sarı  Aşığın  həyatını,  keçirdiyi  iztirabları,  nakam  məhəbbətini,  aşıq  olmasını 

nəql edən "Yaxşı və Sarı Aşıq" dastanı da çox şeyi yada salır, çox mətləblərdən söhbət 

açır[89]. 

Abbas Tufarqanlı XVI-XVII əsrlərdə yazıb-yaradan sənət aşiqi, el şairidir: 

...Mən sənə can dedim,  sən də mənə can,  

Alış eşq oduna, mənim kimi yan,  

Adım Aşıq Abbas, yerim Tufarqan,  

Gahdan ağla, gahdan yada sal məni. 

O,  Cənubi  Azərbaycanın  Tufarqan  elində  dünyaya  gəlmişdir.  Onun  kamal 

dünyasından qalan zəngin irsindən aydın olur ki, Abbas dövrünün geniş dünyagörüşə 

və dərin biliyə malik sənətkarı olmuşdur. Şeirləri qəlbə nüfuzedici, heyrətgətirici təsir 

gücünə  malikdir.  Onun  rəvan  dili  coşan-çağlayan,  bulaq  kimi  qaynayandır. 

Tufarqanlının  məftun  və  valehedici  qoşmaları,  təsirli  gəraylıları,  könül  oxşayan 

təcnisləri,  nəsihətamiz  ustadnamələri  xalqımıza  miras  qalmışdır.  Üstəlik  qəzəlləri, 

qəsidə və rübailəri ibrətamiz hikmətlərlə doludur. 

Aşıq  Abbasın  şeirlərindən  aydın  görünür  ki,  o  özünə  müxtəlif  təxəllüs 

götürmüşdür.  Bikəs  Qul  Abbas,  Şikəstə  Abbas,  Bayat  Abbas.  Bu  adlar  altında  onun 

dərin  müşahidəsi,  fitri  istedadı,  həssas  qəlbi  və  mahirliyi  aydın  sezilir.  Aşığın  ilham 

pərisi, şah əsəri türfə gözəllərdir. Onu aşiq  edən də qənirsiz gözəllərdir, məşuq edən 

də. 

Abbas Tufarqanlının şeirlərində kədər də var, ayrılıq da, vətən də, vətən həsrəti 

də. Aşıq özünü qəm taleli adlandırır. "Biri hicran, biri möhnət, biri qəmdi" - deyir. 

Azərbaycan  məhəbbət  dastanları  arasında  "Aşıq  Qərib"  dastanı  xüsusi  yer 

tutur[90].  Çox  sonralar  yazıya  köçürülən  bu  dastanın  XVII  əsrin  məhsulu  olduğu 

---

163 

 

aydınlaşdırılmışdır. 

"Aşıq  Qərib"  dastanında  qəhrəman  yar  eşqilə,  etibar,  ilqar  eşqilə  məstedici 

röyalar görür, eşqə mübtəla olur, bu işgəncədə əhli-hünər sahibi kimi dözüm, dəyanət 

göstərir. "Öldü var, döndü yoxdu" amalı uğrunda min-min məşəqqətlərə sinə gərir. 

Dastanda  Qəriblə  Şahsənəmin  məhəbbət  tarixçəsi  verilir,  iki  gəncin  ürək 

çırpıntıları  döyünür,  iki  butanın  qoşa  qanadı  pərvazlanır.  Bir  tərəfdə  yoxsul  aşığın 

əfsanəvi eşqi, ülvi məhəbbəti, digər qütbdə varlı qızı Şahsənəmin eşqinə ilqar verməsi, 

ölüncə  yar  gözləməsi,  hicranı,  həyəcanı[91].  Qərib  min  bir  əzab-əziyyətdən  sonra 

arzusuna yetir, kamını alır... 

"Aşıq  Qərib"  dastanı  xalqın  çox  sevdiyi  və  aşıqların  el  şənliklərində  ən  çox 

müraciət etdiyi məhəbbət dastanlarımızdandır. 

XVIII  əsrin  ikinci  yarısında  ölkə  xanlıqlara  parçalanmışdı.  Azərbaycanda 

onsuz  da  ağır  olan  vəziyyət  daha  da  ağırlaşmışdı[92].  Belə  bir  vəziyyətdə  aşıq 

sənətinin də öz dərdi, öz kədəri vardı. Bu dövrdə xalqın dərdini elə-obaya car eləmiş 

aşıqlardan  biri  Xəstə  Qasım  idi.  Aşıq  sənətinin  araşdırıcıları  onun  Cənubi 

Azərbaycanın Tikmədaş kəndindən olması haqqında yekdildirlər. Bəzi məlumatlardan 

aydın olur ki, Xəstə Qasım bir müddət Qumda və Nəcəfdə dini təhsil alıb, bu mənəvi 

kökdən  zənginləşib,  quzeyli-güneyli  Azərbaycanı  gəzib,  saz  tutub,  məclis  aparıb, 

1779-cu ildə doğma elində dünyasını dəyişibdir[93]: 

Xəstə Qasım deyər gözü yaşlıyam, 

 Qulaq assaz, mən dərdimi başlayam,  

Atam İbrahimdir, Tikmədaşlıyam,  

Orda salınıbdı Təxti-xab mənə. 

