AZƏrbaycanin göRKƏMLĠ adamlari

TÜRKĠYƏYƏ GEDĠRƏM 
 
Uzun  ayların  həyəcan  və  gərginlik  dolu  intizarından  sonra  Türkiyəyə 
gedirəm.  Dostum  Yusif  Gədikli  dəvət  göndərib.  Amma  hələ  Bakıdakı 
görüşümüzdə Yusif bəyə demişdim  ki, Türkiyəyə bir məqsədlə getmək istəyirəm. 
Türkiyəyə  getməkdə  məqsədim  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  dostları  ilə 
görüşmək, faktlar, materiallar toplamaqdır.  
Batumdakı  gömrükxanada  bir  nəzarətçi  erməninin  xoşagəlməz  rəftarından 
dilxor  olsam  da,  Türkiyə  torpağına  ayaq  basan  kimi  qanqaraldıcı  hadisəni 
unuduram.  Elə  ilk  qarşılaşdığım  adamlardan  mehribanlıq  görürəm.  İlk  gözümə 
dəyən türk polisidir.  Heç yanı tanımadığımdan ona  yaxınlaşıram. Salam verirəm. 
Mehribanlıqla salamımı  alıb  soruşur: 
— Nerədənsən?     
Cavab verirəm ki, Bakıdan. 
Gülümsünərək deyir:     
— Azəri qardaşımızsan ki! 
Sonra əli ilə yuxarı tərəfi göstərib deyir: —Bax, İstanbul o yandadır. Burdan  
maşınla gedirsən  Hopaya. Hopadan hər gün İstanbula avtobus gedir. 
...Taksi  sürücülərinə  yaxınlaşıram.  Danışığımdan  azərbaycanlı  olduğumu 
bilib birisi deyir: 

228 
 
—  Burdan  Hopaya  üç  dollara  aparırlar.  Amma  Azəri  qardaşım  olduğuna 
görə səndən iki dollar alacağam. 
Bir neçə gürcü müştərini də maşına mindirib yola düşürük. 
Qaranlıq çoxdan düşüb. Maşın zülməti yara-yara azad türk torpağı ilə gedir. 
Bütün günü ora-bura qaçmağıma, iki gündür ki, yol gəlməyimə baxmayaraq özümü 
sakit hiss edirəm. Maşındakı maqnitafondan azad türk şərqiləri çalınır. 
...Gecəni  Hopadakı  mehmanxanada  qalıb  səhəri  günü  «Ulusoy»  şirkətinə 
məxsus  yüksək  xidmətli  avtobusla  İstanbula  gedirəm.  Yolun  sağ  tərəfində  Qara 
dənizin  gözəlliyi  görünür.  Avtobus  Türkiyənin  gözəl  şəhərləri  olan  Trabzonun, 
Samsonun, Bolunun içindən ötüb keçir. Arada düşüb çay içirik, çörək yeyirik. Və 
hər yerdə insanları mehriban, səmimi görürəm. 
«Ulusoy»  gecənin  qaranlığı  ilə  şütüyüb  gedir.  «Ulusoy»  İstanbula  aparır 
bizi. 
Səhər  saat  yeddidə  İstanbula  çatırıq.  Bərk  yağış  yağır.  Gözləmə  otağına 
keçirəm.  Gəlməyim  haqqında  Yusif  bəyə  bildirməmişəm.  Əvvəlcədən  kimisə 
narahat  etməyi  xoşlamıram.  Hələ  tezdir.  Gözləyirəm  ki,  bir  az  keçsin  və  saat 
səkkizdə  Yusif  bəyə  zəng  vurub  gəldiyimi  bildirim.  Erkən  zəng  edib  yuxudan 
oyatmaq da istəmirəm. 
Saat səkkizdə Yusif bəyə zəng edirəm, sevinir. Deyir ki, gözlə, gəlirəm... 
...On-on bir yaşlı bir türk oğlan yanımda əyləşir. Soruşur: 
—Abi, müsafirsənmi? 
—Müsafirəm, - deyə cavab verirəm. 
—Mən şeylərinizi aparmaqda sizə kömək yaparam. Nerədənsiniz? 
—Bakıdan. 
—Hə,  abi,  xoş  gəlmisiniz.  Amma  burada  hər  adama  inanmayın.  Bura 
İstanbuldur,  abi,  burda  yaxşı  adamlar  da  var,  pis  adamlar  da.  Sənə  yaxşılıq  da 
edərlər, pislik də.... 
Balaca  türk  oğlan  həvəslə  İstanbulun  «sirrini»  mənə  açıb  danışdığı  zaman 
Yusif bəy içəri girir. Mehribanlıqla qucaqlaşıb görüşürük. 
...Yusif  bəyin  evində  də  eyni  mehribanlığı  görürəm.  Həyat  yoldaşı 
səmimiyyətlə qarşılayır məni. Balaca, beş aylıq qızı Bötül qollarını açıb mənə sarı 
can atır... 
Sabahı  günü  işə  başlayırıq.  İlk  sorağını  aldığımız  adam  Əlirza  Turandır. 
Əlirza  bəyə  zəng  edirik.  Saat  beşdə  Milli  Kültur  Dərnəyində  bizi  gözləyəcəyini 
deyir. 
Saat  beş  tamamda  Əlirza  bəy  gəlib  çıxır.  Mehribanlıqla  görüşür  bizimlə. 
Əsli naxçıvanlıdır. Müharibədən sonra gəlib Türkiyəyə. Azərbaycandakı vəziyyəti 
soruşur,  bir  az  məlumat  verib,  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  haqqında  xatirəsini 
danışmağı xahiş edirəm. 
Əlirza Turanın xatirəsi: 

