Azәrbaycanda inflyasiyanın ikirәqmli hәddә çatması makroiqtisadi tarazlıq vә
Yüklə 1,4 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- NӘTİCӘ SPİRALI
|
7
NӘTİCӘ SPİRALI
Azәrbaycanda inflyasiyanın hesablanmasına alternativ baxış hansı zәrurәtdәn doğdu? Bu sualı hәlә 2000-ci ilin әvvәllәrindә Polşada fәaliyyәt göstәrәn yerli tәdqiqat mәrkәzi cavablandırmışdı: makro-iqtisadi tarazılığı qorumaq üçün. Bu, sadәcә, inflyasiya dәrәcәsi ilә bağlı cәmiyyәtdә yaranan şübhәlәrә son qoymağa deyil, hәmçinin hökumәtin sosial- iqtisadi siyasәtinә düzәlişlәr etmәk üçün әhәmiyyәtlidir. Mәrkәzi vә Şәrqi Avropada ilk dәfә Polşanın Sosial vә İqtisadi Araşdırma Mәrkәzinin başladığı bu tәdqiqat sonradan Ukraynanın İqtisadi Tәhsil vә Araşdırma Alyansının ekspertlәrinin diqqәt mәrkәzindә oldu. Nәhayәt, Azәrbaycanda bu mәsәlәni ABŞ Beynәlxalq İnkişaf Agentliyinin maliyyә dәstәyi ilә İqtisadi Tәdqiqatlar Mәrkәzinin ekspertlәri gündәmә gәtirdilәr. Azәrbaycanda inflyasiyanın ikirәqәmli hәddә çatması problemin nә qәdәr aktual vә mübahisәli olduğunu bir daha tәsdiq etdi. İnflyasiya vә sosial mühit indiqatorları arasındakı mәnfi korelyasiya sübut olunmuş hipotezdir. Belәliklә dә, ölkәdә mövcud olan inflyasiya sәviyyәsi haqqında gerçәk mәlumata malik olmaq hәmin ölkәdә hәyat sәviyyәsini düzgün qiymәtlәndirmәk vә iqtisadi inkişafın real xarakteristikasını müәyyәn etmәk baxımından xüsusi әhәmiyyәt kәsb edir. Azәrbaycan iqtisadiyyatının model ssenarilәrinin hazırlanması vә adekvatlığı statistikanın, başda inflyasiya göstәricilәri olmaqla, dәqiq hesablanmasını tәlәb edir. İqtisadçılar Valdes vә Engelin neft qazancının “dәyişmәz gәlirlәr” hipotezinә uyğun nәsillәr arasında bölgüsü dә İQİ-nin nә dәrәcәdә adekvat olmasından xeyli asılıdır. Dövlәt Statistika Komitәsi tәrәfindәn inflyasiyanın hesablanması beynәlxalq metodologiyaya uyğun hәyata keçirilir. “Azәrbaycanda alternativ inflyasiya metodologiyasının hazırlanması” layihәsi çәrçivәsindә inflyasiya bütün ölkәlәrdә
8
olduğu kimi Laspeyres metodu ilә hesablanıb. Odur ki, bir çox ölkәlәrdә olduğu kimi, Azәrbaycanda da hәmin metodika әsasında inflyasiya sәviyyәsi hesablanarkәn eyni bir istehlak sәbәtinin cari dövrdә (ayda, kvartalda vә ildә) qiymәtlәri hәmin istehlak sәbәtinin keçәn dövrdәki qiymәtlәrinә bölünmәklә tapılır. Mәntiqә әsaslanaraq verilәn “әgәr eyni düstur istifadә edilәcәksә, bәs onda alternativlik özünü nәdә göstәrәcәk” sualının cavablandırılması mәqsәdilә aşağıda qeyd olunanları diqqәtinizә çatdırırıq. Әvvәla, nәzәrdәn qaçırmayaq ki, Laspeyres metodu inflyasiyanın hesablanmasının çox ümumilәşmiş vә yekun formuludur. Daha doğrusu, bu hesablanmaya qәdәr vә hesablanmadan sonra istifadә edilәn metodologiyalardan asılı olaraq inflyasiya sәviyyәsini xarakterizә edәn nәticәlәr kәskin fәrqlәnә bilәr. İkincisi, mәqsәd sadәcә, Laspeyres metoduna deyil, hәmçinin ölkәmizdә tәtbiq edilәn metodologiyanın tәtbiqi üsullarına alternativliyin axtarılmasıdır. Elә mәşhur iqtisadçı Skot Rogerin “problem inflyasiyanı hesablayarkәn hansı metodologiyanın tәtbiqindә deyil, onun necә tәtbiq olunmasındadır” fikirlәri dә bu qәnaәti güclәndirir. Birinci alternativ yanaşma inflyasiyanın hesablanması mәqsәdilә seçilәn (müşahidә edilәn) әmtәә vә xidmәtlәrin qiymәtlәrinin müşahidәsi üsulu vә müşahidә aparılacaq regionların seçilmәsi vә yekunda ölkә üçün hesablanan istehlak