Ustad  sənətkarın  cığalı  qoşmaları,  gəraylıları,  təcnisləri,  bayatı  və  qəzəlləri 

nəsildən-nəslə keçərək sinələrdə, yaddaşlarda yaşamışdır[94] 

El aşığının öyüd-nəsihəti insanı düşünməyə səsləyir. Hikmətli sözlərində dərin 

məna,  həyatilik,  fəlsəfi  düşüncə  tərzi  aşkar  gorünür.  Eyhamlı  sadə  sözlərlə,  güclü 

məntiqlə  öz  arzusunu, qəlbindən keçənləri iqrar edir. Dünyanın  yaman dünya,  yalan 

dünya olduğunu incəliklə, dürüstlüklə bildirir: 

■ 

Gəl bir səndən xəbər alım,  

Süleymandan qalan dünya.  

Əzəldən gül kimi açıb, 

 Axırında solan dünya... 

Aşıq    etibarın,    mərdliyin,    insanlığın    əvəzsiz  mənəvi    dəyərlər    olduğunu, 

böyüyün-kiçiyin öz yeri olduğunu söyləyir, ədəb-ərkan dərsi deyir: 

...Bir igid ki, qatarından üzülə,  

Ölüm yeydi, bu dünyada qalınca. 

Və yaxud: 

...Yaxşı igid yaman etməz adını,  

Çünki yaman addan ölüm yaxşıdı. 

Aşıq  böyük  sözünə  baxmayanlara,  insafsızlara,  bədəsillərə  hikmət  söyləyir, 

---

164 

 

onları doğru yola çağırır: 

Vəfalıya əmək çəksən itirməz,  

Bədəsil nəsihət, öyüd götürməz. 

Xəstə  Qasımın  da  eşq,  məhəbbət  şeirləri  təzə-tərdi,  gözəlləri,  gözəlləmələri 

ülvidi: 

Gəl gedək Çinə, Maçinə,  

Qurbanam zülfün ucuna,  

Al məni qoynun içinə,  

İstəkli balalar kimi. 

XVIII  əsrdə  geniş  ərazidə  yayılan  "Əsli  və  Kərəm"  məhəbbət  dastanı  vahid 

versiyalı, çoxvariantlı, köklü-köməcli, çoxşaxəli, qollu-budaqlı dastandır. Bu abidənin 

əsli-kökü, yarandığı, yaşadığı və formalaşdığı ərazi Gəncə eli - Gəncəbasardır. Bunu 

dastanın  məzmunu,  cərəyan  etdiyi  coğrafi  şərait  və  bir  sıra  başqa

 

səciyyəvi  cəhətlər 

təsdiq edir. 

Mənası  dərin,  məzmunu  geniş  dastan  milli  kaloriti,  bəşəri  mahiyyəti  və 

ibrətamizliyilə  səciyyələnir.  İki  ailənin  timsalında  iki  məsum  gəncin  faciəsi 

başlayır...[95]. 

Ustadların  söyləmələrinə  görə,  əhvalat  Gəncədə  vaqe  olur.  Keçmişlərdə 

Gəncədə

 

Ziyad  xan  adlı  bir  hökmdar  varmış.  Səxavətli  xanın  saysız-hesabsız  varı-

dövləti, geniş ərazidə nüfuzu varmış. Zalımlara, zülmlərə qənim, yoxsullara havadar, 

əl  tutan,  ehtiram  göstərən,  qəlbi  geniş,  sözübütöv,  inamcıl,  rəftarı  həlim,  rəhmdil. 

Lakin  övlad  sarıdan  talesiz,  bəxtsiz,  könlü  nisgilli.  Övladsızlıq  xanın  varlığını  dara 

çəkir, sağalmaz dərdə mübtəla edir. Ağlar qalıb ulu göylərə yalvarır, Tanrıdan imdad 

diləyir. 

Qara  qüvvələrin  birləşməsi,  qara  yellərin  əsməsi  qəlbləri  təmiz,  ruhları  bakirə 

gənclərə  mane  olsa  da,  onların  iradəsini  qıra  bilmir,  əbədiliyə  qovuşdurur,  onları 

məhəbbət  abidəsinin  ülvi  rəmzinə  çevirir.  Bu  faciə  xalqımızın  mənəvi  dünyasının 

şam-çırağı oldu. Həm də Kərəm kimi bir eşq carçısının, haqq aşığının, el bəstəkarının, 

qüdrətli  sənətkarın  nəyə  və  nələrə  qadir  olduğunu  təsdiqlədi.  Yeni-yeni  Kərəmlər, 

Əslilər nəsli yetişdi. Aşıqların yanıqlı havalarında yaşandı, oxşandı, "Kərəmi", "Yanıq 

Kərəmi",  "Kərəm  gözəlləməsi",  "Sallama  Kərəmi"  aşıq  havaları  yarandı,  yaşadı, 

qəlblərə  hakim  kəsildi,  məclislər  yaraşığına  çevrildi.  Qərinələr  əsrlərə  qovuşdu, 

nəsillər saf məhəbbət, ülvi eşqdən dərs aldılar, ismət çələngi hördülər. 

XVIII  yüzilliyin  görkəmli  söz  ustalarından  biri  də  Aşıq  Valehdir.  Kərbəlayı 

Səfi Məhəmməd oğlu 1722-ci ildə Qarabağın Abdal Gülablı şenliyində dünyaya göz 

açmışdır.  Əsil  adı  Səfi  olan  və  yüz  il  ömür  sürən  Aşıq  Valeh  öz  doğma  kəndində 

dünyasını dəyişmişdir(96). 

Aşıq  Valehin  bizə  miras  qalan  ədəbi  irsinə  əsaslanaraq  onun  kamil  savada  və 

geniş  dünyagörüşünə  malik  olmasını  söyləmək  olar.  Bu  baxımdan  aşığın  inciləri 

əsasında yaradılan "Valeh və Zərnigar" dastanı xüsusi maraq doğurur[97]. 

