Azərbaycan xalqının ümummilli lideri
Yüklə 7,11 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
sm-ə bərabər götürülür. Türkiyədə isə 1 dirsək uzunluq ölçüsü vahidi kimi 68,5 sm-ə
bərabərdir. Maraqlıdır ki, kişilər şalvarın belini çox vaxt dirsəkləri ilə ölçürlər. Hər bir kişinin şalvarının beli iki qatlandıqda onun dirsəyinin ölçüsünə bərabər olur. Addım, qulac, qarış və dirsək türk sözləri olub, bu gün də bir çox xalqların, xüsusilə türk xalqlarının, eləcə də azərbaycanlıların həyat və məişətində uzunluq ölçmək üçün geniş şəkildə işlənməkdədir. Bu da onların dəqiq ölçülərə daha çox yaxınlığı ilə bağlıdır. Xalqımızın məişətində əski çağlarda işlənmiş, lakin bu gün öz əhəmiyyətini demək olar ki, itirmiş uzunluq ölçüsü vahidləri də vardır. İnsanın bədən üzvləri ilə ifadə olunan ayaq və barmaq kimi qədim ölçüləri bunlara aid etmək olar. Addım, qarış, qulac və dirsəyə nisbətən ayaq uzunluq ölçü vahidi az işlənmiş, tədricən unudularaq arxaikləşmişdir. Bu gün ayaqdan uzunluq ölçmək üçün istifadə edildiyinə rast gəlinməsə də, xalqın yaratdığı və öz məişətində uzun illər boyu işlətdiyi uzunluq ölçü vahidlərindən biridir. Azərbaycanda işlənən "ayaq" təxminən yarım inşaat arşınına (0,76sm:2=0,38sm) bərabər götürülmüşdür. Hazırda məişətimizdə işlənən sacayağı da "ayaq" ölçü vahidindən yaranmışdır. Sacayağının ayaqlarının arası onun böyüklüyündən-kiçikliyindən asılı olaraq təxminən bir ayaq, yaxud yarım ayaq uzunluğunda olur. Ayaq kimi artıq məişətdə istifadə edilməyən qədim uzunluq ölçü vahidlərindən biri də barmaqdır. Hələ qədim şumerlərin yaratdıqları "Əkinçinin təqvimi"ndən görünür ki, onlar da barmaqdan ölçü vahidi kimi istifadə etmişlər. S.N.Kramer həmin təqvimin mətnini tərcümə edərkən "qarış" kimi barmaq sözünü də orijinalda olduğu 379
kimi saxlamışdır. "Əkinçiyə hər qarış torpağı səkkiz şırım etmək məsləhətdir. O, elə etməlidir ki, toxumlar torpağa "iki barmaq" dərinliyində düşsün"[13]. Barmaq, adından da göründüyü kimi, bir barmağın uzunluğuna bərabərdir: "Kərim baba çubuğun ortasından iki barmaq qədər kəsib, üstünü götürdü"[14]. Alimlər uzun illər apardıqları ciddi araşdırmalar nəticəsində belə bir fikrə gəlmişlər ki, Azərbaycan ərazisi mədəni əkinçiliyin ən qədim ocaqlarındandır. Sonrakı mədəni-təsərrüfat inkişafı zəminində cəmiyyətin istehsal münasibətlərində baş verən köklü dəyişikliklər məhsuldar qüvvələrin, eləcə də əmək alətlərinin yeni-yeni formalarının yaranmasına müsbət təsir göstərmişdir. Bu dövrdə qədim əcdadlarımızın düşünmə qabiliyyəti artmış, həyatın bəzi sirlərini dərk etmək bacarığı çoxalmış, onlar əkinəcəklərdə, torpaq sahələrində, mal-qaranın sayının müəyyənləşdirilməsində, yaşayış evlərinin tikintisində və digər yüzlərlə həyati işlərdə ölçüyə - hesablamaya ehtiyac duymuşlar. Odur ki, zaman keçdikcə, daha dəqiq və mükəmməl ölçü vahidləri meydana çıxmışdır. Arşın və ağac kimi uzunluq ölçüsü vahidləri də məhz belə yaranmışdır. ArĢın türk sözü olub çox qədimlərdən xalqımızın məişətinə daxil olmuş və bu gün də kənd təsərrüfatında torpaqölçmə işlərində geniş istifadə edilən 0,71 m-ə bərabər uzunluq ölçüsüdür[15]. Hətta yer ölçmək üçün iki ağacdan haça şəklində düzəldilən və hər addımı 0,71 m-ə bərabər olan alət də arşın adlanır. Bu haçaları bəzən 2 arşınlıq da düzəldirlər. Arşın 1931-ci ilədək Türkiyədə geniş istifadə olunmuş uzunluq ölçü vahidi idi; ipək parçaların ölçülməsi üçün ticarət arşını 60 sm-ə, digər parçalar üçün 68 sm-ə, inşaat arşını isə 75,8 sm-ə bərabər idi[16]. Arşın rusların və digər xalqların məişətinə də türklərdən keçmişdir. Rusiyada arşın XVI əsrdən istifadə olunurdu. Əvvəllər arşın ingilis ölçü sistemini qəbul edən ölkələrdə 27 düym (hollandca "baş barmaq" deməkdir), I Pyotrun dövründə isə 28 düym olmuş və dəyişməmiş qalmışdır. 1 arşın - 16 gireh (4,4 sm) = 28 düym = 71,12 sm. Arşının ölçüsü müxtəlif ölkələrdə 65,2-112 sm arasında götürülmüşdür. Arşın sözünə ilk dəfə "Kitabi-Dədə Qorqud" dastanında rast gəlinir. Lakin başqa ədəbiyyatlarda, folklor nümunələrində də bu söz geniş işlədilmişdir.