qiymәtlәri indeksindә әks etdirilmәsi qaydası ilә bağlıdır. Bu yanaşmada әsas mәqsәd istehlak sәbәtinә daxil olan әmtәә vә xidmәtlәrin qiymәt müşahidәsinin hansı obyektlәrdә vә necә aparılmasını müәyyәn etmәkdәn ibarәtdir. Digәr tәrәfdәn isә әmtәә vә xidmәtlәrin qiymәtlәrinin qeydә alınması nәzәrdә tutulan coğrafi yerin seçilmәsinin alternativ üsulları da bu yanaşmanın әsas elementlәrindәndir. Belә ki, dünya tәcrübәsindә qiymәt müşahidәsi aparılacaq regionlar әsasәn iki meyarın – a) region әhalisinin ümumi ölkә әhalisinin tәrkibindә tutduğu xüsusi payın vә b) regionun pәrakәndә әmtәә dövriyyәsinin ölkәnin ümumi әmtәә dövriyyәsindәki xüsusi 9
çәkisinin – әsasında müәyyәn edilir. Hazırda DSK tәrәfindәn İstehlak Qiymәtlәri İndeksi hesablanarkәn bu meyarlardan birincisindәn istifadә olunur. Odur ki, tәdqiqat qrupu alternativliyi fәrqlәndirәn әsas mәqamlardan biri kimi regionların seçim meyarını әhalinin sayına müvafiq deyil, BVF, BӘT vә digәr beynәlxalq tәşkilatlar tәrәfindәn tәtbiqi tәklif olunan әmtәә dövriyyәsindәki payına müvafiq çәkilәrә görә müәyyәnlәşdirib. Bu yanaşmaya bir qәdәr dә aydınlıq gәtirәk. Belә ki, DSK-nın tәtbiq etdiyi vә әhalinin sayı әsasında müәyyәnlәşdirdiyi metodiki yanaşma üzrә rәsmi olaraq Bakı şәhәrindә 2 milyonadәk әhalinin yaşadığını әsas götürәndә, paytaxtda qiymәtlәrin vә әmtәә dövriyyәsinin regionlara nisbәtdә yüksәk olmasına baxmayaraq, son nәticәdә onun tәdqiqata cәlb edilәn obyektlәr arasında çәkisi aşağı olur. Bu isә öz növbәsindә yüksәk qiymәtlәrin vә geniş әmtәә dövriyyәsinin mövcud olduğu әsas regionun ümumi göstәriciyә tәsirinin azaldılmasına gәtirib çıxarır. Әks halda, daha çox әhalinin yaşadığı, lakin aşağı qiymәt sәviyyәsinә malik olan region daha böyük çәkiyә malik olur ki, bu da ümumi indeksin aşağı düşmәsinә gәtirir. Mәrkәzin tәdqiqat qrupu tәrәfindәn tәtbiq edilәn yanaşmada isә hәmin regionda yaşayan әhalinin sayından asılı olmayaraq, orada mövcud qiymәtlәrlә qeydiyyatdan keçәn әmtәә dövriyyәsi әsas götürülür ki, bu da reallığa daha yaxın nәticәlәrin әldә olunmasına şәrait yaradır. İkinci alternativ yanaşma toplanmış qiymәtlәrin İstehlak Qiymәtlәri İndeksindә (İQİ) әks etdirilmәsi vә ümumilikdә indeksin interpretasiyası ilә bağlıdır. İstehlak Qiymәtlәri İndeksinin alternativ metodologiyası problemi qeyd edilәn yanaşma baxımından da әhәmiyyәtlidir. Belә ki, reallıqda elә qeyri-monetar şoklar baş verir ki, bunlar öz növbәsindә hesablanan inflyasiya göstәricisindә öz әksini tapır. Bu şoklar içәrisindә: mövsümi tәsirlәr ucbatından bәzi әmtәә vә xidmәtlәrin qiymәtlәrindә baş verәn dәyişikliklәr, enerji mәhsullarının qiymәtlәrindәki dәyişikliklәri xüsusi qeyd etmәk olar. Qeyd edilәn amillәrin yüksәk tәrәddüdlü, qısamüddәtli
10
xarakterә malik olmasını nәzәrә alaraq, hәr bir ölkәdә olduğu kimi, Azәrbaycanda da tәyinatlı inflyasiya göstәricisindәn istifadә edilmәsi lazımdır. Qeyd edәk ki, bu gün Azәrbaycan Respublikası Milli Bankı qeyd edilәn göstәricini yalnız daxili istifadә mәqsәdilә hesablayır. Ümumiyyәtlә, ikinci yanaşma ilә bağlı qeyd edilәn bütün mәsәlәlәrdә әsas mәqsәd ölkәdә mәhz xalis inflyasiyanın hesablanması ilә bağlıdır. Yәni әsasәn İstehlak Qiymәtlәri İndeksinin hesablanmasında istifadә edilәn bәzi komponentlәrin (hansılarının ki, qiymәtlәri dövr әrzindә birdәfәlik şoklara daha çox mәruz qalır vә daha çox qeyri- iqtisadi amillәr