Azərbaycan xalqının ümummilli lideri

Zərb 

musiqi  alətləri.  Azərbaycan  zərb

 

musiqi 

alətləri  tarixinin 

müəyyənləşməsində    10-12  min    il  bundan  əvvələ  aid  Qobustanda  Cingirdağın 

ətəyində  yerləşən iki abidə diqqəti cəlb edir. Qavaldaş adlanan bu daşlardan  bir növ  

---

202 

 

musiqi  aləti    kimi  istifadə  olunmuşdur.  Qayaya  kiçik  daşla    zərbə      endirildikdə   

müxtəlif tonlu  səs eşidilir. 

Azərbaycanda  qədimlərdən  işlədilən  zərb  musiqi  alətlərindən  təbil,  kus, 

nağara, qoşa nağara, qaval və başqalarını qeyd etmək lazımdır. Təbil zərb musiqi aləti 

arası kəsilməyən orta əsr feodal  müharibələri, daxili çarpışma və  vuruşmalar zamanı 

fəğan  qoparmışdır.  Təbil  səsində  xəbərverici, 

səfərbəredici  sədalar,  cəngavər  nərəsi  eşidilir. 

Görkəmcə  o  qədər  də  mürəkkəb  quruluşlu 

olmayan  təbil,  çox  güman  ki,  yarandığı  gündən 

elə bir əsaslı dəyişikliyə uğramayıbdır. 

Əsasən  mis  və  ya  tuncdan  hazırlanan 

təbilin  ən  qədim  forması  ağac  və  saxsıdan 

olmuşdur.  Daha  təkmilləşmiş  növünün  içərisi 

boş,  oturacağı  yastı,  ağzı  isə  genişdir.  Ağzına 

aşılanmış  dəri  çəkilərək  bərkidilir.  Zərbə 

nəticəsində  onun  səsinin  gurultusunu  daha  da 

artırmaq  məqsədilə  təbilin  boyuna  qayış, 

qaytanlar çal-çarpaz dolanarmış[161]. Nizaminin 

əsərlərində təbilin adı çəkilir. 

Əmr etdi, hərəkət eylədi ordu,  

Hər yerdə təbillər saldı gurultu.  

Onların səsləri dəhşətlər saçdı,  

Xoruzun boynundan zəngləri açdı. 

 

Bu səslər bürüdü göyləri, yeri,  

Yel kimi yox etdi başqa səsləri.  

Təbillər dünyaya dəhşət salaraq,  

Gurladı nahara qədər bu sayaq... 

XVII  əsrdə  alman  səyyahı  Kempfer 

Azərbaycanda  olan  zərb  musiqi  alətləri 

içərisində təbilin də adını çəkir. Materiallardan 

aydın  olur  ki,  təbil  çox  zaman  at  belində 

səsləndirilərmiş. 

Azərbaycanda  orta  əsrlərdə  zərb  musiqi 

alətləri  içərisində  kus  daha  geniş  yayılmışdır. 

Bu  alətlər  müxtəlif  həcmdə  olsa  da,  onların 

quruluşunda  eynilik  nəzərə  çarpır. Kus da  mis 

və  tuncdan  hazırlanırmış[162].  Oturacağı  yastı 

olub,  içərisi  səsin  güclənməsilə  əlaqədar  olaraq  boşdur.  Üst  hissəsinə  dəri  və  ya 

göndən düzəldilmiş qaytan çəkilir. Bu alətin səsində gurultu və bir qədər qorxu olsa 

da, müəyyən mülayimlik duyulur. Bu alət həm hərbi məqsədlər, həm də əmin-amanlıq 

---

203 

 

şəraitində el şənliklərində, toy məclislərində işlədilmişdir. 