229 
 
-  Emin  bəylə  1945-ci  ildə  Almaniyada  tanış  oldum.  Haqqında  çox 
eşitmişdim.  Amma  özünü  ilk  dəfə  1945-ci  ildə  gördüm.  Hadisə  belə  oldu. 
Stansiyada  dayanıb  qatar  gözləyirdim.  Qatar  gələndə  gördüm  ki,  bir  adam  tez 
qapını açıb məni səslədi. Baxdım ki, həmyerlim Məhəmməd Kəngərlidir. Dedi ki, 
Emin  bəy  də  burda  vaqondadır.  Gedək  tanış  ol.  Sonra  Türkiyəyə  gəldik.  Ara-sıra 
görüşürdük  onunla.  1952-ci  il  idi.  Emin  bəy  gəlmişdi  İstanbula.  Yanına  gedib 
görüşdüm. Dedim ki, sabah sizi evimdə plov yeməyə dəvət edirəm. Cavab verdi ki, 
yox,  mən  İstanbul  plovu  yemirəm.  Soruşdum  ki,  niyə?  Dedi:—Bu  İstanbul  plovu 
yeməməyimin  maraqlı  tarixçəsi  var.  1911-ci  ildə  İrandan  təzəcə  Türkiyəyə 
gəlmişdim.  Dostlarımla  getdik  yeməkxanaya  plov  yeməyə.  Gətirib  bizə  saqqız 
kimi  plov  verdilər.  Biz  təəccübləndik.  Axı  bizim  Azərbaycanda  plova  min  bir 
ədviyyat  vururlar. Ona  görə  də  İstanbul plovundan  yeyə  bilmədim. Dostlarımdan 
biri  dedi  ki,  eybi  yox,  Emin  bəy,  allah  qoysa  Azərbaycan  milli  hökumətimizi 
quranda  Osmanlı  hökumətinə  bir  bəyanat  verərik  ki,  İstanbulda  belə  plov 
bişirməsinlər.  
Hamımız  gülüşdük.  O  zamandan  bəri  mənim  İstanbul  plovu  ilə  aram 
yoxdur. 
Emin bəy geniş qəlbli, səmimi bir insan idi. 
Növbəti  görüşəcəyimiz  adam  Sami  Yavrucuq  bəydir.  Bu  adam  haqqında 
məlumatı Türk dünyasını Araşdırmalar Vəqfinin sədri Turan Yazqan verib. 
Sami  bəy  müşavir  işləyir.  Əvvəlcədən  zəng  etmişik.  Saat  ikidə  İnönü 
caddəsində yerləşən iş yerində bizi gözləyəcəyini deyib. 
...Səmimiyyətlə,  mehribanlıqla  görüşür  bizimlə.  Tez  Yusif  bəydən 
soruşur:—Yusifcan, qardaşımız çörək yeyibmi, ac deyil ki? 
...Sonra Sami bəy ötən günlərin xatirələrini danışır: 
—Müharibədən sonra Türkiyədə mühacirlərin siyasi bir iş görməyi çətin idi. 
Çünki  o  zaman  vəziyyət  gərgin  idi.  Turançılıq  qadağan  idi.  Müəyyən  adamlar  da 
vardı  ki,  müstəqilliyini  itirib  Türkiyəyə  gələnlərin  geniş  təbliğat  aparmağını 
istəmirdi.  Ona  görə  də  məcbur  olduq  ki,  mübarizəmizi  qol  götürüb  oynamaqdan 
başlayaq. İlk  vaxtlar ancaq  mədəni tədbirlərlə  işimizi  məhdudlaşdırırdıq. Bax, bu 
sözləri ona görə deyirəm ki, rəhmətlik Emin bəyin necə çətin şəraitdə «Azərbaycan 
davası»nı apardığını biləsiniz. Emin bəyi ilk dəfə 1949-cu ildə Azərbaycan Kültur 
Dərnəyinin  konqresində  gördüm.  Elə  ilk  görüşümüzdən  də  məndə  xoş  təəssürat 
oyatdı. Səmimi insan idi. Gözəl natiqliyi vardı. Əgər rəhmətlik bilsəydi ki, bir gün 
həmişə  həsrətində  olduğu  Azərbaycandan  gəlib  onu  soraqlayacaq,  axtaracaqlar. 
Heç bilirsinizmi necə sevinərdi? 
Görüşəcəyimiz növbəti adam ginekoloq-həkim İldəniz Qurtulandır. İldəniz 
bəy  haqqında  Yusif  bəy  dostlarının  birindən  öyrənib.  İldəniz  bəyə  zəng  edirik. 
Razılaşırıq ki, istirahət günü onun evində görüşək. 
İldəniz bəyin qaldığı yer uzaqdadır. İstanbulda qaldığım bu neçə gündə ilk 
dəfədir  ki,  belə  uzaq  yol  gedirik.  «Qazlıçeşmə»də  minirik  qatara.  «Eminönü» 