Aşığın  adı  ilə  bağlı  dastandan  aydın  olur  ki,  Dərbənd  elində  Zərnigar  adlı 

---

165 

 

gözəl, qabiliyyətli və hazırcavab bir qadın aşıq varmış. Bu qadın cəmi aşıqların dilini 

susdurub,  sazını  alarmış.  Heç  bir  aşıq  ona  tab  gətirməz,  cəngə  girməzmiş.  Özünə 

böyük  inamı  olan  Valeh  ustadı  Səmədin  icazəsilə  Dərbəndə  getmək,  Zərnigarla 

deyişmək fikrinə düşür. Zərnigarla görüşüb qarşı-qarşıya saz tutub deyişir. Deyişmədə 

Zərnigarı bağlayır, arzusu kama yetir, evlənir, yarı ilə birlikdə Qarabağa qayıdır... 

Aşıq  Valeh  mükəmməl  dini  təhsili  ilə 

yanaşı, klassik ədəbiyyatı, tarix elmini də yaxşı 

bilirmiş.  Sənətkar  "Cahannamə"sində  Şərq 

dünyası,  nadir  tarixi  şəxsiyyətlər,  cahangirlər, 

xalq  qəhrəmanlarının  adlarını  nəzmə  çəkmiş, 

ehtiramla yad etmişdir. 

Azərbaycan  aşıq  sənətinin  inkişafında 

Göyçə aşıq  məktəbinin əvəzsiz  rolu olmuşdur. 

Belə sənətkarlardan biri də Aşıq Musadır. 

XVIII  əsrin  sonu,  XIX  yüzilliyin 

əvvəllərində  yaşayan  Aşıq  Musa  Göyçə 

mahalının  Ağkilsə  şenliyindəndir.  Aşığın 

dövrümüzədək  çatan  zəngin  irsi  ürəkaçan 

qoşma, 

gəraylı,  müxəmməs,  divani  və 

təcnisləridir[98].  Hər  biri  sərraf  deyilmiş, 

zərgər 

incəliyilə 

işlənmiş, 

cilalanmış, 

cığalanmış.  Hamısı  da  ürəyə  yatımlı,  könül 

oxşayan, qəlbi titrədən. Musanın da dərdi-azarı 

gözəllərin  şəninə  mahnı  qoşmaq,

 

qənirsizləri  tərənnüm  etməkdi.  İncə  mətləbləri 

incələmək, yara yalvarmaq, yarla

 

görüşmək, yara qovuşmaqdı. 

Onun  zəmanədən  şikayəti,  ədalətsizliyin,  özbaşınalığın  artmasını  göstərən 

misraları da ürəkdən gəlir: 

...Yazıq Musa eylər dilək,  

Bu qəm qoymaz bizi gülək,  

Demədimmi çərxi-fələk,  

Bu dövranı pozar bir gün. 

El  sənətkarı  az  danışıb,  çox  mətləb  qanmağı,  sirr  saxlamağı,  böyük-kiçiyin 

etibarını qazanmağı məsləhət görür. 

Aşıq  Musanın  təbiət  təsvirləri,  marallar,  ceyranlar  oylaqları,  el  yaylaqları, 

qürbət,  hicran  dərdlərilə  bağlı  şeirləri  də  son  dərəcə  diqqəti  cəlb  edir,  insanı 

gözəlliklərə səsləyir. 

Göyçə  aşıq  sənətinin  qüdrətli  nümayəndələrindən  biri  də  Aşıq  Alıdır[99]. 

Aşığın  "mahalım  Göyçədir,  kəndim Qızılvəng" deməsi onun haralı olduğunu dəqiq 

sübut edir. Aşıq XIX əsrin başlanğıcında Qızılvəngdə dünyaya gəlmiş, 90-95 yaşında 

gözləri tutulmuş, taleyini sözə, saza bağlamışdır. Onlarca cavan aşığın ustadı olmuş, 

onlara saz-söz sənətinin sirlərini öyrətmişdir. Ondan dərs alanlar, ona şagirdlik edənlər 

---

166 

 

arasında böyük Aşıq Ələsgər də olmuşdur. Təxminən  yüz  on  il  ömür  sürmüş, 1911-

ci ildə dünyadan köçmüş, doğma şenliyi Qızılvəngdə dəfn edilmişdir (100). 

Aşıq    Alının    xas-xalis    qoşmaları,  gəraylıları,    təcnisləri,    ustadnamələri, 

deyişmələri  öz  məzmunu,  gözəlliyi  və 

 

könül  oxşaması  ilə  hamını  heyran  qoyur. 

Aşığın dillər əzbəri olan, mahnılarda oxunan ustadnaməsinin birində deyilir: 

Gəşt eylədim bu dünyanı dolandım,  

Əllini keçirdim, yüzə nə qaldı?  

Ayaq getdi, əl gətirdi, diş yedi,  

Baxmaqdan savayı gözə nə qaldı?! 

Aşığın təbiət lövhələri ilə yanaşı gözəllər yığnağının təsviri, sərrast tərənnümü 

heyrət doğurur: 

Axşamdan yağan qar yağdı bağladı,  

Kəsildi bulaqdan yolu qızların.  

Səhər tezdən çeşmə üstə varanda,  

Üşüyər ayağı, əli qızların. 

Aşıq Alı "məğrur aşiq hikmət söylə, hikmət aç" deyə-deyə min sirli-sehrli aləm 

yaradır, bədii zəkasının gücünü, qüdrətini göstərir. Xalqı sədaqətə, səmimiliyə, birliyə 

səsləyir.  Yersiz  çəkişmələrə,  mənasız  didişmələrə,  dedi-qodulara  uymamağa 

haraylayır: 

Özgələrdən bizə xətər yetişməz,  

Eyləməsək özümüzə özümüz.  

