Make the children play

Natiq və digərləri

Azyaşlılrın saxlandığı həbsxanaya ziyarət vaxtı müdürün müşahidəsilə 6 nəfər gənc müqəssirdən ibarət qeyri-formal “diqqət qrupu” tərtib olundu.

Oğlanlardan öz yaşlarını demələri xahiş olundu (15-dən 17-yə qədər), amma adlarını və ya törətdikləri cinayəti demələri istənmədi. Bu cür məlumatları onlar söhbət əsnasında özləri verdi.

Həbsxanaya gətirən yolun təsvir etmək xahişinə cavab verərərək birinci danışan Natiq oldu: o, polis tərəfindən 16 yaşındaykən həbs olundu (onu ifşa edən zərərçəkən şəxs onun əlindəki şərfi tanımışdı) və polis tərəfindən KPZ-də 5 gün sorğu-sual edildi. O, Dövlət tərəfindən təmin edilən vəkili görmüşdü, amma ondan o zaman da, Prokuraturaya gətirildikdə də heç bir kömək almamışdı. Orada ona təqsirləndirdiyi cinyət haqqında məlumat verilmiş və o, SİZO-ya göndərilmiş və orada 3 ay qalmışdı. Bina bitlə dolu və qeyri-sağlam olduğu üçün onu başqa SİZO-ya göndərmişlər və orada o əlavə olaraq 4 ay daha qalmışdı. Bu müddət ərzində ona heç bir vəkil kömək göstərməmişdir. O, vəkili bir daha məhkəmədə görmüşdü və məhkəmədə onu çantanı adamın əlindən dartıb alaraq oğurlamaqda təqsirləndirmişlər. və buna görə o 8 il azadlıqdan məhrum olmağa məhkum olunmuşdur. SİZO-da keçirdiyi vaxt onun həbs müddətindən çıxılmışdır.

Digər uşaqlar buna oxşar əhvalatları danışdırlar, iki halda onlar heç vəkil görməmişlər. Ən çox həbs müddətini alan oğlan atası və böyük qardaşı tərəfindən adam öldürməklə nəticələnən qan qisası cinayətinə cəlb olunmuşdur; digər ailə üzvlərilə birlikdə təqsirləndirilir və yaşı nəzərə alınaraq 10 il həbsə məhkum edilir.

Demək olar ki onlardan heç biri öz valideynlərini görmür: valideynləri ölkənin uzaq yerlərində yaşadıqlarına görə onlar üçün gəlib uşaqlarını görmək çətindir. Onlardan birisi İranlıdır və o, narkotikləri sərhəddən keçirdiyi vaxt tutulmuşdur. O, İrana ekstradisiya olunmaq və cəzasını öz ailəsinə yaxın bir yerdə çəkmək istərdi, amma bu istəyinin həyata keçirilməsi üçün bir vəkil tapa bilməyib.

Natiq ingiliscə bir neçə söz bilir və həm dil öyrənməyi, həm də kompyuteri istifadə etməyi öyrənmək istərdi, azadlığı buraxıldıqdan sonra isə o əskərliyə getmək istəyir. Artıq onun gözlərində daha əvvəl hiss etdiyi qorxu, ümidsizlik və qəzəb demək olar ki əks olunmur və o, 16 yaşında ikən buraxdığı səhv nəticəsində ödədiyi qiymətinin çox yüksək olduğunu, sınmaqdansa tabe olmağın daha yaxşı olduğunu öyrənmişdir.
KPZ-də saxlanma məsələsinə gəldikdə qeyd etmək lazımdır ki, yeni Cinayət-Prosessual Məcəlləsində deyilənlərin heç bir mənası yoxdur:

1. 
   vətəndaşlar ancaq hakimin sanksiyasıyla həbs oluna bilələr:
   
2. 
   sanksiyasız saxlama müddəti 48 saatla məhduddur;
   
3. 
   tutulan azyaşlıların aşağıdakı hüquqları vardır: törətməkdə günahlandırıldıqları cinayət barəsində məlumat almaq, ifadə verməmək, vəkil tərəfindən təmsil olunmaq, sorğu-sual edildikdə valideynlərin/ qanuni qəyyumların iştirak edə bilməsi.⁸⁶
   

Qeyd etmək lazımdır ki, günahsızlıq prezumsiyası prinsipi yeni qaydalar zəmanət altına alınmadığına baxmayaraq (profilaktik həbs tədbirlərinin tətbiqi təqsirli olduğu zənn edilən şəxsin qaçmağa təşəbbüs etməsi və ya sübutları yox edə bilmə riskinin olması kimi xüsusi hallarla məhdud deyil) bu cür tədbirlərin açıq şəkildə və mütəmadi olaraq pozulduğuna dair bir çox məlumat vardır və bunlar uşaqların özlərinin dedikləriylə təsdiq olunur.