230 
 
limanına  gəlirik.  Limanda  «Kadıgöy»  gəmisinə  minirik.  10  dəqiqəyə  qədər 
Mərmərə  dənizinin  gözəlliyinə  baxa-baxa  gedirik.  Kadıgöydə  gəmidən  düşüb 
avtobusla «Anadolu sitəsi»nə —İldəniz bəyin evinə üz tuturuq. 
...İldəniz bəy evdə bizi gözləyir. Stolun üstündə çoxlu sənədlər, materiallar 
qoyub.  Diqqət  edirəm.  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  çıxardığı  jurnalların  hamısı 
burdadır: «Yeni Qafqasiya», «Azəri türk», «Odlu yurd», «Qurtuluş»... İldəniz bəy 
deyir  ki,  bunlar  hamısı  Mirzə  Balanın  arxivindəndir.  Rəhmətliklə  bir  yerdə 
çalışırdıq.  Dünyadan  köçəndən  sonra  arxivini  qoruyub  saxlamışam.  Sonra 
Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  dəfn  mərasimindəki  şəkilləri  göstərir.  Nədənsə 
halım pisləşir. Diqqətlə, diqqətlə baxıram matəm şəkillərinə. İldəniz bəy də, Yusif 
bəy də əhvalımın dəyişdiyini hiss edirlər. İçəri ağrılarıma bürünmüş halda astadan 
deyirəm: allah rəhmət eləsin. 
Sonra 
İldəniz  bəy  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  «Azərbaycan 
cümhuriyyəti»ni  yazarkan  kağıza  yazdığı  qeydləri  göstərir.  Diqqətlə  Məmməd 
Əmin  Rəsulzadənin  öz  xətti  ilə  yazdığı  qeydlərə  baxıram:  «Göyçay  alayı  imiş, 
Lənkəran  deyil»,  «6-cı  fəsil,  12-ci  maddədə  dəyişiklik  etmək»,  «1918-ci  il 
yanvarın 12-də Nuru Paşaya verilən ziyafətin təfsilatını Məmməd Əlidən istəmək!» 
Bu onun qeydləridir. İlk dəfədir ki, öz dəst-xəttini görürəm. 
Sonra  Mirzə  Balanın  o  dövrün  materiallarını,  jurnal  və  qəzetlərini  neçə 
səliqə  ilə  toplamağına  heyrət  edirəm.  Və  düşünürəm  ki,  bu  sənədlərin  hamısında 
Azərbaycanın  nəfəsi  var.  Mirzə  Bala  doğma  yurdu  üçün  az  yanmayıb  ki!  Amma 
indiyə  kimi  əsiri  olduğumuz  qanlı  rejim  qoyubmu  ki,  gəlib  xalqımızın  bu 
vətənpərvər oğullarının nakam taleyi ilə maraqlanaq! 
Sonra İldəniz bəy Məmməd Əmin Rəsulzadə haqqında xatirələrini danışır: 
—  Atam  Əjdər  Babazadə  əslən  Bakıdan—Çəmbərəkənddəndir.  1920-ci  il 
hadisələrindən  sonra  «gizli  müsavat»ın  üzvü  olub.  Vəziyyət  pisləşdikcə  onun  da 
başı  üzərində  ölüm  təhlükəsi  dolaşıb.  İş  o  yerə  gəlib  çatıb  ki,  sağ  qalmağına 
ümidini tamam itirib. Bir təsadüf nəticəsində canını qurtaran atam sonradan həmişə 
adının yanında «Qurtulan» yazdırıb. 
Emin  bəyin  adını  da  ilk  dəfə  atamdan  eşitmişəm.  Bax,  bu  albomumdakı 
uşaqlıq  şəkillərimə  diqqət  edin.  Burda  üç  rəngli  milli  Azərbaycan  bayrağımız 
görünür.  Atam  bu  bayrağı  əziz  bir  xatirə  kimi  asar,  həmişə  də  məhəbbətlə  Emin 
bəydən  danışardı.  28  mayı—Azərbaycanın  istiqlal  gününü  atam  evimizdə  bayram 
kimi qeyd edərdi. O zamandan qəlbimdə Emin bəylə tanış olmaq, onunla görüşmək 
istəyirdim. 
1953-cü ildə İstanbula getdim. Atamın həmyerlisi,  yaxın dostu Mirzə Bala 
ilə  görüşdüm.  Nəhayət,  Ankaraya  getdim.  Emin  bəylə  tanış  oldum.  Çox  səmimi, 
xoşxasiyyət, şirin bir adam idi. Hərdən zarafatla deyərdi: «İldəniz xoşbəxt adamdır, 
çünki həm tibb universitetində oxuyur, həm də Mirzə Balanın universitetində». 
Emin  bəydə  şəkər  xəstəliyi  vardı.  Yadımdadır  ki,  ömrünün  son  illərində 
İstanbula  gəlmişdi.  Xaricə  getməliydi.  «Şehirparası»  mehmanxanasında  qalırdı. 