Yanırıqsa, bir ocaqda qalanaq,  

Qoy söykənsin közümüzə közümüz. 

 

Bəhsə düşüb, əbəs yerə döyüşdük,  

---

167 

 

Qəlb sındırıb, qamət əyib öyüşdük,  

Heç bilmədik nə iş tutduq, əyişdik,  

Düz gəlmədi sözümüzə sözümüz...[101]. 

Aşıq  Alının  sənət  dünyasında  pürkamal  bir  sənətkar  kimi  yetişməsində  ustadı 

Ağ Aşığın (Aşıq Allahverdi) xüsusi xidməti olmuşdur. Ağ Aşıq Alıya bütün aşıq şeri 

şəkillərini,  saz  kökünü,  pərdə  gəzişmələrini,  hər  bir  aşıq  havalarına  uyar  oxuma 

məqamlarını  kamil öyrətmişdir. Aşıq  Alı da  öz  növbəsində  XIX  əsrin aşıq  sənətinin 

zirvəsi olan Aşıq Ələsgəri yetişdirmişdir. 

Ələsgər kamilləşdikcə tanınır, ellərdə-obalarda toy məclisi, el şənlikləri aparır. 

Sorağı  Göyçədən  keçib  İrəvandan,  Borçalıdan,  Gəncəbasardan,  Qarabağdan, 

Naxçıvandan gəlir. 

Dərsini  ustadı  Aşıq  Alıdan  alan  Aşıq  Ələsgər  özü  də  çoxlarına  dərs  demiş, 

onlarca  ustad  aşıq:  Aşıq  Nəcəf,  Aşıq  Mustafa,  Aşıq  Yusif,  Aşıq  Mikayıl,  Aşıq  İsa, 

Aşıq  Qasım,  Aşıq  Ağayar,  Aşıq  Əsəd,  Aşıq  Qiyas,  Aşıq  Nağı,  Aşıq  Sayid,  Aşıq 

Qurban və başqalarını yetişdirmişdir[102]: 

Adım Ələsgərdi, mərdü mərdana, 

 On iki şəyirdim işlər hər yana. 

Aşıq  Ələsgər  bir  əsrdən  artıq  ömür  sürmüş,  1926-cı  ildə  dünyadan  köçmüş, 

doğma yurdu Ağkilsədə dəfn edilmişdir. 

Aşıq  Ələsgər  son  dərəcə  həssas  qəlbə,  geniş  ürəyə  malik  sənətkar  olmuşdur. 

Sənətkar müdam insanlığa bəşəri hisslər, ülvi keyfiyyətlər, humanizm və qayğıkeşlik 

aşılamışdır.  O,  xalqlar  arasında,  insanlıqda  səmimiyyəti,  qarşılıqlı  anlaşmanı,  bir-

birinin  qeydinə  qalmağı,  havadar  olmağı,  can  deyib  can  eşitməyi  məsləhət  görmüş, 

tərənnüm etmişdir: 

"Can" deməklə candan can əskik olmaz, 

 Məhəbbət artırar, mehriban eylər. 

 "Çor" deyənin nəfi nədi dünyada?  

Abad könül yıxar, pərişan eylər. 

Fitri istedad sahibi Aşıq Ələsgərin təbiət təsvirləri canlı, təkrarsız, göz oxşayan, 

könül  xoşlayandır.  Onun  vüqarlı,  dərdli-qanlı  dağları,  ağlar  buludları,  zümrüd 

çeşmələri, gen dərələri, ürəkaçan mənzərələri mahir rəssam fırçasının sehri kimi tablo 

əvəzinə ürəklərə köçür, gözlərdə cilvələnir, gözəllənir, canlanır: 

Bahar fəsli, yaz ayları gələndə,  

Süsənli, sünbüllü, lalalı dağlar.  

...Xəstə üçün təpəsində qar olur,  

Hər cür çiçək açır, laləzar olur,  

Çeşməsindən abi-həyat car olur,  

Dağıdır möhnəti, məlalı dağlar. 

Dağların  toyu-büsatı  el  yaylağa  köçəndədi.  Qəmi-kədəri  el  dağdan  arana 

qayıdandadı. Gözəllər, göyçəklər yaylaqda olanda dağ da gözəlləşir, asiman da, igidlər 

cövlan edir, qurşaq tutur, yallı gedir. Aşıq da sazını sinəsinə basır, çalır-çağlayır, yar 

---

168 

 

eşqi, ilqar eşqilə: 

Gözəllər seyrangahısan, 

Görüm səni var ol, yaylaq. 

Açılsın gülün, nərgizin, 

Təzə mürğuzar ol, yaylaq... 

 

Aşığın çeşməsi də belə: 

Axşam-sabah, çeşmə, sənin başına, 

Bilirsənmi, necə canlar dolanır?! 

Büllur buxaq, lalə yanaq, ay qabaq, 

Şahmar zülfü pərişanlar dolanır. 

Aşıq Ələsgərin məhəbbət lirikası onun mənəvi dünyasının mayasını təşkil edir. 

Bu  da  tamamilə  təbii  və  qanunidir.  Sənətkar  erkən  çağlarından  eşq-məhəbbət 

macəralarının  təlatümlərində  qəvvas  olmuş,  sinə  gərmişdir.  Ona  görə  də,  onun  bu 

sahədəki inciləri dumduru, göz yaşı tək şəffafdır. 