əsrlərdə uzaq məsafələri ölçmək üçün ağacdan daha çox istifadə edilmişdir. Bir ağac təxminən 6-7 km-ə bərabər götürülmüşdür. Altıağac (Xızı rayonu) yaşayış məskəninin adının da bu ölçü vahidi ilə bağlı yarandığını düşünməyə əsas verən ən tutarlı fakt odur ki, Şamaxıdan Altıağaca qədər olan məsafə 6-7 ağaca, yəni təxminən 50 km-ə bərabərdir. Bu ölçü vahidi də şifahi xalq ədəbiyyatı nümunələrində geniş istifadə olunur. "Gün o gün oldu ki, Əhməd tacirbaşı qəflə-qatırla gəlib çıxdı Çənlibelin on beş-iyirmi ağaclığına"[17]. "Qoç Koroğlu, xan gəlib, mən onları Çənlibelin üç ağaclığındakı bulağın başında qoyub gəldim"[18]. Onu da qeyd etməliyik ki, arşın və ağac haqqında qaynaqlarda verilən bilgilər
380
demək olar ki, üst-üstə düşür. Uzunluq ölçü vahidlərindən biri də mənzildir. Hər hansı uzaq yolun bölündüyü, yaxud konkret bir zaman ərzində getmək mümkün olan ayrı-ayrı hissələri mənzil (dayanacaq, yaşayış yeri, düşərgə) adlandırılmışdır. "Bir saatlıq mənzil", "bir günlük mənzil", "bir həftəlik" və ya "bir aylıq mənzil" ifadələri məhz müəyyən zaman ərzində getmək mümkün olan yolu bildirir. Karvanın 1 gündə gedəcəyi yol (29-30 km) da mənzil adlanır. Türk xalqlarında, eyni zamanda azərbaycanlılar arasında 1 gündə dayanmadan gedilən yola ulu mənzil deyilir. Azərbaycanda istifadə olunan ölçü və çəki sistemi zaman keçdikcə daha da zənginləşmiş, öz tərkibində ulu keçmişdən gələn yerli ölçü vahidləri ilə yanaşı başqa xalqların metrologiya sistemindən dilimizə və məişət həyatımıza keçmiş vahidləri də birləşdirmişdir. Buna, bir tərəfdən Azərbaycanın əlverişli coğrafi mövqedə yerləşərək zəngin maddi sərvətlərə malik olması sayəsində geniş ticarət şəbəkəsinə - Böyük İpək Yolu şəbəkəsinə qoşulması, digər tərəfdən bu və ya başqa xalqlarla mövcud inzibati sistemdən irəli gələn yaxınlıq təsir etmişdir. Erkən orta əsrlərdə Ərəb Xilafəti tərkibində iqtisadi-mədəni baxımdan da birləşmiş xalqların ölçü və çəki vahidləri müsəlman dünyasına daxil olmuş Azərbaycanda da yayılmış, bir qədər sonra isə bütün müsəlman ölkələrində işlədilən vahid metroloji sistem formalaşmışdı. Bununla belə, hər bir ayrıca götürülmüş müsəlman ölkəsində olduğu kimi, Azərbaycanda da özünəməxsus yerli, xalq metrologiyasına aid olan ölçü vahidləri qalmaqda idi. Bunlarla yanaşı, hələ Sasani və Bizans imperiyaları dövründən müsəlman dünyası metrologiyasına daxil olan fərsəx (fərsəng), dirhəm, dinar və s. ilə birlikdə digər ölçü və çəki vahidlərindən də istifadə olunurdu. Orta əsrlərdə Azərbaycanda olmuş ərəb coğrafiyaşünas-səyyahların əsərlərində gün, mil, sikkə, mərhələ, bərid, Yüklə 7,11 Mb. Dostları ilə paylaş:
|