231 
 
Əhməd Cəfəroğlu, Mirzə Bala, Ağasibəy və Əlirza Turanla birlikdə getdik yanına. 
Səmimi  söhbətdən  sonra  yemək  təklif  olundu.  Emin  bəy  şikayətləndi  ki,  şəkərim 
var, olsaydı bir turş alma yeyərdim. 
Emin  bəyin  ölümünü  bir  həftə  sonra  eşitdim.  Mirzə  Bala  ilə  birlikdə 
ölümünə acı-acı ağlayırdıq. 
Zöhrə Göygöl. Azərbaycan  Demokratik hökumətinin Baş naziri Yusif bəy 
Nəsibbəylinin  qızının  Türkiyədə  yaşadığını  bilirdim.  Amma  ünvanını  əldə 
etməmişdim.  İstanbulda  görüşdüyümüz  adamlar  da  onun  harada  yaşadığından 
xəbərsizdi.  Dostum  Yusif  Gədikli  Əli  Mərdan  bəy  Topçubaşovun  nəvəsi—Zərifə 
xanımın  telefonunu  öyrənib.  Ümid  edirik  ki,  Zərifə  xanımdan  Məmməd  Əmin 
Rəsulzadə haqqında bir məlumat öyrənəcəyik. Axşam Zərifə xanıma zəng vururuq. 
Sabah saat ikidə evində bizi gözləyəcəyini deyir. 
...Zərifə xanım mehribanlıqla bizi içəri dəvət edir. Otaqda yaşlı bir qadın da 
var: Zərifə xanım: 
—Tanış olun, Zöhrə xanımdır, Yusif bəy Nəsibbəylinin qızıdır. 
Təəccübdən  donub  qalıram.  Zöhrə  xanımı  tapmaq  üçün  neçə  ünvana  üz 
tutub soraqlamışdıq. İndi qəribə təsadüf bizi görüşdürür. 
Zöhrə xanım ötənləri xatırlayır: 
—Mən o vaxt uşaq idim. Çox şey yadıma gəlmir. Amma sonradan bildim 
ki, atamla Məmməd Əmin Rəsulzadə möhkəm dost olublar. Mən Emin bəyin qızı 
Lətifə ilə yaxın olmuşam, demək olar ki, uşaqlığımız bir yerdə keçib. 1920-ci ilin 
27  aprel  faciəsi  də  yadımdadır.  Atam  gecə  vaxtı  evə  gəlib  həyəcanla  dedi:  «Biz 
bədbəxt  olduq».  Ondan  sonra  atamı  görmədim.  Sonradan  faciəli  ölümünü  eşitdik. 
Bolşeviklər Bakıya girəndə biz gedib Məmməd Əmin Rəsulzadəgildə qaldıq. Hər 
gecə yük maşınları ilə gəlib camaatın evindəkiləri  soyub,  talayıb  aparırdılar.  O  
maşının    uğultusu  indi  də  qulağımdadır.  O  maşının  səsi  eşidiləndə  evdə  hamı  
həyəcan  keçirirdi.  Qıztamam  adlı  xidmətçimiz  vardı.  Evimizdəki  pal-paltarları  
satıb  bizi   birtəhər dolandırırdı. Sonra min bir əziyyətlə Türkiyəyə gəldik.  
Emin bəy haqqında  isə həmişə  eşidirdik. Bilirdik ki, dərgilər çıxarır, böyük 
işlər görür». 
...Zöhrə  xanımla  ötən  illərdən,  Demokratik  Respublika  dövründə  yadımda  
qalanlardan  çox söhbət etdik. Zərifə xanım isə babası Əli Mərdan  bəyin şəkli  çap 
olunan   «Prometey» jurnalını bağışladı bizə. Sonra  Zöhrə  xanım bizi evinə  dəvət 
edir. Birlikdə gedirik Zöhrə xanımgilə. Yol boyu ötənlərdən danışırıq. Zöhrə xanım 
çox səmimi və mehribandır. Söhbətlərindən bir həqiqəti aşkarlayıram: Bu adamlar 
hamısı  itirdikləri  həqiqətin  –  Azərbaycanın  ağrısını  çəkir,  onun  yenidən  azadlığa 
çıxacağı həsrəti ilə yaşayırlar.  
Ölümə  məhkum  edilmiĢ  adam.  O,  qəribə  tərzdə  üzümə  baxıb  sanki 
şübhələnirmiş  kimi  deyir:  İncimə,  sənə  adımı  deməyəcəyəm.  Çünki  ölümə     
məhkum edilmişəm.  Əgər  hökumətiniz  sağ  qalıb  yaşadığımı bilsə, məni  rahat 