Aşığın gözəlləri mələklər səviyyəsinə qaldırılır, ilahi bir məxluq kimi təqdim, 

tərənnüm edilir. Sənətkarın həyalı, isbatlı, ismətli sənəmlərinə heyran qalmaya, əhsən 

deməyə bilmirsən.  Hamısı ülvi, bakirə, bir-birindən qənirsiz, əvəzsiz. Sənətkarın şux 

gözəlləri  nazlıdı,  ədalıdı,  can  alandı,  oda  salandı,  həm  də  onlar  etibarlı,  düz  ilqarlı, 

əhdə vəfalıdır.  

Aşıq  Ələsgərin  irsi  həm  də  etnoqrafik  xəzinədi.  Əl  dəyməyən,  toxunulmayan 

xəzinə: 

Süzürsən sona kimi,    

Yaylıq alıb ələ, gəlin.  

Qurşayıb gümüş kəmər,  

Nazik, incə belə, gəlin. 

Bu  misralarda  toyumuz  da  var,  rəqsimiz,  geyim  dəstimiz  də.  Aşıq  Ələsgərin 

təqdimə  və  təqdirə  ehtiyacı  yoxdur.  Böyük  şairimiz,  aşıq  sənətinin  mahir  bilicisi 

Osman  Sarıvəlli  bu  ustad  sənətkara  belə  qiymət  verir:  "Qılıncların,  nizələrin 

yaraladığı, lakin qapısını aça bilmədiyi ürəkləri böyük aşıq sazın-sözün, əqlin-kamalın 

müdrik  ustadnamələrin,  şirin  qoşmaların,  könülaçan  müxəmməslərin  və  gəraylıların 

ecazkar qüdrətilə açdı, fəth elədi"[103]. 

Göyçə mahalının şeir-sənət gülüstanından bəhrələnən, çeşməsindən su içən bu 

ulu kökə bağlı olan ustad sənətkarlardan biri də Aşıq Hüseyn Şəmkirlidir. Əsli-kökü 

Qazax mahalının Dağkəsəmən şenliyinin Sarılar tayfasındandır[104]. 

Aşıq  Hüseyn  şəxsiyyətli,  sübutlu-isbatlı  adam  olmaqla  yanaşı,  həm  də  sadə, 

səmimi və mehriban bir insanmış. Sərrast ovçu, nüfuzlu el adamıymış. Kamil savadı 

varmış. Ərəb və fars dillərini mükəmməl bilirmiş. Bir müddət Şərq ölkələrində olması 

onun dünyagörüşünə güclü təsir göstərmişdir: 

Şəmkirli Aşıq Hüseynəm,  

Mən burda yer eylədim.  

---

169 

 

Urmu, Salmas, İrağı,  

İsfahanı zar eylədim. 

 

Gəzdim Çeçeni, Çərkəzi, 

 Nə qorxdum, nə ar eylədim.  

Dəmirqapı Dərbənd, Quba,  

Gürcüstana var eylədim. 

Aşıq Hüseynin sevgi-məhəbbət şeirləri həm ismətli, həm də ibrətlidir: 

...Qara qaşlar bağrım kəsər,  

Gah əzizlər, gah da küsər,  

Saçlarıynan dardan asar,  

Bir qız məni, bir qız məni. 

Ürəyini  yara  pünhan  söyləyən 

"yaşmağın altından gülən oynasın, məni bu 

dərdlərə salan oynasın" deyən aşıq mətləbə 

belə başlayır: 

Başına döndüyüm toy adamları,  

Siz də deyin, toya gələn oynasın.  

Adını demirəm, eldən ayıbdır,  

Qəmzəsi bağrımı dələn oynasın. 

Aşıq Hüseynin sevinci şirin, ahı-vayı 

yas  saxladan,  qan  ağladandı:  "Möhnətim 

sitəmim  vay,  qəmim  vay!  Qohumum  vay, 

qardaşım  vay,  elim  vay!  Gülşənim  vay, 

çəmənim  vay,  gülüm  vay!  Ayrılıq  vay, 

qəriblik  vay,  ölüm  vay!  Ruzigarım  vay, 

əhvalım  vay,  halım  vay!  Təbibim  vay, 

dərmanım vay, dilim vay"[105]. 

Aşıq  Hüseyn  Şəmkirli  Gəncəbasarın 

Alabaşlı  kəndinin  sakini  Dəmirçi  Məcnun  təxəllüslü  şair  Kəblə  Bağırdan  dərs  almış, 

sənətin sirlərini öyrənmişdir. Sonralar özü də çoxlarına aşıqlıq sənətindən dərs demiş, 

çoxlu  şagirdlər  yetişdirmişdir.  Onların  sırasında  Məhəmməd  Borçalı,  Çardaxlı  Aşıq 

Mikiş, Seyfəlli Aşıq Pənah və başqalarının adlarını çəkmək olar. 

Kamil sənətkar əlli ildən çox saz çalmış, söz qoşmuş, dastanlar yaratmışdır: 

...Altı yüz varımdı divani-təcnis,  

Yeddi yüz müəmma, qıfılbənd təxmis,  

Səksən bəhri-təvil demişəm hərgiz,  

Yük bağlayıb Naxçıvandan gəlirəm. 

Mahir  çalan,  məlahətlə  oxuyan aşıq həm də  yaxşı  sazbənd  imiş. O, "Zarıncı", 

"Zeynalabdin",  "Sarayı",  "Şəmkir  gözəlləməsi",  "Aşıq  Hüseyni"  kimi  ürək  oxşayan 

aşıq mahnılarının müəllifidir[106]. 

