Azərbaycanda döVLƏt qulluğunun formalaşmasi xüsusiYYƏTLƏRİ
Yüklə 0,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
-Komendant üsul idarəsi;
-Quberniyalaşdırma – qəza, naiblik; -Duma modeli . 1905-ci il inqilabından sonra Çar Rusiyasında demokratik islahatlar başladı. Bu manifestin nəticəsində Azərbaycanda çoxlu sayda ictimai və siyasi təşkilatlar yarandı. Amma bu islahatlar Stolıpinin baş nazir olması ilə sona çatdı və irtica dövrü başlandı, əldə olunan demokratik nailiyyətlər itirildi. Çar Rusiyası dövrünün ən mühüm 2 irsi bu gün də öz aktuallığını qorumaqdadır: Ümumiyyətlə, Çar Rusiyası dövründə Azərbaycanda dövlət idarəçiliyi özünün bir sıra səciyyəvi xüsusiyyətləri ilə seçilmişdir. Belə ki, bu dövrdə xanlar və bəylər böyük səlahiyyətə malik idilər. Komendant üsul-idarələri yaradılmışdı – bəylərə və xanlara nəzarət etmək üçün yaradılırdı. 1861-ci ildə Zaqafqaziya Mərkəzi İslahat Komitəsi Qafqaz Canişinliyi, nezdlər (qəza), quberniyalar, voloslar – kəndlər, bəy kəndləri – sahibkar kəndliləri, dövlət kəndləri... Əyalətlər 1828-ci ildən etibarən komendantlar tərəfindən idarə olunurdu, köməkçisi polismeyestr adlanırdı. Təsərrüfat idarəsi, əyalət xəzinədarlığı idarəsi var idi. 1828-1905-ci illər arası şəhər, məhkəmə, torpaq islahatları həyata keçirilirdi. Abşeronda neft yataqlarının sənaye üsulu ilə istismarı milli burjuaziyanın, milli düşüncənin və təsisatların inkişafına əsas yaratdı. Bunun nəticəsi olaraq inqilabdan sonra Azərbaycanda milli dövlət yarandı. Bu zaman Azərbaycan tarixində ilk dəfə olaraq müstəqil şəkildə dövlət qulluğu sistemi formalaşmağa başlamışdır. Şərqdə ilk müstəqil demokratik dövlətin-Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulması ilə ölkəmizdə müstəqil dövlət qulluğu quruculuğu istiqamətində ciddi addımlar atılmağa başladı. Belə ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə dövlət qulluğu sahəsində ən önəmli islahat - dövlət qulluqçularının siyasi fəaliyyətini qadağan edən qanunun qəbulu həlledici oldu. Həmçinin nazirliklərin ştat cədvəlləri və siyasi məmurluq haqqında parlament qanunları da mövcuddur. Bütün bunlarla yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə dövlət qulluğu sisteminin formalaşdırılması prosesində beynəlxalq təcrübədən istifadə edilmişdir. Belə ki, Türkiyə və Fransa dövlət idarəçiliyi sisteminin elementləri Xalq Cümhuriyyəti dövrünün dövlət idarəçiliyi sistemində əksini tapmışdır. Xüsusilə də Xalq Cümhuriyyəti dövründə dövlətçiliyin formalaşmasında Türkiyə Cümhuriyyətinin dövlət qulluğu və ya idarəçiliyi sisteminin nəzərəçarpacaq təsiri olmuşdur. Bu, özünü daha qabarıq şəkildə dövlət qulluğunda differensasiyanın aparılmasında büruzə vermişdir (Азербайджанская демократическая республика (1918-1920) 105). 78 Həmdulla Məmmədov Xalq Cümhuriyyəti dövründə dövlər qulluğu sisteminin daha təkmil səviyyəyə çatmasını əngəlləyən başlıca məqam dövlət qulluğunun qanunvericilik bazasının olmamasından ibarət olmuşdur. Tədqiqatlar prosesində gəldiyimiz nəticələr biri də ondan ibarət olmuşdur ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə dövlət qulluğu sistemi haqqında təsəvvürlər çox da geniş deyildir. Bu baxımdan, bu sahənin dərindən öyrənilməsinə ehtiyac vardır. Sovet İttifaqı dövründə idarəçiliyi