232 
 
buraxmaz.  Qabaqlar qondarma bir adım olub, gətir onu da yaz: Seyid İbrahim Əl 
Tahir. Amma Emin bəy haqqında xatirəmi danışacağam sənə. 
—Hələ  müharibə  illərində  Almaniyada  olanda  onun  adını  eşidirdim. 
Müharibədən sonra Stalin bizi aparıb güllələmək istəyirdi ki, niyə əsir düşübsünüz. 
O zaman Misir kralı  Fərrux gəlmişdi Almaniyaya.  Gedib yıxıldım ayaqlarına ki, 
məni  xilas  et,  özünlə  apar.  Kral  mənimlə  bərabər  çoxlu  azərbaycanlını  apardı 
Misirə.  Bir  müddət  qalandan  sonra  gəldik  Türkiyəyə,  gəlmişəm,  amma  ağır 
vəziyyətdəyəm, heç nəyim yoxdur. Bir tanışım dedi ki, Məmməd Əmin Rəsulzadə 
Ankaradadır,  ona  məktub  yaz,  sənə  kömək  etsin.  Ankaraya—onun  adına  məktub 
yazdım.  Cavab  gəldi  ki,  gəl  Ankaraya,  filan  mehmanxanaya.  Gəldim  Ankaraya. 
Mehmanxana sahibi məni mehribanlıqla qarşıladı, yer verdi. Az keçməmiş gördüm 
mehmanxana  sahibi  məni  çağırır  yanına.  Otaqdakı  hündürboylu  adamı  göstərib 
dedi: Tanış  ol,  Məmməd  Əmin  Rəsulzadədir.  Tez  əlini  öpmək  istədim,  qoymadı. 
Sonra dedi ki, iki gündən sonra toplantı olacaq, sən də gələrsən. Çox gözəl insandı. 
Xəfif gülməyi vardı. Son görüşümüz 1955-ci ildə oldu. Həsən İsmayıllı ilə birlikdə 
getmişdik  görüşünə.  Ölümünü  eşidəndə  hamımız  ağladıq.  Yığışıb  getdik  qəbri 
üstünə. 
...«Ölümə  məhkum edilmiş»,  vətənindən didərgin  salınmış  azərbaycanlı ilə 
görüşüb ayrılanda ağrılı-ağrılı göz yaşı içində dedi: 
—Yolun  bir  də  buralara  düşsə,  mənə  bir  ovuc  Azərbaycan  torpağı  gətir. 
Çünki daha qocalmışam, öləndə üstümə atsınlar. Özümdə bir az qalmışdı, onu da 
bu yaxınlarda dünyadan köçən dostum Nağı bəyin üstünə atdım. 
...Bu  nakam  taleli  həmyerlimdən  ürək  ağrısı  ilə  ayrılıram.  Bu  adamların 
günahı nədir axı? Günahları odur ki,  əsir Azərbaycanda  yaşamağı qəbul etməyib, 
gəlib  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  başına  yığılıblar.  Çünki  onun  Azərbaycanı 
işğaldan xilas edəcəyinə inanırdılar. 
Əkbər  YüzbaĢıoğlu.  Əkbər  bəyi  bizə  tanıdan  adamlar  deyirdilər:  onu 
yalnız  kazinolarda  tapa  bilərsiniz.  Doğrudan  da  İstanbulda  Bayazid  meydanı 
tərəfindəki əksər kazinolarda Əkbər bəyi tanıyırdılar. Hansına getdiksə dedilər ki, 
burda idi, az əvvəl getdi. Axır ki, Əkbər bəyi tapırıq. Çox sakit görünüşlü adamdır. 
Əsli gəncəlidir. Türkiyəyə 1936-cı ildə gəlib. 
Məmməd Əmin Rəsulzadə haqqında xatirəsi: 
—Emin  bəyi  hələ  1948-ci  ildən  tanıyırdım.  O  zaman  Türkiyəyə  gələn 
mühacir  azərbaycanlıları  yerləşdirirdik.  Bütün  işlərə  rəhbərliyi  o  edirdi.  Bir 
görüşümüz isə lap yaxşı yadımdadır. 
1953-cü  il  idi.  Səlim  bəy  dedi  ki,  bəs  Emin  bəy  səni  görmək  istəyir.  Saat 
üçün yarısında getdik yanına. Əhməd Cəfəroğlu da onunla idi. Emin bəy təklif etdi 
ki,  gəlin  birlikdə  gedək  «Cümhuriyyət»  kazinosuna.  Getdik.  Oturub  söhbət  edir, 
Azərbaycandan danışırdıq. Söhbət necə oldusa Stalindən düşdü. Emin bəy dedi ki, 
qulaq asın, Stalin haqda sizə bir lətifə danışım. 