---

170 

 

Aşıq  Hüseynin  1866-cı  ildə  Naxçıvan  səfərindən  qayıtdıqdan  sonra  qoşub 

düzdüyü "Aşıq Hüseyn və Reyhan" dastanı onun yaradıcılığında xüsusi mərhələ təşkil 

edir.  Dastanda  cərəyan  edən  hadisələr,  səfərdə  başına  gələn  əhvalatlar  məharətlə 

qələmə  alınmış,  nəticədə  məhəbbətlə  bağlı,  aşıq  sənətilə  əlaqədar  maraqlı  və 

məzmunlu əsər yaranmışdır. 

Aşıq Hüseyn  Şəmkirli  səksən il  mənalı ömür  sürmüş, bu  müddət ərzində cəfa 

da çəkmiş, səfa da sürmüşdür. Deyilənlərə görə, Gədəbəyin Qalalı kəndində 1891-ci 

ildə dünyadan köçmüşdür. 

Aşıq Hüseynin könül əmanəti rəngarəng, şaxəli və zəngindir. Bütün bu xəzinə 

onu xalqımızın klassik aşığı səviyyəsinə qaldırmışdır. 

Qaynar  təbi,  mahir  ustadlığı  və  dərin  müşahidəsilə  seçilən  Aşıq  Hüseyn 

Bozalqanlı  Tovuz  elindəndir.  Aşıq  Hüseyn  1864-cü  ildə  Kürün  sağ  sahilində  qərar 

tutan Bozalqanlı kəndində anadan olub. O, ömrünün qürub çağında, daha dəqiq desək, 

1941-ci  ildə  77  yaşında  dünyadan  köçmüşdür.  Göründüyü  kimi,  Aşıq  Hüseyn  üç 

ictimai quruluşun şahidi olmuşdur. Heç şübhəsiz, ictimai quruluşların dəyişməsi onun 

həyatı və yaradıcılığına təsir etmiş, dərin izlər buraxmışdır. 

Gəncəbasarın hər guşəsinə, dağına-daşına yaxşı bələd olan sənətkar öz elindən-

obasından ilham almış, pərvazlanmışdır. Gördüyü gözəllərin,  mələk  misalların, huri-

qılmanların  səcdəsinə  durmuş, onların  eşqilə  coşmuş-çağlamışdır. Onun təsvir etdiyi 

gözəlliklər realdır. 

Ustad  sənətkar  adlı-sanlı  aşıqlar  yetirməyə  çalışmış,  bu  müqəddəs  işə  can 

qoymuş, Aşıq Mirzə, Aşıq Qədir və Aşıq Vəlini yetişdirmişdir. 

---

171 

 

Aşıq Hüseyn cəfakeşliyi, istedadı, fəhmi və həssaslığı ilə sənətin çətin sirlərini 

dərindən  öyrənmiş,  kamala  yetişmişdir.  Sehrli  sazı,  xoş  avazı,  hikmətli  sözü  ilə  çox 

qonaqlar qarşılamış, çox məclislər yola salmış, könülləri şad, qəlbləri qubar eləmişdir. 

Aşıq Hüseyn Şəmkirli, Aşıq Ələsgər kimi ustadlarla meydana girmiş, səmimi qəlbdən 

deyişmiş, xoş niyyətlə, saf diləklə ayrılmışdır. Bütün bunlar aşığın qüdrətini, şöhrətini 

təsdiqləyir: 

Aşıq Hüseyn, köklə sədəfli sazı,  

Min cavablı bir sualdan danışaq. 

 

Meydan quraq, söhbət açaq, söz tutaq,  

Gül yanaqda qoşa xaldan danışaq. 

Aşıq  Hüseyn  Bozalqanlının  sinəsində  xalqımızın  yaratdığı  dastanlar,  nağıl  və 

əfsanələr  yuvalanmış,  bu  mənəvi  sərvətə  qoşma,  gəraylı,  gözəlləmə,  müxəmməs, 

təcnis, cığalı təcnis, dodaqdəyməz, ustadnamə bəxş etmişdir. 

Aşığın  məhəbbət  ilhamında  pərvazlanan  gözəlləri,  göyçəkləri  ədalıdır, 

sığallıdır,  şux  yerişli,  ceyran  duruşlu,  maral  baxışlıdır.  Onun  etnoqrafik  bəzək-

düzəkdə, tər libasda olan gözəlləri daha qənirsiz, daha əvəzsiz görünür: 

Gərdəni minadı, əndamı nazik, 

 Nazik barmaqlarda qızıldan üzük, 

 Boynunda həmayil, qolda bilərzik,  

Götürdü guşuna tana yeridi. 

 

Təəccüb eylədim, bu necə candı,  

Belə bəşər olmaz, Allah amandı,  

Huridi, mələkdi, yoxsa qılmandı,  

Sonalar səfindən sona yeridi. 

Sinəsi  dolu,  qəlbi  qaynar  bulaq  olan  Aşıq  Hüseynin  bir  sıra  nəzirələri  son 

dərəcə  güclü, dəqiq  məzmunu ilə heyrət  doğurur. Onlardan  Aşıq Ələsgərin "Ay  sarı 

köynək",  "Çərşənbə  günündə",  M.P.Vaqifin  "Bayram  oldu"  şeirlərinə  nəzirələri  və 

başqa bənzətmələri xatırlatmaq olar. 

Qüdrətli sənətkar təkcə qoşmaları, gəraylıları, müxəmməsləri ilə deyil, həm də 

dastan  yaradıcısı  kimi  də  tanınır.  Onun  bir  sıra  dastanları  və  hekayətləri  öz  siqləti, 

dərin məzmunu və yüksək sənətkarlığı ilə səciyyələnir[107]. 