Vaxtilə  Azərbaycanda  yayılan,  indi  çox  nadir  hallarda  təsadüf  edilən  qədim 

zərb  musiqi  alətlərindən  biri  də  lakkıtı  adlanır.  Lakkıtı  Azərbaycanda  məlum  olan 

zərb musiqi alətlərinin ən qədimlərindən biri sayılır. Düzbucaqlı formada olan bu alət 

kitabı xatırladır və palıd ağacından hazırlanır. İçi boş, iki kiçik palıd ağacından ibarət 

olan alətin qabaq tərəfi, səsin gücləndirilməsilə əlaqədar bir qədər ovuqdur. İki zərb 

çubuğu ilə çalınır. Başqa zərb alətlərinə nisbətən onun səsi bir qədər məlahətli, lakin 

iti və cingiltilidir. 

Dəf orta əsr toy və başqa şənliklərində geniş istifadə edilən əsaslı zərb musiqi 

alətlərindəndir.  Adına  Nizaminin,  Füzulinin,  Xaqaninin  əsərlərində  təsadüf  edirik. 

Dəf dairəvi formada olub, bir tərəfi boşdur, digər üzünə  nazik dəri çəkilir. Ağacdan 

düzəldilən sağanağı nazikdir. İçəri tərəfdən dəfin zınqırovları və metaldan düzəldilmiş 

pulcuqları olur. Bu da dəfi çoxsəsli edir. Əl ilə çalınan dəfin Azərbaycanda hələ XVII 

əsrin  sonunda  yayıldığını  tarixçi  və  səyyahlar  dönə-dönə  qeyd  etmişlər.  Bu  musiqi 

alətinin könül oxşayan mülayim, yüngül, oynaq və incə səsi var. 

Əsasən xanəndələr tərəfindən istifadə edilən qaval dairəvi quruluşa malik olub, 

bir  növ  xəlbiri  xatırladır.  Adətən  palıd,  ərik  və  başqa  möhkəm  ağac  növündən 

hazırlanan dairəvi ağac sağanağın bir üzünə nazik dəri çəkilir, içəri tərəfdən isə metal 

zınqırovlar  (halqalar)  bərkidilir.  Başqa  zərb  alətləri  kimi,  qaval  da  adətən  çalınan 

zaman azca qızdırılır ki, dəri dartılıb yaxşı səslənsin.  

Zərb  musiqi  alətlərimizdən  biri  də  nağaradır.  Onun  adına  "Kitabi-Dədə 

Qorqud" dastanında rast gəlinir. "Gumbur-gumbur nağaralar döyüldü, buraması altun 

borular çalındı". 

Əsasən  ağacdan  hazırlanmış  müxtəlif  ölçülü  nağaraların  hər  iki  tərəfinə  dəri 

çəkilir,  gövdəsinə  çal-çarpaz  dolanan  ip  metal  halqalardan  keçir.  Adətən  gur  səs 

---

204 

 

almaq  üçün  həmin  iplər  bir  qədər  möhkəm  çəkilir.  Nağaranı  çalmaq  üçün  ona 

bərkidilən qayış və ya ip qola keçirilir. Nağara 

əksər  hallarda  iki  xüsusi  çubuq  vasitəsilə, 

bəzən də əl ilə çalınır. 

Yəqin  ki,  əvvəllər  nağara,  sonra  isə 

qoşanağara  yaranmışdır.  Qoşa  nağara  saxsı 

qabdan  (sağanaqdan)  ibarətdir,  üzərinə  dəri 

çəkilir.  Dəri  çəkilmiş  hissənin  diametri 

oturacağa  nisbətən  enlidir.  Nağarada  olduğu 

kimi, qoşanağaraya da çal-çarpaz ip keçirilir. 

Qoşa  nağara  mis  və  saxsı  ilə  yanaşı, 

qoz və tut ağacından düzəldilirdi. 

Qədim  zərb  alətlərindən  biri  də 

dümbəkdir. 

