Azərbaycanda döVLƏt qulluğunun formalaşmasi xüsusiYYƏTLƏRİ
Dövlət qulluğunun sisteminin müasir komponentlərinin yaranması
Yüklə 0,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Dövlət qulluğunun sisteminin müasir komponentlərinin yaranması Bildiyimiz kimi, müasir anlamda dövlət qulluğu fenomeni kapitalizmin məhsuludur. Bu baxımdan, Azərbaycanda dövlət qulluğunun yaranması tarixini əsasən XIX-XX əsrlərdə nəzərdən keçirmək məqsədəuyğun olardı. Dövlət qulluğunun elementləri Azərbaycanın Çar Rusiyasının tərkibində olduğu dövrdə özünü biruzə vermişdir. Lakin bu, təbii ki, Rusiya dövlət qulluğunun eyni oxşarı kimi müşahidə olunurdu. Belə ki, Azərbaycanın Rusiyanın tərkibində olduğu bütün tarixi dövrdə Rusiyada tətbiq edilən istənilən dövlət idarəçiliyi mexanizmləri Azərbaycanda da tətbiq olunurdu (Rzayev 181). Belə ki, nəzəriyyədə yaxın və qonşu dövlətlərin idarəçilik təcrübəsi əsasında milli idarəetmə sisteminin yaradılması haqqında kifayət qədər yanaşmalar mövcuddur. Azərbaycan Rusiyanın tərkibində təbii ki, onun təcrübəsindən yararlanmaqla, özünün müəyyən fərqli əlamətlərinə malik olan idarəetmə sistemini formalaşdırmağa çalışmışdır. Bu baxımdan, həmin dövrdə Azərbaycanda dövlət qulluğunun mahiyyəti haqqında təsəvvürlərə malik olmaq üçün Rusiyanın dövlət qulluğu sisteminə yaxından diqqət yetirmək məqsədəuyğundur. Artıq qeyd etdiyimiz kimi, Rusiyanın dövlət qulluğunun bütün əlamətləri Azərbaycan ərazisində dövlət qulluğu sistemində də əksini tapmışdır. Hətta müasir dövrə qədər gəlib çıxmış Rusiya dövlət idarəçiliyi və dövlət qulluğu elementlərinin öyrənilməsi müəyyən mənada həm də Azərbaycan dövlət qulluğu sisteminin tarixi inkişaf yolu haqqında təsəvvürlər formalaşdıra bilər. Bizim tədqiqatlarımız çərçivəsində Rusiyada monarxiya və sovet dövrünün dövlət idarəçiliyi sisteminin öyrənilməsi tarixilik 76 Həmdulla Məmmədov baxımından faydalı olar. Araşdırmalara əsasən belə qənaətə gəlmək olar ki, Rusiyada həm monarxiya, həm də sovet dövründə dövlət idarəçiliyi, müvafiq olaraq, həm də dövlət qulluğu sistemi kifayət ortaq elementlərə malik olmuşdur. Bu o mənanı kəsb edir ki, Rusiyada dövlət qulluğu sisteminin yaranmasında və inkişafında varislik prinsipi təsirli rol oynamışdır. Yəni, bu istiqamətdə inkişaf zamanı müəyyən ardıcıllıq müşahidə olunmuşdur. Belə ki, dövlət hakimiyyətinin mərkəzləşdirilməsi, daha səmərəli nəzarət sisteminin formalaşdırılması, bürokratiya ənənələrinin inkişaf etdirilməsi və s. proseslər hər iki dövrün tendensiyası kimi özünü büruzə vermişdir (Мельников 69). Bütün bu proseslər Azərbaycan dövlət qulluğu sisteminin formalaşmasında da müəyyən izlər qoymuşdur. Rusiya dövlət qulluğunun tarixi formalaşma və inkişaf prosesinin bəzi məqamlarına diqqət yetirməklə, buna əmin olmaq mümkündür. Rusiyada dövlət qulluğu sisteminin yetkin bir səviyyəyə çatmasını əsasən I Pyotrun adı ilə bağlamaq mümkündür. Belə ki, məhz I Pyotrun apardığı inzibati islahatlar Rusiyada idarəetmə orqanları sisteminin formalaşmasını şərtləndirmişdir. Bundan başqa, I Pyotrun dövründə dövlət qulluğunda çalşmağın məmurluq tipi tətbiq edilməyə başlamışdır (Rehimli 25). Ümumiyyətlə, Rusiyada I Pyotrun həyata keçirdiyi islahatlar dövlət qulluğu sistemində bir sıra yeni keyfiyyətlərin meydana gəlməsini şərtləndirmişdir. Bu yeniliklər dövlət qulluğu sisteminin səmərəli və daha çevik fəaliyyətinə hesablanmışdır. Beləliklə, I Pyotrun Rusiya dövlət qulluğu sisteminə gətirdiyi yeniliklər əsasən aşağıdakılardan ibarət idi: -dövlət başçısının iradəsinə söykənən kollegiyalar vasitəsilə idarəetmə qərarlarının qəbul olunması; -inzibati dövlət orqanları məhkəmə və maliyyə funksiyalarından məhrum edilir, onlar xüsusi idarəetmə funksiyaları ilə təmin olunurlar. Bu isə o deməkdir ki, ilk dəfə olaraq hakimiyyət bölgüsünün həyata keçirilməsinə cəhd olunmuşdur; -dövlət qulluğu vəzifələrini tutan məmurlar üzərində nəzarət sistemi tətbiq olunmağa başlayır; -ilk dəfə olaraq əmək fəaliyyətinin nəticələrinə görə dövlət qulluqçularına pul ödənişlərinin verilməsinə başlanılır. Ən əsası vəzifəli şəxslərin şəhərlərin və vilayətlərin hesabına saxlanılmasına son qoyulur. Yuxarıda nəzərdən keçirdiyimiz məqamlardan da göründüyü kimi, I Pyotrun hakimiyyəti illərində dövlət qulluğu sisteminin formalaşdırılması istiqamətində ciddi addımlar atılmışdır. Bütün bu yeniliklər həmçinin, həmin dövrdə Rusiyanın tərkibində olan Azərbaycanda da dövlət idarəçiliyinin həyata keçirilməsi zamanı tətbiq olunurdu. Bu məqamda həmçinin, qeyd etmək lazımdır ki, Rusiyada dövlət qulluqçuları ilə bağlı islahatların ikinci dalğası II Nikololayın adı ilə bağlıdır. Onun hakimiyyəti dövründə dövlət bürokratiyasının bir elementləri artıq oturuşmuşdur, dövlət qulluğu, dövlət qulluqçularının seçilməsi ilə bağlı bir sıra qanunlar qəbul olunmuşdur ( Rehimli 29). Bütün bu yeniliklər Azərbaycan ərazisində idarəetmə sistemində də öz izlərini aydın göstərirdi. Bu baxımdan, Azərbaycanda dövlət qulluğunun yaranması tarixi Rusiyanın dövlət qulluğu sisteminin formalaşması tarixi ilə kifayət qədər oxşar olmuşdur. Bu baxımdan, müvafiq olaraq Çar Rusiyasının ilk Azərbaycanda dövlət qulluğunun formalaşması… 77 illərində Azərbaycanda saray bürokratiyası mövcud olmuşdur. 1828-ci ildən etibarən Azərbaycanın şimalında Çar Rusiyasının 1917-ci ilin fevralınadək davam edən fəaliyyəti mövcud olub. Çar Rusiyası dövründə Azərbaycanda 3 idarəetmə modeli tətbiq olunub: Yüklə 0,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|