Yatmış idim, baxtım məni oyatdı, 

 Qəzanın qədəri kəməndin atdı, 

Mahalım Göyçədi, sakinim Zoddu,  

Sənətkar Abdulla deyilən mənəm. 

Sənətkarın  bu  misralarından  aydın  olur  ki,  onun  adı  Abdulla,  mahalı  Göyçə, 

şenliyi  Zoddur.  Usta  Abdulla  və  yaxud  Zodlu  Abdulla  1865-ci  ildə  anadan 

olmuşdur[108].  Atası  xarrat  Rəhimin  peşəsinin  davamçısı  olmuş,  yaxşı  dülgər  kimi 

tanınmışdır. Dülgərliyi ilə yanaşı, aşıq sənətinə qəlbən vurulmuşdur. Çox məclislərdə 

---

172 

 

olmuş,  aşıqları  dinləmiş,  sazın  sehrinə  düşmüşdür.  Savadı  olmasa  da  eşitdiklərini 

sinəsinə  yığmış,  qəlbinə  köçürmüşdür.  Sonralar  özü  də  şeir  qoşmuş,  yanğılı 

zümzümələrilə dərdini, ələmini, eşqini, hikmətini söyləmişdir[109]. 

Yetmiş səkkiz il ömür sürən Zodlu Abdulla 1948-ci ildə vəfat etmişdir. Lakin 

onun bizə yadigar qoyduğu, özünəməxsus, adına layiq qoşmaları, gəraylı, müxəmməs 

və təcnisləri eldən-elə gəzmiş, dildə-dodaqda dolaşmışdır. 

Aşıq  Əsəd  XIX  yüzilliyin  səksəninci  illərinin  əvvəllərində  Göyçə  mahalının 

Böyük Qaraqoyunlu şenliyində dünyaya gəlmiş, aşıqlığın sirlərini orada öyrənmişdir. 

XX  əsrin  əvvəllərində  Göyçədən  Tovuza  köçmüş,  1951-ci  ildə  77  yaşında  burada 

vəfat etmişdir (10). 

Göyçə  aşıq  məktəbinin  görkəmli  nümayəndəsi  Aşıq  Əsəd  zəngin  yaradıcılığı 

ilə  yanaşı,  həm  də  mahir  saz  çalması  və  təkrarsız  səsilə  məşhurlaşmışdır.  Oxuduğu 

sözlərə  uyar  seçdiyi  havalar  tellərində  ötər,  pərdələrində  bəmlənər,  zillənərdi.  Aşıq 

çaldıqca çalar, min bir hikmət yaradardı. 

Erkən  çağlarından  saza-sözə  könül  verən  Əsəd  həm  də  eşq-məhəbbətə  düşür. 

Bu aləmdə ürəyinin tellərini kökləyir, şeir qoşur, mahnı yaradır: 

Oğrun-oğrun daldalardan,  

Baxmağı kimnən öyrəndin?  

Qəfildən könlüm evini,  

Yıxmağı kimnən öyrəndin? 

Zaman keçdikcə, dünyagörüşü də dəyişmiş, el şairi kimi daha da püxtələşmiş, 

sözü-sazı ilə tanınmışdır. Sevgi-məhəbbət şeirlərinin sayı artmış, mənası dərinləşmiş, 

könülləri fəth etmişdir: 

Can alan, getmə, dayan, 

 Bil məni candan elədin.  

Təbiət bəzək vurub,  

Şövkəti şandan elədin. 

Aşıq  Məhəmmədin  həyatı  və  fəaliyyəti  haqqında  hələlik  ətraflı  məlumat 

yoxdur.  Zaqatalanın  Vayxırlı  kəndində  anadan  olub,  cəmi  60-65  il  ömür  sürüb, 

təxminən əsrin əvvəllərində dünyadan köçüb[111]. Mahir saz ustası Aşıq Məhəmməd 

ustadnaməsi, müxəmməsi, divanisi, qıfılbəndi və həcvləri ilə tanınır.  

Aşıq qoşmalarının birində öz könlü, odlu qəlbilə söhbət edir. Əgər təkcə aşığın 

bu münasibətlə yazdığı qoşması bizə məlum olsa belə, o aşıq sənətinin zirvəsində olan 

sənətkarlar səviyyəsinə qalxa bilərdi. 

Vaxt olar qalxarsan ərşə-asmana, 

 Vaxt olar havadan yenərsən, könül. 

 Vaxt olar düşərsən çiskin, dumana,  

Vaxt olar hər şeyi qanarsan, könül! 

 

Vaxt olar çıxarsan Məcnun dağına,  

Vaxt olar düşərsən qəm yığnağına,  

---

173 

 

Vaxt olar yüz atəş kar etməz sana,  

Vaxt olar alışıb-yanarsan, könül! 

Mənalı ömür sürən, nikbin həyat tərzi keçirən, qəm-qüssəyə biganə qalmayan, 

elin-obanın qədrini bilən Molla Cümə, sənəti çox sevilən, adı çox anılan Molla Cümə. 

Molla  Cümənin  anadan  olduğu  il  1854-cü  ilə  təxmin  edilir.  1920-ci  ildə  66  yaşında 

vəfat etmişdir: 

Aşıq anasıyam, şairlər kökü, 

 Gəzərəm dünyada divanə təki.

 

 

 Mahalım  Göynükdür,  şəhərim 

Şəki,  

Layisqı kəndinin binasıyam mən[l 

12].  

Bu  misralardan  aydın  olur  ki, 

yurdu-yuvası  Göynük  mahalının  Layisqı 

şenliyidir. 

Molla 

Cümənin 

təbinə  uyar, 

istedadına  layiq  kamil  savadı,  geniş 

dünyagörüşü 

varmış. 