və qulluğu altı təməl prinsipə söykənirdi. Bunlar aşağıdakılardan ibarətdir ( Rehimli 31) : -xalqın idarəetmədə iştirakı; -demokratik mərkəzçilik; -komunist partiyasının liderliyi; -millətlərin bərabərliyi; -sosialist qanunçuluğu; -sosialist planlama. Sovetlər birliyi dönəmində ümumi kadr siyasəti sistemi mövcud deyildir. Ümumiyyətlə, qeyd edək ki, dövlət qulluğunun xarakteri baxımından Sovet dövrünün özünü də 2 dövrə bölmək olar (Восленский 51): -1920-1922-ci illər – Müstəqil Sovet Sosialist Respublikaları dövrü; -1922-ci ildən sonra – Müttəfiq Respublikalar dövrü. Bu dövrdə dövlət qulluğu kommunist partiyanın patronajı altında idi. Azərbaycanda dövlət idarəçiliyi əyalət xarakterinə malik idi, əyalət mərkəzi Bakı idi. Həmin dövrdə aparılmış islahatlar nəticəsində Sovet nomenklaturası qurulmuşdu. Vəzifələrin hər biri üzrə 3 namizəd, həmin namizədlərin də yerinə (hər birinin) 3 namizəd var idi. Hər bir vəzifəli şəxs ondan yüksək vəzifəyə namizəd idi, onun vəzifəsinə də 3 namizəd var idi. Sovet dövründə Qorbaçovun partiya patronajını ləğv etmək adı ilə başladığı perestroyka siyasəti keçmiş totalitar rejimə nifrətin ifadə olunmağına, nəticədə isə SSRİ-nin dağılmasına gətirib çıxardı.1991-ci ildə müstəqillik əldə etdikdən sonra, ölkəmizdə dövlət qulluğu öz inkişafının ikinci mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Bu məqamda onu da vurğulamaq lazımdır ki, Azərbaycanda Cümhuriyyət dövrünü də dövlət qulluğunun mövcudluğunun müəyyən bir mərhələsi kimi qeyd edirlər. Bunun ciddi əsaslarının olduğunu qeyd etmək lazımdır. Çünki, qısa zaman kəsiyində olsa da, işlək dövlət strukturunun əksər elementləri yaradılmışdır və bu dövlətin idarə olunması üçün ilkin mərhələdə tam yetərli hesab oluna bilərdi (Ələkbərova 215). 1991-ci ildə öz müstəqilliyinə qovuşduqdan sonra, Azərbaycanda dövlət qulluğunun inkişafının prinsipcə tam yeni bir mərhələsi başlamışdır (Rehimli 35).Müstəqilliyinin elə ilk günlərindən Azərbaycan demokratikləşmə istiqamətində ciddi addımlar atmışdır. Tamam yeni idarəetmə sistemi formalaşmağa başladı. Bu, artıq tam müstəqil, özünün inkişaf yolunu, milli maraqlarını müəyyənləşdirmiş dövlətin idarə olunması sistemi idi. Məhz müstəqillik əldə etdikdən sonra Azərbaycan Azərbaycanda dövlət qulluğunun formalaşması… 79 Respublikasında dövlət qulluğunun həyata keçirilməsi zamanı istinad olunan prinsiplər tam formalaşmışdır. 1991-ci ilin oktyabr ayının 18-də qəbul olunmuş “Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi haqqında” Konstitusiya Aktında dövlət qulluğunun vacib prinsiplərinin bir qismi öz əksini tapmışdır. Qeyd edək ki, dövlət qulluğunun konstitusional əsaslarının formalaşmasında 1995-ci ilin noyabr ayının 12-də qəbul olunmuş Konstitusiyanın həlledici rolu oldu. Bu məqama qədər, yəni, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasının qəbulunadək sırf dövlət qulluğu haqqında ayrıca qanunvericilik aktı mövcud deyildi. Lakin, 1995-ci il konstitusiyasında, qeyd etdiyimiz kimi, dövlət qulluğunun prinsip əsasları öz əksini tapmışdır. Belə ki, bu konstitusiyanın 55-ci maddəsində xüsusi bir maddə müəyyənləşmişdir ki, burada vətəndaşların dövlətin idarə olunmasında iştirakı və dövlət qulluğuna qəbulu ilə bağlı məqamlar yer almışlar (Azərbaycan