7.10.Bakı ətrafında 6 avqust-12 sentyabr döyüĢləri
Avqustun əvvəllərində Bakı bolşevikləri nəinki onların əllərində olan silahları Sentrokaspi hökumətinə
təhvil verməmiş, heç tabeçiliklərində olan hərbi hissələri də buraxmamışdılar. Sovet Rusiyası Bakını itirməmək
üçün bir tərəfdən yeni hərbi qüvvələr göndərilməsi imkanlarını araşdırır,
digər tərəfdən Almaniya ilə danışıqları sürətləndirirdi. Öz növbəsində
Almaniya Osmanlı dövlət rəhbərlərinə təzyiq göstərir, Bakıya hücumu
dayandırmağı tələb edirdi. Ənvər paşa üzdə bu tələblə razılaşsa da,
əslində Bakını azad etməklə müharibəni bitirmək istəyirdi. 5 avqust
döyüşündən sonra cəbhədə yaranmış süstlük almanlarda doğrudan da
əməliyyatların sona çatması təəssüratını yaratmışdı. İngilislərin Bakıya
daxil olması və cəbhədə iri döyüşlərin olmaması xəbərini alan Sovet
rəhbərliyi də Qafqaz İslam Ordusunun əməliyyatları dayandırmasına
inanmışdı. Almaniya ilə Rusiya arasında gedən gizli danışıqlara əsasən
Almaniya türklərin Bakıya daxil olmasının qarşısını alır və Bakı neftindən pay götürür, sovetlər əməliyyat
keçirərək ingilisləri qovur və Bakının tam sahibi olurlar.
551
Yalnız avqustun 18-də Bakıdan gəlmiş bir bolşevikin
məlumatı əsasında Sovetlər yanıldıqlarını və QİO-nun genişmiqyaslı əməliyyata hazırlıq görməsini anladılar.
Sovet dövlətinin rəhbərlərindən olan Çiçerin (Xarici İşlər Komissarı) Sovet Rusiyasının Almaniyadakı səfiri
İoffeyə teleqram göndərərək türklərin almanları aldadaraq döyüşlərə
hazırlaşmasını xəbər vermiş, sonra isə Osmanlı dövlətinin Moskvadakı
səfiri Qalib Kamal bəylə görüşmüş və türk qoşunlarının Rusiyanın
ərazisi olan Bakıya soxulmaları barəsində iradlarını bildirmişdi.
Əvəzində türk səfiri demişdir ki, türk qoşunlarının məqsədi
Azərbaycanda dinc əhalini qıran erməni quldur dəstələri və onların
havadarlarının məhv etmək, Azərbaycan əhalisi və türk əsirlərini xilas
etməkdir.
552
5 avqust döyüşündən sonra Sentrokaspi qoşunları və ingilislər
bir neçə dəfə hücuma keçmək istəsələr də sonda geri çəkilməyə məcbur oldular. Lakin QİO-nun da Bakını azad
etmək üçün kifayət qədər qoşunu yox idi. Nuru paşanın ehtimallarına görə, son hücum üçün 5000 piyada, 2
səhra batareyası, 4 ağır batareya, bir təyyarə dəstəsi, bir telefon bölüyü, 28 min top mərmisi, mauzer tüfəngi
üçün 1000 sandıq və rus tüfəngləri üçün 500 sandıq güllə, 20 yük avtomobilinin olması zəruri idi. Bu siyahını o,
avqustun 6-da 3-cü Ordu komandanlığına çatdırdı.
553
Komandanlığın bütün tələb olunanları göndərmək üçün
imkanları yox idi, lakin müəyyən qədər kömək göstərildi. 9-cu Ordu tərkibindən 107-ci alay (Qarakilsədə
dayanmışdı) avqustun 9-da Bakı istiqamətində yola düşdü. Alayda 1200 döyüşçü, 12 pulemyot var idi. 36-cı
548
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.150.
549
Yuceer N. Qafqaz İslam Ordusunun Bakı şəhərini azad etməsi, s. 340.
550
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.283.