233 
 
—Bir  gün  Stalinin  bir  dostu  yeddiillik  şərab  dolu  tuluğu  eşşəyə  yükləyib 
gedir Kremlə. Stalinə xəbər çatdırırlar ki, bəs bir dostun sənə şərab gətirib. Həmin 
adamı  Stalinin  yanına  aparırlar.  Günortaya  kimi  oturub  şərab  içirlər.  Günorta 
zamanı  eşşək  aşağıda  başlayır  anqırmağa.  Stalinin  dostu  tez  qalxır  ayağa  ki,  bəs 
eşşək açıb, gedirəm onun yemini verməyə. 
Stalin gülüb deyir: 
—Ay sağ olmuş, 180 milyon adam acından ölür, heç mənim vecimə deyil, 
sənin bir eşşəyin acıb, narahat olursan. 
..Emin bəyin hərdən belə lətifələr danışmağı olurdu. Amma Bakıdakı ailəsi, 
uşaqları haqda bir söz soruşanda ağrıdan əsəbiləşib deyirdi: o söhbəti qapayın! 
Ölüm xəbərini teleqrafla çatdırdılar bizə. Sabahı günü iyirmiyə qədər adam 
yığışıb  getdik  Ankaraya.  Biz  yola  düşəndə  axşamüstü  idi.  Radio  onun  ölüm 
xəbərini  verirdi.  Dəfnində  çoxlu  adam  iştirak  edirdi.  Hamı  ağlayırdı,  göz  yaşı 
tökürdü... 
İndi  Ankaraya  gedirəm.  İstanbulda  işimi  tam  qurtarmamışam.  Amma  o 
adamlar  Yeni  ildən  sonra  gələcəklər  İstanbula.  Ona  görə  də  vaxtı  itirməməkdən 
ötrü Ankaraya tələsirəm. Ankara həmişə özünə çəkir məni. Türkiyəyə gəldiyim ilk 
gündən  ora  can  atıram.  Çünki  orda  qərib  bir  məzar  var.  Çünki  orda  ömrünü, 
gününü xalqının yolunda şam kimi əritmiş bir azadlıq fədaisinin ruhu yaşayır. Elə 
əslində  onun  o  qərib  məzarını  ziyarətə  gəlmişəm.  Ankaraya  tələsirəm.  Səbrim 
tamam  tükənib.  Avtobusun  nə  zaman  yola  düşəcəyini  həyəcanla  gözləyirəm. 
Nəhayət, avtobus tərpənir. 
Səhər  erkən  Ankaraya  çatıram.  Seyfəddin  Altaylının  bələdçiliyi  ilə 
Azərbaycan Kültur Dərnəyinə gedirəm. İlkin olaraq Məmməd Əmin Rəsulzadənin 
yaxın dostu Məhəmməd Kəngərli ilə görüşmək istəyirəm. Zəng edirik. Saat ikidə 
görüşməyə razılıq verir. 
Məhəmməd  Kəngərlinin  iş  yeri  Mənəkşə  küçəsindədir.  Məhəmməd  bəy 
haqqında  çox  eşitmişəm.  Deyilənə  görə  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  dünyadan 
köçdüyü  son  anlarda  yanında  olub.  Məhəmməd  bəydən  çox  söhbət  eşidəcəyimə 
ümid edirəm. 
...Məhəmməd bəylə mehribanlıqla görüşürük. Məmməd Əmin Rəsulzadənin 
güllələnmiş  oğlu  Rəsulun,  Azərin,  həyat  yoldaşı  Ümbül  Banu  xanımın  şəkillərini 
ona  verirəm.  Şəkilləri  görəndə  çox  həyəcanlanır.  Xüsusilə  həyatdan  cavan  getmiş 
Rəsulun taleyinə acıyır. Şəklinə dönə-dönə, ağrı ilə baxır. 
Sonra Məmməd Əmin Rəsulzadə ilə bağlı xatirələrini danışır: 
—Emin  bəylə  1942-ci  ilin  martında  tanış  oldum.  O  zaman  Krımda  əsir 
düşmüşdüm,  gətirmişdilər  Berlinə.  Emin  bəy  də  orda  idi.  Emin  bəy  Azərbaycan 
milli  mərkəzinin  sədri  idi.  Sonra  getdim  xidmətə.  Amma  əlaqəmiz  itmirdi. 
Məktublaşırdıq.  Emin  bəy  Hitlerin  «nasionalist»  fikirlərinə  qarşı  çıxırdı,  deyirdi 
bizə Azərbaycanın istiqlaliyyəti lazımdır. 