SİZO-lardakı rəftar xüsusilə narahatlıq vericidir: hər hansı bir şəxsin günahı sübüt edilənə qədər ona qarşı tətbiq edilən profilaktik həbsetmə tədbirləri də təqsirsizlik prezumpsiyası prinsipi ilə ziddiyyət təşkil edir. Əksinə məhkəməqabağı həbs məlum olduğu kimi taksırsızlıq prezumpsiyasına əsaslanır: Cinayət Prosessual Məcəlləsinin 434.1 saylı maddəsində deyilir ki: “Həbsə alma qətimkan tədbirinin tətbiq edilməsinə yalnız ona az ağır zorakı cinayətin, habelə ağır və ya xüsusilə ağır cinayətin törədilməsi istinad edildikdə yol verilir”; bu isə reallıqda o deməkdir ki, ilkin araşdırmanı aparan polislər, prokurorlar və hakimlər işə məhkəmədə baxılmadan əvvəl qapalı formada öz hökmlərini vermə haqqlərı var. Bundan əlavə uşaqların dediklərinə görə saxlama qərarının verilməsində istifadə olunan meyarlar buradakilərdən daha da genişdir ve maksimal saxlama müddəti məhdudiyyətinə (6 ay) hal hazırda riayət olunmur.

Digər bir düşüncə: BMT-nin zorakılığa qarşı mübarizə haqqında sorğu forması cavab verərək (6-cı sual) Azərbaycan Höküməti bunu bəyan etmişdir: “Ölkəmizin Cinayət Məcəlləsi fiziki cəza şəklində bir cəza sanksiyasının tətbiq olunmasına yol vermir”. Amma bunun əksinə Cinayət-Prosessual Məcəlləsinin 37.1 saylı maddəsində deyilir ki: “(…) tutulduğu zaman ona zərər yetirilməsi, əgər həmin məqsəd üçün bütün digər təsir imkanlarından istifadə lazımi nəticə verməmişsə və bunun üçün zəruri olan tədbirlərin həddi aşilmamıçdırsa cinayət sayılmır”.⁸⁷

Ümumiyyətlə hüquq mühafizə və ədliyyə sistemləri ilə təmasda olan uşaqlara Dövlət müdafiəsinin təmini sahəsində heç bir spesifik tədbirin olmadığı aşkardır:

polis tərəfində həbs olunan yeniyetmələrə dair mövcud polis qaydalarında heç bir spesifik qayda nəzərdə tutulmamışdır; polis tərəfindən tutulma tədbiri və məhkəməqabağı həbs qısa müddət ərzində tətbiq olunan son vasitə kimi istifadə edilmir;məcburi olmasına baxmayaraq yeniyetmənin polis tərəfindən sorğu-sual edildiyi vaxt üçüncü tərəfin iştirakı təmin olunmur; valideynlərin və ya digər himayəçilərin iştirakına icazə verilməsilə yanaşı eyni şərtlərdə olmaq şərtilə bu məcburi deyil;yeniyetmələrin sorğu-sual edilməsilə əlaqədar heç bir xüsusi qayda müəyyən edilməmişdir; heç bir qayda polis tərəfindən tutulma və məhkəməqabağı həbs zamanı uşaqların böyüklərdən ayrılmasını açıq formada tələb etmir; polis tərəfindən saxlanılan uşaqlar törətdikləri zənn edilən cinayətin ciddiyətindən və ya həssaslıqlarından (cinsiyyət, yaş, psixolojik vəziyyətlərindən) asılı olaraq qruplaşdırılmır; polis tərəfindən saxlandıqları zaman uşaqlara qarşı gücün istifadəsinə dair heç bir qayda müəyyən edilməmişdir; polis və ya məhkəməqabağı həbsdə olan uşağın (və ya valideynlərin) zorakılıq və təhqir halları və həmçinin həbsxana işçiləri və ya başqa məhbuslar tərəfindən zorakılıqla əlaqədar şikayətlərini və ya narahatlıqlarını qeydə alınmasını tətbiq edən heç bir məcburi mexanizm yoxdur.ümumiyyətlə Dövlət polis/ həbsxana işçiləri üçün uşaq hüquqlarına dair təlimin keçirilməsini tələb etmir. azyaşlılarla əlaqədar ədliyyə sistemini tənzimləyən tədbirlər kifayət deyil (hər hansı bir cinayət üçün maksimal həbs müddəti 10 ildir, amma azyaşlıların həbs müddətinin azaldılması və ya şərti azad edilmələrinə dair heç bir xüsusi qayda mövcud deyil). azyaşlıları azadlıqdan məhrum etməyi nəzərdə tutan tədbirlər əl atılacaq son tədbir kimi qəbul edilmir; cəzaçəkmə müəssisələrində məcburi və və əvvəlcədən elan edilməyən yoxlamalar keçirilmir; zorakılığa məruz qalan müqəssirləri qorunmasını nəzərdə tutulan heç bir xüsusi tədbir mövcud deyildir.⁸⁸

İnsan hüquqlarının pozulmasına dair şikayətləri qəbul edən yeganə orqan Ombudsmanın Apparatı, halbuki burada üç nəfərlik bir qrup ümumölkə səviyyəsində insan haqqlarının yerinə yetirilməsinə hərtərəfli nəzarət etməlidir; bundan başqa azyaşlıların ədliyyəsi sahəsində bir neçə QHT fəaliyyət göstərir. Onlar sübut olunmuş faktları öz hesabatlarında əks edə bilirlər, amma onların biləvasitə zorakılıq şəraitinə müdaxilə etmə səlahiyyətləri yoxdur. Bunun nəticəsində azyaşlılar da daxil olmaqla ümumiyyətlə bütün vətəndaşlar faktiki olaraq ölkə qanunvericiliyində əks olunan hüquqlarının tətbiq edilməsini tələb etmə imkanından məhrumdurlar.