551
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.284-286.
552
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.287.
553
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.292.
140
firqənin bir piyada alayı və topçu bölmələrinin Bakıya göndərilməsi əmr edildi. Bu hissələr çatana qədər əsas
kömək milli azərbaycan qüvvələrindən gəldi. Ağdaş alayı, daha sonra Gəncədən bir hücum bölüyü, dörd piyada
və bir pulemyot bölüyü Bakıya göndərildi. Bir neçə gündən sonra 7 zabit və 234 əsgərdən ibarət yeni milli hərbi
hissə Gəncədən qatarla Bakıya göndərildi.
554
Abşeron kəndlərinin könüllülərini toplamaq üçün Maştağa
kəndində Ləzgi süvari alayının bir bölüyü və bir neçə türk zabiti toplama məntəqəsi yaratdılar. Sentrokaspi
mənbələrinin verdiyi məlumatlara görə, əhali həm türk-Azərbaycan qoşunlarına qoşulur, həm də avqustun 10-
dan başlayaraq partizan xarakterli əməliyyatlar keçirirdi.
555
Öz növbəsində Sentrokaspi qoşunları da döyüşlərə hazırlaşırdılar.
Əsas ümid ingilislərin gətirəcəyi qoşunlara idi. Ənzəlidə olan general
Denstervil mümkün olan qüvvələri Bakıya göndərir, ingilis zabitlərinin
köməyi ilə Sentrokaspi qoşunlarının müdafiə mövqelərini təşkil edir və
Muğanda yerləşən rus qüvvələri ilə əlaqə saxlayıb onları QİO-nun
arxasına zərbə vurmağa çağırırdı.
556
Kür çayı mənsəbində mövqe tutmuş
N.Ramazanov xəbər verirdi ki, Muğandakı rus qoşunları fəallaşmış,
böyük dəstə Biləsuvardan 24 km şərqdə yerləşən Təkliya məntəqəsinə
göndərilmişdir. Rus qüvvələrinin şimala doğru hərəkətinin qarşısını
almaq üçün N.Ramazanov ona əlavə qüvvə: Putadan 27-ci tabordan iki piyada bölük və bir pulemyot taqımının,
həmçinin Gəncədən bir piyada bölüyünün göndərilməsini xahiş edirdi.
557
QİO-nun komandanlığı Muğandakı rus
qüvvələrinin Bakı-Gəncə dəmir yolu üçün təhlükə törədə biləcəyini nəzərə
alaraq N.Ramazanova qüvvələr verilməsini qərarlaşdırdı, lakin Bakı
ətrafındakı qoşunları zəiflətməmək üçün 107-ci alayın hissələrindən istifadə
etdi. Alayın bölgəyə 1-ci gələn taboru Salyanda, 2-ci gələn taboru
Ələt-Puta istiqamətində, 3-cü gələn taboru və pulemyot bölüyü ehtiyac
olarsa, Salyana göndərilir, olmazsa, Güzdəkdə ehtiyat qüvvə kimi
saxlanılırdı.
558
İngilislərin bütün mövcud olan qüvvələri Bakıya avqustun 17-də
daşındı, həmin gün general Denstervil özü də gəldi.
559
Bakının müdafiəsinə
rəhbərlik bütünlüklə ingilislərin əlinə keçdi, halbuki onlar bildirirdilər ki,
Sentrokaspi rəhbərliyi ingilislərə tabe edilmir və müstəqildir. Əslində hər bir
hərbi
hissəyə
ingilis
zabitlərinin
göndərilməsi, planların ingilis
komandanlığı tərəfindən təsdiqlənəndən sonra icra olunmağa başlaması Sentrokaspi rəhbərliyinin tabeçilikdə
olmasını göstərirdi. İngilis qoşunları azsaylı olsalar da güclü texnikaya malik idilər: 3 tabora 16 top, 3 zirehli
avtomobil, 3 təyyarə ayrılmışdı, hər taborda 16 pulemyot var idi.