әsasında formalaşır) çıxarılması nәticәsindә yerdә qalan komponentlәr әsasında hesablanan xalis inflyasiya göstәricisi ölkәnin Mәrkәzi Bankının antiinflyasiya siyasәtinin formalaşdırılmasına vә ölkәdә baş verәn qiymәt artımının hansı hissәsinin mәhz monetar amillәr hesabına baş vermәsini müәyyәn etmәyә kömәklik edir. Bir sözlә, ölkәdә xalis inflyasiyanın hesablanmasında әsas mәqsәd dayanıqlı bir inflyasiya göstәricisi әldә etmәkdir. “Alternativ inflyasiya metodologiyasının işlәnilmәsi” layihәsi çәrçivәsindә inflyasiyanın sosial rifaha tәsiri qiymәtlәndirilib. Yoxsulluq mәsәlәsi әn kәskin sosial problemlәrdәn olan Azәrbaycanda inflyasiya dәrәcәsinin yüksәlmәsindәn әhalinin böyük hissәsi narahat olur. Bu, onların real gәlirlәrinә neqativ tәsir göstәrir - mәsәlәnin çox sadә tәrәfi belәdir. Amma “inflyasiyanın sosial-iqtisadi tәrәflәri” daha mürәkkәb vә dәrindir. Belә ki, inflyasiya istehlakçıların real xәrclәrinin artmasına, yığımların dәyәrsizlәşmәsinә, istehsalçıların rәqabәt qabliyyәtinin azalmasına, investisiya iqliminin pislәşmәsinә vә son nәticәdә dә yerli istehsalçıların keyfiyyәtli mәhsul istehsalına olan maraqlarının azalmasına gәtirib çıxarır. İnflyasiyanın tәkcә iqtisadi fenomen olmadığı, onun hәmçinin sosial tәsirlәrә malik olduğu vә o cümlәdәn bu faktorların tәsirinә mәruz qaldığı dәfәlәrlә qeyd edilmişdir. Tәbii ki, inflyasiyaya kobud şәkildә “pulların dәyәrsizlәşmәsi” 11
kimi tәrif verilәrsә, bu halda, әsas diqqәtin әhalinin gәlirlәrinә birbaşa, dolayısı ilәsә rifah sәviyyәsinә yönәlmәsi qaçılmazdır. Әvvәllәr dә qeyd etdiyimiz kimi, inflyasiyanın sosial aspektdә mәnfi tәsirlәrinin qarşısının alınmasında әsas addım әhalinin real gәlirlәrinin qorunması, başqa sözlә desәk, әhalinin gәlirlәr әldә etmә imkanlarının qiymәtlәrin artımı ilә mәhdudlaşdırılmasının qarşısının alınmasından ibarәt olmalıdır. Burada hәr şey “artım marafonunda” әhalinin gәlirlәrinin, ya da inflyasiyanın irәlidә olmasından asılıdır. İlk olaraq әhalinin pul gәlirlәrinin dinamikasina diqqәt yetirәk. Azәrbaycan Respublikasında әhalinin pul gәlirlәri 2005-ci ildә 1991-ci illә müqayisәdә 19 min 316 dәfә artmışdır. Bu artımın iqtisadiyyatda müsbәt effektinin vә hәyat sәviyyәsinә pozitiv tәsirinin qiymәtlәndirilmәsi, tәbii ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, әhalinin on min dәfәlәrlә yüksәlәn gәlirlәrinin müqabilindә qiymәtlәrin artımının nә qәdәr “irәlidә” olmasından asılıdır. Әmәk haqqı artımının әhalinin gәlirlәrinin çoxalmasında başlıca rol oynadığını nәzәrә alsaq, hәr iki göstәricinin müqayisәsinin dә tәdqiqat baxımından әhәmiyyәtini görә bilәrik. Azәrbaycanda 2003- 2004-cü illәrdә nominal әmәk haqqının keçәn illәrlә müqayisәdә artmasına baxmayaraq, İQİ nәzәrә alınmaqla bu göstәrici eyni sәviyyәdә qalmışdır. Belә ki, hәmin illәr üzrә baxmayaraq ki, әmәk haqqının nominal baxımdan artımı İQİ nәzәrә alınmaqla artımından çoxdur, lakin İQİ nәzәrә alınandan sonra mәlum olur ki, 2003-2004-cü illәrdә әmәk haqqının artım dinamikasında heç bir dәyişiklik müşahidә edilmәmişdir. 2005-ci ildә isә hәr iki göstәrici – hәm әmәk haqqının nominal baxımdan artımı vә hәm dә İQİ nәzәrә alınmaqla artımı - keçәn ilin artımı ilә müqayisәdә aşağı olmuşdur. İndi isә әhalinin adambaşına pul gәlirlәri vә pensiyaların da İQİ nәzәrә alınmaqla vә nominal baxımdan müqayisәsini nәzәrdәn keçirәk (bax: Cәdvәl 1) |