Azərbaycanda psixoloji FİKİRLƏR

MÖVZU 6. ŞÜUR VƏ MƏNLİK ŞÜURU

Mənlik şüuru iki sözdən-“mənlik” və “şüur” sözlərindən ibarətdir. Bu termin daxilində “şüur” sözünün evristik mənası vardır: bu ondan ibarətdir ki, “mənlik şüuru” şüurun strukturuna daxildir, şüurun mühüm xarakteristikalarından birini təşkil edir. Lakin şüurun digər struktur xüsusiyyətlərindən fərqli olaraq onun özünəməxsus cəhətləri də vardır. Bu cəhətlər “mənlik” sözündə ifadə olunmuşdur. “Mənlik şüurunda” şüurun bütün xüsusiyyətləri insanın “məni” vasitəsilə ifadə olunur və şəxsiyyət hadisəsinə çevrilir. Mənlik şüuru bimodal xarakter daşıyı: onda eyni vaxtda həm “mən”ə (subyektə), həm də “qeyri-mən”ə (obyektə) mənsub olan cəhətlər əks olunur. Məs: uşaq öz əlini dişlədikdə özü ağrı hiss etmir. O, öz əli ilə anasını, qardaşının, gəlinciyinin əlini fərqləndirməyə başlayır.

Mənlik şüuru insanın özünü şəxsiyyət kimi tanıması və dərk etməsi prosesidir. Mənlik şüuru insanın özünün tələbat və qabiliyyətlərinə, fikir və hisslərinə, davranış və fəaliyyət motivlərinə şüurlu münasibəti nəzərdə tutulur. Onnun əsas əlamətləri aşağıdakılardan ibarətdir: insan özünü bütün ətraf aləmdən, yəni “mən”ini “qeyri-mən”dən ayırır, özünün fiziki, psixi və mənəvi keyfiyyətlərini qiymətləndirir və dərk edir, psixi həyatının bütün cəhətlərinə şüurlu münasibət bəsləməyə başlayır.

Mənlik şüuru strukturunda aşağıdakı üç cəhəti fərqləndirmək lazımdır:

1.”Mən obraz”-insanın özü haqqında təsəvvürləri(bunu psixoloji avtoportret də deyirlər).

2.Özünqiymətləndirmə-insanın özünün özü haqqında təsəvvürlərinin adekvat surətdə qiymətləndirilməsi.

3.Potensial davranış reaksiyaları-insanın “Mən obrazı” və özünə verdiyi qiymətlərin onun davranış və rəftarında təzahür etməsi.

Mən-obraz

Mən-obrazın əsasını insanın özü haqqında bilikləri təşkil edir. Mən-obraz insanın özünə münasibətini ifadə edir. Mən-obraz mürəkkəb hadisədir.İnsanda eyni vaxtda üç “Mən-obraz”, “real mən” və “sosial mən” mövcuddur.

“Real mən”. İnsan indiki anda özünü necə təsəvvür edir. Özünün qabiliyyətini, rollarını, statusunu neçə qavrayır? O, necə adamdır? “Real mən”in məzmununu həmin suallar təşkil edir. Bu zaman insan özünə öz gözüylə baxır. O, özünün “real mən”i ilə fəxr edə bilər; insan özü haqqında bu obrazı başqa adamlardan gizlətməsi də mümkündür. Bəzi hallarda isə “real mən” ətrafdakı adamların insana verdikləri qiymətlərə uyğun gəlmir.

“İdeal mən”. Hər bir insanın “ real mən”indən başqa həm də “idel mən”i vardır. İnsan özünü neçə görmək istəyir? Hansı keyfiyyətlərə yiyələnməyə çalışır? “İdeal mən”in məzmununu bu suallara əsasən səciyyələndirmək olar. “İdeal mən” insanın özü haqqında idealları ilə bağlıdır. Onun psixoloji baxımdan mənası bundan ibarətdir: insan “ideal mən”ini həyata keçirmək üçün yollar axtarır və bu sahədə böyük səy göstərir. İnsan özüntərbiyə ilə çəşğul olarkən özünün “ideal mən”dən çıxış edir.

İnsanın şəxsi keyfiyyətləri çoxdur. Hər bir insanın yüksək qiymətləndirdirdiyi müəyyən keyfiyyətlər vardır. “İdeal mən”də bu keyfiyyətlər əks olunur. İnsan özüntərbiyə ilə şəşğul olarkən də özündə hər hansı bir keyfiyyəti deyil, yüksək qiymətləndirdikləri keyfiyyətlərin formalaşmasına diqqət yetirir.

“Sosial mən”. İnsan həmişə özünü başqalarının gözüylə baxır. Başqa adamlar neçə görürlər? O, özünü başqa adamlara necə göstərmək istəyir? Necə hərəkət etsə, başqa adamlar onu yaxşı adam və ya mütəxəssis (müəllim, həkim və s.) kimi tanıyırlar? Bu suallar yaşından asılı olmayaraq insan üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Bizim hər birimiz insanların içərisində yaşayırıq və özümüzə onların gözüylə baxmalıyıq.

İnsan başqa adamlarla ünsiyyətə girərkən adətən özünün “sosial mən”indən çıxış edir.: o, həmişə özünü başqa adamlara yaxşı tərəfdən göstərməyə çalışır, özünün “pis əməllərini” müxtəlif yollarla pərdələyir: psixoloji “maskalardan” da bu məqsədlə istifadə edirlər.

Psixoloji planda reai, ideal, sosial “Mən” birlikdə mövcuddur. Lakin bəzən real, ideaı və sosial “Mən”lər arasında köklü ziddiyyətlər də müşahidə olunur. Əgər “real mən” uyğun gəlmirsə, “sosial mən”, “real mən”i gizlətməyə xidmət edirsə, insanın özü haqqında təsəvvürlərində özünəməxsus çətinliklər meydana çıxır. Belə hallarda insan adətən refleksiya yolu ilə bu uyğunsuzluqları təhlil edir, bir növ onların hamısı üçün “ümumi məxrəc” taparaq müvafiq ziddiyyətləri aradan qaldırır. Bəızən də bu cəhət ona müəyəssər olmur. Xalq ifadəsi ilə deyilsə, “öz həqiqi sifətini, simasını büruzə verir”. Yəni psixoloji maska insanın həqiqi sifətini heç də həmişə pərdələyə bilmir.

“Mən-obraz”ın formalaşması dialektik prosesdir. O, müxtəlif amillərlə şərtlənir. İnsanda özü haqqında təsəvvürlərin formalaşmasında hərəkət və görmə duyğuları mühüm rol oynayır. Insanın özünü qavramasının təsirli vasitəsi kimi güzgünün əhəmiyyətini qeyd etmək lazımdır. Lakin “Mən-obraz”ın formalaşmasının əsas mənbəyini başqa adamlar-yaşlılar, həmyaşıd oğlan və qızlar təşkil edirlər. K.Marks göstərirdi ki, “...insan əlində güzgü ilə və “Mən mənəm” deyən fıxteçi filosif kimi doğulmağına görə, o, əvvəlcə güzgüyə baxırmış kimi adama baxır”.

İnsan başqa adamlar vasitəsilə kişilik, qadınlıq, mənəvi gözəllik və s. haqqındakı etalon və stereotiplərə yiyələnir, başqa adamları və özünü qiymətləndirməyi öyrənir.