Respublikasının konstitusiyası). Məhz bundan sonra Azərbaycan Respublikasında dövlət qulluğunun real inkişafının işlək əsasları daha dinamik işlənib hazırlanılmasına başlanılmışdır. Dövlət qulluğunun həyata keçirilməsi mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi diqqət mərkəzinə keçmişdir. Xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, dövlət qulluğu sisteminin səmərəliliyinin artırılması istiqamətində ictimaiyyətin gözləntilərinin nəzərə alınması və dövlət qulluğunun pozitiv imicinin yaradılması məsələlərinə də ciddi diqqət yetirilməyə başlanmışdır. Bunun ilk mühüm əlamətlərindən biri kimi 1996-cı ildə Ulu Öndər Heydər Əliyevin imzaladığı sərancamla Hüquqi islahatalar komissiyasının yaradılmasını göstərmək olar. Bu, müstəqil Azərbaycan Respublikasında digər sahələrlə yanaşı, həm də dövlət idarəçiliyinin və dövlət qulluğunun normativ-hüquqi bazasının formalaşmasının başlanğıcı idi. Dövlət qulluğu sisteminin formalaşdırılması prosesində Azərbaycanın strateji məqsədlərindən biri də ondan ibarət olmuşdur ki, mövcud beynəlxalq təcrübənin ən qabaqcıl elementlərinə istinad etməklə bunun anunvericilik bazası təmin edilsin. 1998-ci ilin dekabrında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev tərəfindən “AR-nın dövlət idarə¬etmə sistemində islahatlar aparılması üzrə dövlət komissiyasının yaradılması haqqında” fərman imzalanmışdır. Fərmanın imzalanmasında konkret məqsəd ölkənin ümumi inkişafını təmin edəcək dövlət idarəetmə sisteminin formalaşdırılmasından ibarət idi. Bu istiqamətdə atılması nəzərdə tutulan ən strateji addım təkmil hüquqi bazanın yaradılmasından ibarət olmuşdur. Bu, həm də təbii ki, dövlət idarəçiliyi sistemində zamanın reallıqlarına uyğun kompleks islahatların aparılmasını nəzərdə tuturdu. Ulu Öndər Heydər Əliyev dövlət idarəçiliyi sistemində islahatların həyata keçirilməsi məqsədi ilə xüsusi komissiya da yaratmışdır. Tərkibi 17 nəzəfərdən ibarət olan komissiyaya sədrliyi Heydər Əliyev öz üzərinə götürmüşdür. Bundan sonra Azərbaycanda dövlət idarəçiliyi və dövlət qulluğu sistemində bütün zəruri islahatların həyata keçirilməsinə start verilmişdir. Bundan sonra Azərbaycan Respublikasında dövlət qulluğu sisteminin məxsusi elementlərinin formalaşması prosesi davamlı xarakter almışdır. Bütün bunlar dövlət qulluğunun səmərəliliyinin artırılmasında kifayət qədər təsirli addımlar olmuşdur və sonrakı inkişaf üçün zəmin yaratmışdır ( İsmayılov 7). 2000-ci ilin iyul ayının 21-də Heydər Əliyev tərəfindən təsdiq edilmiş 80 Həmdulla Məmmədov “Dövlət qulluğu haqqında” Aərbaycan Respublikasının Qanunu bu prosesdə xüsusi dönüş məqamı oldu (Dövlət qulluğu haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu 40). Bu qanunun qəbul olunması ilə Azərbaycan Respublikasında dövlət qulluğunun hüquqi əsaslarının müəyyənləşməsi ilə yanaşı, dövlət qulluqçularının hüquqi vəziyyəti də qətiləşmişdir. Bununla da Azərbaycanda dövlət qulluğu sisteminin özünün bütün komponentləri ilə təşəkkür tapmış oldu. Bundan sonrakı addımlar dövlət qulluğu sisteminin təkmilləşdirilməsinə hesablanmışdır. Hazırkı mərhələdə Azərbaycanda dövlət qulluğunun təkmilləşdirilməsinin innovativ metodları diqqət mərkəzindədir. Yüklə 0,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|