234 
 
Emin bəy Rumıniyada olanda da onunla görüşürdük. O Buxarestdə idi, mən 
isə  Konstantsa  şəhərində.  Yanına  gec  gələndə  deyərdi:  səndən  nigaran  qalıram, 
Məhmətcik.  Sonra  məni  əsir  aldılar...  1945-ci  ilin  iyul  ayında  Almaniyada  Emin  
bəylə  görüşdük.  1947-ci  ilə  qədər  Emin  bəylə  birlikdə  Almaniyada  qaldıq.  Emin 
bəyin  rəhbərliyi  ilə  «Azərbaycan  Demokrat  Birliyi»ni  yaratdıq.  Məqsədimiz  əsir 
azərbaycanlıları  Rusiyaya  göndərməyə  qoymamaq,  onları  Stalin  gülləsindən  xilas 
etmək  idi.  Çünki  o  zaman  Stalin  əsirləri  aparıb  güllələyirdi.  Biz  isə  onları  xilas 
etməyə çalışırdıq. 
Sonra  Türkiyəyə  gəldik.  Emin  bəy  azərbaycanlıların  yerləşdirilməsi  ilə 
məşğul idi. Biz də onun tapşırığı ilə işləyirdik. 1953-cü ildə Emin bəyin təklifi ilə 
«müsavat» partiyası Ankara komitəsinin sədri seçildi. Yenə Emin bəyin təklifi ilə 
«Müsavat» partiyası mərkəzi komitəsinin üzvü seçildim. 
Emin  bəy  çox  böyük  insan  idi.  Uzun  boyu,  əsmər  saçı,  oval  üzü  vardı. 
Sifətindən nur yağırdı. Son dərəcə xoşniyyət adam idi. Kimsəyə pisliyi keçməzdi. 
Çalışardı ki, hamıya xeyirxahlığı dəysin. Güləndə alçaqdan, xəfifcəsinə gülərdi. 
Emin bəyin bir xasiyyəti də vardı. Bir yerə qonaq çağırılanda hamıdan əvvəl 
gələrdi.  Deyərdi  ki,  gec  gedəndə  oturan  adamlar  ayağa  qalxıb  narahat  olar. 
Diqqətli, çox diqqətli adam idi. 
Emin bəyin hərdən xoş zarafatları da olurdu. Bir dəfə doktor Həmid Ataman 
onun qulağını müalicə edirmiş. Müalicəni qurtarandan sonra soruşur ki, hə, Emin 
bəy, indi necə hiss edirsən özünü? Qulağın sağalıbmı? Emin bəy deyir: — Doktor, 
hələlik  bir  söz  deyə  bilmərəm.  Burdan  çıxan  kimi  gedirəm    Kəngərlinin    yanına. 
Əgər onun dediyini eşidə bilsəm, demək qulağım sağalıb, yox eşidə bilməsəm onda 
sağalmayıb.  Emin  bəy  belə  deyəndə  mənim  astadan,  pıçıltı  ilə  danışmağımı 
nəzərdə tutubmuş. Çünki qabaqlar çox astadan danışan adam olmuşam. 
Emin  bəy  ölümündən  bir  həftə  əvvəl  həyat  yoldaşı  Leyla  xanımla  bizə 
qonaq gəlmişdi. Ayın altısında isə... Yanında idim. Lap yaxında dayanmışdım. Son 
sözü «Azərbaycan» oldu... 
..Sabahı  günü  Məhəmməd  bəy  və  Selcuq  bəylə  birlikdə  Əsri 
məzarıstanlığına—onun  məzarı  üstünə  getməyi  qərara  alırıq.  (Məhəmməd 
Kəngərlinin  Ankarada  mənə  çox  köməyi  dəyir.  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə 
haqqında çoxlu    sənədləri, faktları Məhəmməd bəy verir mənə). 
..Əsri məzarıstanlığına gedirik. Qəribə həyəcan  içindəyəm. O qərib məzarla 
görüşümün necə olacağını düşünürəm. 
Bu da  Ankaranın «Əsri» məzarıstanlığı. İkinci qapını açıb içəri giririk.  
Qəmgin və soyuq məzarları görəndə içərimdən  qəribə gizilti keçir. Deyirlər 
ki,  məzarıstanlığın  nəfəsi  ağır  olur.  Haqq  sözdür.  Çünki  həmişə  məzarıstanlığa 
gedəndə 
əhvalımın  dəyişdiyini,  halımın  pozulduğunu  hiss  etmişəm. 
Məzarıstanlığın  qorxusunu  ilk  dəfə  nənəmdən  hələ  uşaq  olanda  eşitmişəm.  İndiki  
kimi   yadımdadır. Əziz  gün  qabağı evimizdə  babamın qəbri  üstünə  gedəcəkdilər. 
Getməyə  bir  gün  qalmış  axşamüstü  yenə  o  söhbəti  edirdilər.  Dedim  ki,  məni  də 