Denstervil-Bakının müdafiəsini gücləndirmək üçün aşağıdakı isti-qamətlərdə iş görməyi planlaşdırırdı: 1.
Bakının müdafiə xəttinin gücləndirilməsi (bura həm Bakının ətrafında müasir hərb işinin tələblərinə cavab verən
müdafiə qurğularının tikilməsi, həm də türk-Azərbaycan qoşunlarının geriyə atılması daxil idi); 2. İngilis
zabitlərinin rəhbərliyi ilə Sentrokaspi qoşunlarının (əslində erməni qüvvələrinin) quruluşu və təşkilatlanmasının
təkmilləşdirilməsi.
560
Denstervil və onun qərargah zabitlərinin müşahidələri göstərirdi ki, Sentrokaspi
qoşunlarında intizam aşağı səviyyədədir, bu isə onların mənəvi durumlarının zəif olması ilə izah edilirdi. Bu
qoşunlar həm güclü hərbi texnikaya, həm də çox sayda canlı qüvvəyə sahib olsa da, zəif intizam və ruh
düşkünlüyü səbəbindən heç bir nəticə əldə edə bilmirdi.
General Denstervil Bakı ətrafında qurulmuş müdafiə xəttini ətraflı təsvir edir. Belə ki, cəbhənin sol
xəttində dayanan Şimali Stafford alayının hissələri Bibi Heybət
ətrafındakı mövqeləri gücləndirdilər. Mövqelərin yüksəkliklərdə
yerləşməsi, səngərlərin hərbi-mühəndis işinin bütün tələblərinə cavab
verməsi müdafiəni asanlaşdırırdı. İngilis alayından sağda erməni taboru
mövqe tutmuş, ingilis zabitlərinin köməyi ilə о da istehkamlarda
yerləşdirilmişdi. Qurd qapısı keçidindən başlayıb şimala doğru uzanan
sərt qayalıqlardan keçən müdafiə xətti az qüvvə ilə etibarlı müdafiə
qurmağa imkan verirdi. Burada ermənilərin və Şimali Stafford alayının
qarışıq hissələri dayanmışdı. Sonra cəbhə xətti Biləcərinin qərbindən Palçıq vulkanına doğru, oradan da
554
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.293.
555
Yenə orada, s.294.
556
Денстервиль, с.184, 189, 190, 194-195.
557
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.297.
558
Yenə orada, s.298.
559
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.123.
560
Денстервиль, с. 195, 263.
141
Binəqədi yüksəklikləri və şərqə, dəniz sahilinə qədər uzanırdı. Palçıq vulkanı ətraf ərazilərdən hündürdə
yerləşdiyindən onun müdafiəsi üçün iki erməni taboru, Şimali Stafford alayının kiçik bölməsi, sonralar Bakıya
gələn Varvik və Uoçester alaylarının bölmələri ayrılmışdı. İngilis qoşunlarına briqada komandiri vəzifəsi ilə
polkovnik Faviel, ön xətt hissələrinə polkovnik Keyvort rəhbərlik edirdilər.
561
Sentrokaspi qoşunlarını möhkəmlətmək məqsədi ilə Denstervil mütləq Biçeraxovun qayıtmasını istəyirdi.
Bunun üçün o, gəmi ilə Dərbəndə tərəf yollandı, lakin Xəzərin şimal hissəsində bolşevik gəmilərinin üstün
olması onu Biçeraxovun dəniz yolu ilə Bakıya gətirilməsi planından çəkindirdi.
562
Qoşunları qüvvətləndirmək üçün Sentrokaspi diktaturası Bakının qeyri-müsəlman əhalisini sərfəbər
etməyə çalışır, eyni zamanda bolşeviklərdə olan silahları müsadirə edirdi. Lakin avqustun 10-da Bakı
bolşeviklərinin partiya təşkilatı silahı qaytarmamaq və hakimiyyəti ələ keçirmək üçün vətəndaş müharibəsinə
hazırlaşmaq qərarını qəbul etdi. Bu, baş tutmadıqda şəhəri tərk edib
Həştərxana keçmək qərara alınmışdı. Avqustun 13-də 19 gəmiyə
yüklənən bolşeviklər şəhərdən qaçmaq istəyəndə onlar hərbi gəmilərin
vasitəsi ilə saxlanılmış, geri qaytarılmış və zorla tərksilah edilmişdilər.