Dümbəkdən 

kəndlərdə, 

el 

şənliklərində  istifadə  edilmişdir.  Adətən 

saxsıdan  hazırlanan  dümbək  bir  qədər 

sonralar,  həm  də  metal  və  ağacdan  da 

düzəldilmişdir.  Dümbək  quruluşu  etibarilə 

böyük  qədəhi  xatırladır.  Oturacağı  və  ağzı 

yastıdır.  Qayışla  sol  çiyinə  keçirilib  əl  ilə 

çalınır. 

XVII əsr türk səyyahı Evliya Çələbinin 

"Səyahətnamə" 

əsərində 

Azərbaycanda 

istifadə  edilən zərb alətlərindən qaval, nağara 

və başqalarının adı çəkilir. 

Zərb  musiqi  alətləri  ailəsinə  mənsub 

olan  həmin  alətlərin  səslənməsini  nəzərə 

alaraq,  onlara  cingiltili  musiqi  alətləri  də 

demək olar. Bu alətlərin hər birinin öz istifadə qaydası, səs ahəngi vardır. 

Füzuli  rayonunun  Yedditəpə  adlı  yerində  arxeoloqlar  skeletlərin  ayaq 

hissəsində tuncdan düzəldilən dörd ədəd sinc tapmışlar. Bu alətlərin 2 minə yaxın yaşı 

var. 

Məlumdur  ki,  müharibənin  dəhşətli  günlərində  sinc  ayrılıqda  deyil,  kus  və 

təbillə  birlikdə  çalınmış,  onların  səsinə  səs  vermişdir.  Ona  görə  də  qazıntı  zamanı 

tapılan  sinc,  kus,  təbil  və  başqa  zərb  musiqi  alətlərinin  yaşını  araşdırmağa  müvafiq 

zəmin  yaradır.  Sincin  təbili  müşayiət  edərək,  birlikdə  fəğan  qoparmalarını  Nizami 

Gəncəvinin əsərlərində də oxuyuruq: 

Vida eylər ikən böyük hökmdar,  

Bir xeyli sinc-təbil qoydu yadigar. 

Kiçik  zəngi  xatırladan  çərəsinin  könül  oxşayan  səsi  ilk  dəfə  orta  əsrlərdə 

eşidilmişdir.  Bu  musiqi  alətinin  özünəməxsus  cəlbedici  səsini  Nizami  gecəquşunun 

---

205 

 

avazı  ilə  müqayisə  etmişdir.  Lakin  uzun 

müddət  eşidilən  çərəsinin  cingiltili  səsi 

tədricən  azalmış  və  təxminən  keçən  əsrin 

əvvəllərində  öz  dövranını  başa  vurmuşdur. 

Çərəsi  kimi  dəray  da  öz  dövründə  sevilmiş 

musiqi  alətlərindəndir.  Bu  alətə  bəzən 

qomrov da deyilir. Dəray metaldan düzəldilib 

içərisinə 

kiçik 

zınqırovlar 

salınaraq, 

silkələməklə  dilə  gətirilərmiş.  Cingiltili 

musiqi  aləti  olan  zəng  rəqqasələr  arasında 

intişar  tapmışdır.  Kiçik  zınqırovdan  ibarət 

olan  zəng  bir  qayda  olaraq  rəqqasələrin 

biləklərinə  və  topuqlarına  bağlanarmış. 

Rəqqasə  oynayan  zaman  zınqırovların  səsi 

onu  həvəsə  gətirər,  şuxluğunu  artırar,  oynaq 

hərəkətlərini  daha  da  rövnəqləndirərmiş. 

Örənqala  arxeoloji  qazıntılarından  tapılan 

zınqırovların  rəqqasələrə  məxsus  olması 

müəyyənləşdirilmişdir. 

XI-XIII  əsrlərə  aid  olan  həmin 

zınqırovlar  gözəl,  çevik,  ehtiraslı  məşhur 

rəqqasələrin qollarında səslənmiş, xalqımızın 

zövqünü oxşamışdır.  

 

 

---

206