235 
 
aparın qəbir üstünə. Etiraz etdilər ki, səni ora aparmaq olmaz.  İnadkarlıq edib  əl 
çəkmədim ki, məni də aparın. Axır razılaşdılar. Rahat olub yerimə girdim. Yatmaq 
istəyəndə  nənəmin  pıçhapıçla  dediyi  sözü  eşitdim.  «Uşağı  ora  aparmaq  olmaz. 
Qorxar!»  Səhər  yuxudan  ayılanda  gördüm  ki,  mənsiz  qəbir  üstə  gediblər.  O 
zamandan qəbirdən, məzarıstanlıqdan qorxmaq sözü yaddaşıma köçdü.  
...Məzarlara baxa-baxa irəli gedirik. Lap  qabaqda onun bu soyuq  və  qərib 
torpağa  basdırılmağını gözü ilə görən Məhəmməd Kəngərli gedir. Birdən cığırdan 
sola dönüb bir qəbrin yanında   dayanır. Odur, onun məzarıdır. Ömrü, günü zillətdə 
keçən,  bir  xoş  gün  görmədən  dünyaya    göz  yuman,  bütün  işıqlı  həyatı  boyunca 
«Azərbaycan» deyən adamın qəbridir. Özümü saxlaya bilmirəm, məzara sarı atılıb, 
soyuq  daşı  öpürəm.  Gözlərim  dolub.  İçərim  isə  hönkürür.  Həyəcandan  boğulan 
kimiyəm. Ürəyimdən qeyri-ixtiyari sözlər axır: 
«Allah sənə rəhmət eləsin», qəbrin nurnan dolsun. Məzarın üstə gəlmişəm. 
Bilirsənmi  niyə  gəlmişəm?  Gəlmişəm  ki,  sənə  ağrılarımızı,  dərdimizi  danışım. 
Gəlmişəm  deyim  ki,  başımıza  hələ  də  oyunlar  açılır.  Xalqımızın  günahsız 
oğullarının  qanı  axıdılır.  Torpaqlarımız  alınıb  düşmənlərə  verilir.  Varımız, 
dövlətimiz  yadların  əlindədir.  Əzilirik,  qul  kimi  işlədilirik.  Haqqımız  tapdanır. 
Səsimizi eşidən  yoxdur.  Adamlar  torpaqlarından,  dədə-baba  yurdundan  qovulur. 
Evlərimizin  ocağı  söndürülür,  yurdlarımız  xaraba  qalır.  Gəlmişəm  bu  sözləri 
deyəm  sənə.  Deyəm  və  sonra  da  məzarın  üstündə  hönkür-hönkür    ağlayam. 
Düşdüyümüz  bu  fəlakətdən  bizi  qurtarmaq  üçün  canın  fəda  etdin.  Son  nəfəsinə 
kimi    amansız  oldun    onlara  qarşı.  Amma  nigaran  getdin  bizdən.  Çünki  sən 
gedəndə biz manqurt halında ömür sürür, biabırçı, xəcalət təri tökən şüarlarla nəfəs 
alırdıq.  Adını  belə  çəkmək  qadağan  idi  yurdumuzda.  Nə  idi  səbəbi?  Çünki  sən 
hürriyyət  günəşi  idin,  azadlıq  aşiqi  idin.  Çünki  sənin  adının  çəkilməyi  yatanların 
qəflət yuxusundan ayılmağı, qanlı rejim hökmranlarının yuxusuna haram qatılmağı 
demək  idi.  Yox,  adını  qoymazdılar  heç  zaman  çəkilməyə.  Çünki  dediyin  hər  söz 
qorxunc istibdada, xalqı əsarətə və işğalda saxlayan quruluşa qarşı çarpılan qılınc 
zərbəsi idi. Qoymazdılar, bax elə buna görə qoymazdılar adın çəkilsin... 
...Dərdin,  qəmin  ağırlığı  üstümə  çökmüş  halda  məzarın  başına  dolanıram. 
Düşünürəm ki, bu yalnız qərib bir Vətən fədaisinin məzarı deyil, bu dünyada əsarət 
və  işğal  altında  inildəyən  bütün  əsir  xalqların  alovlanan  məşəlidir.  O  məşəl  ki, 
onun nurundan  əsir  xalqlar güc alıb qüvvətlənir, azadlığı  və istiqlaliyyəti  yolunda 
şanlı  mübarizəyə  qoşulur.  Bu  məşəlin  işığını  neçə  illərdir  ki,  qaranlıq  buludlarla 
örtüb  bizdən  gizləyirlər.  Çünki  qorxurlar  bu  məşəldən.  Amma  indi  o  məşəli 
Azərbaycanda  gizlədə  bilməzlər.  O  məşəlin  odu  yenidən  Vətən  torpağına  yayılır, 
xalqı  əsarət  zəncirindən  qurtarmağa  səsləyir.  O  məşəl  alovludur,  günəş  kimi 
zülmətləri  əridəndir.  Qara  qüvvələrin,  xalqın  qanını  soranların  qənimidir.  Özgə 
torpağını işğal edənlər ondan həmişə qorxurlar. O məşəl yanır, o məşəl alovlanır! 
Həmişəlik və əbədi! 

236 
 
...Məzarına baxıram. Mərmər daşların üstündə bu sözlər yazılıb: «İnsanlara 
hürriyyət, millətlərə istiqlal». «Bir dəfə yüksələn bayraq bir daha enməz!» Bu onun 
sözləridir. Elə bütün ömrü boyu bu sözlərin yolçusu oldu. 
 
Məzarın  yanında  xatirə  şəkilləri  çəkdiririk,  sonra  vidalaşıb  məzardan 
ayrılırıq.  Bəli,  vidalaşırıq,  sağ  ol,  salamat  qal  deyirik.  Onun  əməlləri,  xalqının 
istiqlaliyyəti  yolundakı  şərəfli  işi  bu  gün  bizə  gəlib  çatıbsa,  demək  o  sağdır  və 
aramızda yaşayır! 
...Qəbristanlıqdan  çıxanda  qoruqçunu  görürəm.  Düz  qapının  yanında 
dayanıb. Bizimlə mehribanlıqla görüşür. Qoruqçudan soruşuram ki, siz hər günmü 
burda olursunuz? Yaşlı qoruqçu təəccüblənir və qəribə heyrət içində deyir: Bəli, nə 
olub ki? 
Qoruqçuya  baxıram,  nədənsə  bir  söz  demək  istəyirəm  ona.  Eləcə  demək 
istəyirəm ki, o məzardan muğayat ol! Gözlə o qərib məzarı! 
Lakin heç nə demirəm. Sağollaşıb ayrılıram. Amma Ankaradan gedən günü 
bir dəfə də gələcəm bu məzarıstanlığa.