Keçmiş komissarlar əksinqilabla mübarizə üzrə fövqəladə komissiyanın
istintaqına verildilər.
563
Əsir ingilis əsgərlərindən biri, ingilislərin sayının
1500 nəfər olduğunu demişdi, bu mənada QİO komandanlığı ingilis
qoşunlarının sayı barəsində məlumatlı idi. Həmin əsgərdən öyrənildi ki,
ingilis qoşunlarının sayını 4 min nəfərə çatdırmaq planlaşdırılır, lakin
şəhər əhalisi arasında 25-30 minlik ingilis qoşunlarının gələcəyi barəsində şaiyələr yayılır.
564
Ümumilikdə,
Bakıda 10-12 min Sentrokaspi qüvvəsi və 1500 ingilis müdafiə olunurdu.
565
M.Görüryılmaz yazır ki, farslar da
Osman-lıların qələbəsini istəmir və 4 min fars onlara qarşı vuruşurdu.
566
QİO-nun əsas zərbə qüvvəsi - 5-ci
Qafqaz piyada diviziyasında həlak olanlar, itkin və əsir düşənlər,
xəstəlik və yaralanmadan hospitallarda olanları çıxmaq şərti ilə 3500
nəfər döyüşçü vuruşmaq iqtidarında idi.
567
15-ci piyada diviziyasının
bəzi hissələri və Azərbaycan hərbi hissələri QİO-nun tərkibində idi,
lakin bu qüvvələrlə Bakını azad etmək çətin idi. Sentrokaspi
qoşunlarında olan ruh düşkünlüyü ən kiçik toqquşmalarda belə
vahiməyə çevrilmiş, Qaraməryəm və Göyçay döyüşlərinin xofu hələ
də canlarından çıxmamışdı. Qoşunların çoxsaylı olması təəssüratını
yaratmaq üçün QİO komandanlığı cəbhənin müxtəlif istiqamətlərindən
zərbələr endirir, türk mürəttəb süvari alayı və azərbaycanlı süvarilərindən sürətli reydlər etmək üçün istifadə
edirdi.
Tərəflər arasında gedən kiçik döyüşlər əsas döyüşlər ərəfəsində əlverişli mövqelərin ələ keçirilməsi
məqsədi ilə aparılırdı. QİO-nun komandanlığı əsasən Biləcəri, Yanardağ, Binəqədi istiqamətində düşməni
sıxışdırır, əvəzində ingilis-Sentrokaspi qoşunları mühasirə halqasını yarmağa çalışırdılar. Avqustun 6-da
Xırdalan istiqamətində bir zirehli qatarın müşayyəti ilə ingilis-Sentrokaspi qoşunları irəlilədikdə ciddi
müqavimətlə üzləşmişdilər. 60-cı türk piyada taborunun döyüşçüləri tərəfindən pusqu qurulmuş, zirehli qatarın
bir platforması aşırılaraq onun silahları (bir ədəd 75 mm-lik top, üç pulemyot, döyüş sursatı) ələ keçirildi.
568
Avqustun 7-də yaralıları daşıyan qatar Sentrokaspi hərbi gəmiləri tərəfindən atəşə tutuldu. Bütün dünyada
üzərində Qırmızı Xaç və ya Qırmızı aypara olan nəqliyyat vasitələri maneəsiz buraxıldığı halda, Bakı
cəbhəsində Ələt-Puta arasında hərbi gəmilərin atəşi ilə sanitar qatara zədələr vuruldu, 13 yaralı həlak oldu.
Avqustun 7-si və 8-də Ələt stansiyası Sentrokaspi və ingilis aviasiyası tərəfindən bombalandı, lakin qoşunların
və sursatın Bakı ətrafına gətirilməsinə bu maneçilik törədə bilmədi.