O, 

klassik 

poeziyamızla  yanaşı,    ərəb  və  fars 

dillərinə də bələdmiş. 

İsmi 

pünhan, 

niyə 

məndən 

küsübsən,  

Yaxşı yaman ya bir olar, ya iki.  

Bir  gün  ölsəm  hamı  deyər 

yazıqdır, 

 Canı yanan ya bir olar, ya iki. 

 

Sən şöləsən, dörd yanında fənaram, 

Bülbülünəm, gülşənindən kənaram, 

Hər məclisdə od tutuban yanaram,  

Dərdim qanan ya bir olar, ya iki. 

 

Hilal qaşa nə layiqdir o sürmə,  

Meylin qırıb üzün məndən çevirmə, 

 Cümə deyər, hər yetənə sirr vermə, 

 Dost mehriban ya bir olar, ya iki![113] 

Molla Cümənin gözəlləri realdır, onların geyim dəsti, yerişi, duruşu etnoqrafik 

lövhədir, keçmişimizin bu günümüzdə canlanmasını təsdiqləyən mənbədir: 

Oğlan, mən qurban olum 

 Gözləri göyçək bacına.  

Başında kəlağayı,  

---

174 

 

Baftası ləçək bacına... 

 

Qabağı ayna kimi,  

Yanağı çiçək bacına.  

Him eyləyib, qaş oynadan,  

Sığallı birçək bacına. 

Molla Cümə incə zövqlü, nadir təbli lirik şairdir, elinin qəlbini oxuyan, halını-

əhvalını bilən el sənətkarıdır. Sərraf kimi sözü yerində seçməyi, incələyib sədəf kimi 

düzməyi  bacaran  aşıqdır.  Aşığın  şeirlərinin  deyimi  gözəl,  mənası  dərindir.  Onun 

"Dünyadı" şeri həqiqətən də dünyadı, etibarsız dünyanın, heçlik-puçluq dünyanın əsil 

məzmunu, dəqiq tərifidir: 

Çoxlarına tər bənövşə iylədir,  

Çoxlarını gecə-gündüz göynədir,  

Çoxlarını dırnaq üstə oynadır,  

Çoxlarına tambur çalan dünyadı. 

 

Altun səfalıdır, mədən səfasız,  

Təbib şəfalıdır, xəstə şəfasız,  

İnsan vəfalıdır, dünya vəfasız,  

Əlbət, yaxşı bixəbərə dünyadı. 

Aşıq  Şəmşir  Qurban  oğlu  Qocayev 

1893-cü  ildə  Kəlbəcərin  Dəmirçidam 

köyündə sözlü-sazlı bir ailədə dünyaya göz 

açmışdır. Öz biliyi, şairliyi və mehribanlığı 

ilə  sayılan  atası  Ağdabanlı  Aşıq  Qurban 

kimi  tanınmış,  şöhrətə  çatmışdır.  Aşıq 

Qurbanın  bu  üstün  cəhətləri  oğlu  Şəmşirə 

də  öz  müsbət  təsirini  göstərmiş,  saza-sözə 

meylini,    marağını  artırmışdır.  Xalq  şairi 

Osman 

Sarıvəlli 

Aşıq 

Şəmşirin 

gəncliyindən  bəhs  edərək  yazır:  "Aşıq 

Şəmşir  hələ  gəncliyində  məşhur  Aşıq  Alı, 

Aşıq  Ələsgər,  Aşıq  Qurban  kimi  ustad 

aşıqların  -  yaradıcı  aşıqların  əsərləri 

ruhunda  tərbiyə  almış,  yetişmişdir[114]. 

Gənclik  çağlarından  saz  tutub,  söz  qoşan 

Aşıq  Şəmşir  getdikcə  püxtələşir,  kamala 

yetir, sirli aləmin sehrinə düşür. 

Aşığın  sənət  dünyası  səmimi,  sadə  və  məzmunludur.  Onun  Azərbaycan, 

xüsusilə  Kiçik  Qafqaz  dağları  ilə  bağlı  şeirləri  sənətkarlıq  baxımından  təkrarsızdır. 

Dağların  vüqarı,  axar-baxarı,  cığırların,  izlərin  adları,  bulaqların  pıçıltısı,  çayların 

---

175 

 

dəliqanlılığı,  səyyah  həvəsi,  coğrafiyaşünas  dəqiqliyilə  incələnir,  muncuq  tək  sapa 

düzülür. 

Aşığın  gözəllikdə  süzən,  silkinən  gözəlləri  də  say-seçmədir,  qənirsizdir,  düz 

ilqarlı,  eşqə  vəfalıdır.  Eldə-obada  ismətlə  gəzən,  hünərlə  yaşayan  bu  gözəllər 

utancaqdı,  abırlıdı,  həyalıdı.  Geyim  dəsti,  davranışı,  xilqətilə  seçilən  türfə  gözəllər 

ömür-gün dostu kimi safdır, əvəzsizdir. 

Aşıq  Şəmşirin  məhəbbət  lirikası  güclü  olduğu  kimi,  adət-ənənəyə  bağlılığı  da 

eyni  dərəcədə  ibrətamizdir.  Elsevərlik,  yurda  qulluq,  ataya-anaya  sonsuz  ehtiram, 

böyüyə-kiçiyə  hörmət,  qonaq-qaraya  məhəbbət  etnoqrafik  baxımdan  böyük  maraq 

doğurur.  Mərdliklə  namərdliyin,  xeyirlə  şərin,  pisliklə  yaxşılığın  mübarizəsinə  həsr 

edilmiş şeir nümunələri əsil tərbiyə məktəbidir, gör-götür dünyasıdır.