569
Avqustun 9-da Nuru paşa Bakıya hücuma hazırlaşmaq barəsində əmr imzaladı. Əmrə əsasən düşmənin
batareyaları məhv edilməli, kəşfiyyat vasitəsi ilə düşmən barəsində ətraflı məlumat toplanmalı, döyüş
mövqelərini öyrənməklə hansı istiqamətin hücum üçün daha münasib olmasını müəyyən etmək, düşmən
əkshücumlarına qarşı ehtiyyat qüvvə toplamaq, son hücum üçün sursat və qüvvələri cəm eləmək nəzərdə
tutulmuşdu.
570
561
Денстервиль, с.202-203.
562
Денстервиль, c.220.
563
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.302.
564
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.109.
565
Yenə orada, s.110.
566
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.154.
567
Yuceer N. Birinci Dünya savaşmda, s.113.
568
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.303.
569
Yenə orada, s.303.
570
Yenə orada, s.304.
142
Avqustun 10-da ingilis-Sentrokaspi qoşunları Maştağa kəndi və Hacı Həsən kəndi istiqamətlərində
hücum təşkil etdilər. Piyada, süvari və pulemyotların iştirak etdiyi bu hücumlar QİO qoşunları tərəfindən dəf
edildi, hətta Ələt-Puta istiqamətində mövqeləri bombalayan Sentrokaspi təyyarələrindən biri vurulub məhv
edildi.
571
Avqustun 11-də ingilis-Sentrokaspi qoşunları Maştağa kəndi istiqa-mətində hücum təşkil etdi. Hücumun
artilleriya dəstəyini Bayılda qurulan 6 top, Salyan kazarmasında qurulmuş 4 top, Biləcəri istiqamətində
qurulmuş toplar həyata keçirirdi. QİO komandanlığı əvvəlcədən bura 1 piyada bölüyü, 1 pulemyot taqımı, 38-ci
alayın 2-ci taborunu və 1 Şnayder topunu göndərdiyindən hücumun qarşısı alındı. Sentrokaspi qoşunlarının
komandanlığı Puta-Ələt sahəsinə desant çıxarmağa çalışdı, lakin Azərbaycan zirehli qatarının atəşi ilə desantın
qarşısı alındı, hərbi və nəqliyyat gəmiləri geri çəkilməyə məcbur oldular.
572
Avqustun 12-si nisbətən sakit keçdi. Avqustun 12-dən başlayaraq Azərbaycan hökumətinin qərarı ilə 19-
34 yaşlı hərbi xidmətə yararlı kişilər hərbi xidmətə səfərbər olunmağa başladı.
Avqustun 13-də Nuru paşanın əmri ilə Əlahiddə Azərbaycan Korpusu ləğv edildi, lakin Azərbaycan hərbi
hissələri öz mövcudluğunu saxladı; azərbaycanlı zabitlər yeni təyinatlar aldı.
573
Avqustun 13-də Maştağa
ətrafında dayanan bütün türk-Azərbaycan hissələri Maştağa dəstəsi adı ilə birləşdirildi, 38-ci alayın 2-ci
taborunun komandiri qayməqam Həsən bəy onun komandiri təyin edildi. Həbib bəy Səlimov Gəncəyə getmək
əmrini aldı, Cənub qrupunun komandanı Cəmil Cahid bəy təyin edildi.
Avqustun 14-ü nisbətən sakit keçdi. Avqustun 15-də ingilis-
Sentrokaspi qoşunları Buzovna-Mərdəkan istiqamətində hücuma
keçməyə cəhd göstərdilər, lakin Maştağa dəstəsi bu hücumun qarşısını
aldı, Ləzgi süvari alayının süvariləri içində 2 ingilis hərbçisi olan
avtomobili ələ keçirdilər.
574
Avqustun 15-də Bakıya hücum barəsində hissə komandirlərinin
təklifləri 5-ci Qafqaz firqəsinin komandanlığı tərəfindən müzakirə
edildi. Qərara alındı ki, hücum üçün əlavə bir firqə cəlb olunmalı, o,
Bakı ətrafına gələndən sonra Bakının şimalından, 5-ci Qafqaz firqəsi isə qərbdən hücum etməlidir. Yanardağ
yüksəkliyi və Binəqədi-Xırdalan xətti son hücum ərəfəsində tutulmalı idi ki, həm son hücum üçün əlverişli
şərait yaradılsın, həm də düşmən hücumun əsas istiqamətindən diqqəti yayındırsın. Əsas hücum istiqaməti kimi
Qurd qapısı keçidi göstərilmişdi. Buradan iki piyada alayı top atəşinin himayəsi ilə irəliləməli idi. Daha sonra
həm Qurd qapısı keçidi, həm də Binəqədi - Xırdalan xəttindən Bakıya hücum edilməli idi.
575
Hücumun yuxarıda göstərilən istiqamətlərdən həyata keçirilməsini ingilis-Sentrokaspi qüvvələrinin
komandanlığı da təxmin etmişdi. Avqustun 16-dan 17-nə keçən gecə ingilis-Sentrokaspi qoşunları (500 piyada,
100 süvari, 5 top, 1 pulemyot) gecə saat 4:30-da Fatmayı kəndi istiqamətində hücuma keçdilər. Hər iki tərəf
kənd ətrafına əlavə qüvvələr toplayırdı. Səhərə yaxın ingilis-Sentrokaspi qoşunlarının sayı 1500 piyada, 250
süvaridən ibarət oldu. Şimal qrupu ehtiyatından bir piyada bölüyü və mürəttəb süvari alayın iki bölüyünün
müdafiəyə cəlb edilməsi ilə hücumun qarşısı alındı, mövqelər bərpa edildi. Həmin gün ingilis - Sentrokaspi
qoşunlarının Zabrat və Binə kəndləri istiqamətində hücum etmək cəhdi dəf edildi.
576
Avqustun 17-i, həm ingilis generalı Denstervilin Bakıya gəlməsi həm də azərbaycanlı zabit
Gülməmmədovun qəhrəmanlığı ilə yadda qaldı. Tatar süvari alayının bir bölüyünə Balaxanı kəndindən şimal-
qərbdə yerləşən təpəni tutmaq əmri verildi. Kornet
577
Gülməmmədov kəşfiyyata göndərildi. Düşmənin
mövqelərini öyrənəndən sonra o, düşmən arxasında vahimə yaratmaq və bununla da hücum edən bölüyün işini
asanlaşdırmaq qərarına gəldi. Təpənin arxasında başlayan atışma təpədə mövqe tutmuş erməni-rus döyüşçülərini
çaş-baş saldı, bundan istifadə edən süvari bölük həmlə etdi. Əlbəyaxa
döyüşlə nəticələnən həmlə təpənin tutulması, burada mövqe tutmuş
erməni-rus dəstəsinin məğlub edilməsi ilə bitdi. Düşmənin 1 zabit
həkimi, 49 əsgəri əsir götürüldü, 3 pulemyot qənimət kimi ələ
keçirildi.
578
Avqustun 19-da ingilis-Sentrokaspi qoşunları yenidən Maştağa
kəndi istiqamətində hücum təşkil etdi. 500 piyada, 70 süvari, 3 zirehli
avtomobil Maştağanın cənubundan Buzovnaya gedən yolla hərəkət
etmək istədilər, lakin Maştağa dəstəsi və Ləzgi süvari alayı tərəfindən
571
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.304.
572
Yenə orada, s.304.
573
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.152.
574
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.305.
575
Yenə orada, s.305.
576
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.306.
577
Kornet - süvari hissələrdə ilkin zabit rütbəsi.
578
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.124.
143
geri atıldılar.
579
Hələ iyulun axırlarında Şollar su xətti türk-Azərbaycan döyüşçülərinin nəzarətinə keçsə də,
insanpərvərliklə seçilən türk-müsəlman komandanlığı şəhər əhalisinin əziyyətlərini nəzərə alaraq su xəttinə
toxunmamışdı. Lakin Sentrokaspi rəhbərliyi və erməni liderlərinin öz siyasi ambisiyalarından başqa heç nəyi
düşünmədiyini, həmçinin ingilislərin də əhalinin problemlərinə biganə olduğunu nəzərə alan QİO
komandanlığının əmri ilə avqustun 19-da Bakıya gedən Şollar su xətti kəsildi.
580
Şəhər ayrı-ayrı hovuzlar, kiçik
quyulardan çıxarılan su ilə təmin edilməyə başladı.
Bakı ətrafında düşmənin istehkamlar qurmasını nəzərə alaraq hücum istiqamətlərini müəyyənləşdirmək
üçün İstanbuldan Osmanlı Ordusu Ümumi Qərargahının Hərəkət (əməliyyat) şöbə müdirinin müavini minbaşı
Səffət bəy və QİO komandanlığı 1-ci şöbə müdiri Tofiq bəy Bakı ətrafına gəldilər. Onların qənaətinə görə
(avqustun 21-də imzalanan raporta əsasən), Puta-Hacı Həsən xətti bir alayla müdafiə olunmalı; Hacı Həsən-
Biləcəri xəttinin 2 km şərqindəki yol arasından qəti hücum hazırlanmalı (Xırdalanın şimal-şərqindəki 364 və
311 №-li təpələri tutulmaq şərti ilə), hücum üçün iki alay və ehtiyat qüvvə kimi bir alay istifadə edilməli;
Maştağa və Fatmayıda olan bir taboru Binəqədiyə çəkməli, 6 süvari bölüyünü Balaxanıda cəm etməli; Qurd
qapısı təpəsinin (763 №-li təpə) hündür olub yaxşı qorunduğundan orada olan mövqeləri aramsız top atəşi ilə
sıradan çıxarmaq və say-seçmə könüllülər tərəfindən tutmalı; top cəbbəxanasını Qobuya, Qüdrətli topları Hacı
Həsənə cəm etməli.
581
QİO komandanlığı verilmiş təkliflərlə razılaşdı və qoşunları Bakı ətrafına hücum üçün cəm etməyə
başladı.
Avqustun 21-də Gəncəyə gəlmiş Şərq Ordular Qrupunun komandanı Xəlil paşa Azərbaycana əlavə olaraq
bir firqənin göndəriləcəyini bildirdi. O, QİO komandanlığına irimiqyaslı döyüşlərə girişməməyi, əlavə qüvvələri
gözləməyi tövsiyə etdi.
QİO komandanlığı 311 və 364 №-li yüksəkliklərə avqustun 23-də hücum etməyi planlaşdırdı, lakin
avqustun 22-də bu plandan imtina etməli oldu. Avqustun 22-də Şərq Ordular Qrupu tərkibində olan 3 alman
zabiti Bakı ətrafında dayanan QİO qərargahına gəldi. Almaniya tərəfi artıq anlamışdı ki, Rusiya ilə sövdələşmə
Azərbaycan və Türkiyəni narazı salıb, bu sövdələşmənin heç bir faydası olmayacaq, çünki Ənvər paşa Bakını
azad etməkdə israrlıdır. Vəziyyətə uyğun olaraq hərəkət etmək üçün alman komandanlığı "oyunu" dəyişdi. 3
alman zabiti Bakı üzərinə hücumda türklərlə və azərbaycanlılarla bərabər alman qoşunlarının iştirak etmək
imkanlarını araşdırmalı, bu barədə QİO komandanlığını fikirlərini öyrənməliydilər. Avqustun 23-də türk və
alman zabitlərindən ibarət qrup mövqələri gəzdi, vəziyyəti yerindəcə öyrəndi. QİO komandanlığın şəhəri öz
qüvvələri ilə tutacağına əmin olduğunu bildirdi. Alman zabitlərinə şəhərin tutulması ilə bağlı öz tövsiyələrini
verməkdən başqa əlac qalmadı. "Alman planına" əsasən bütün süvari qüvvələr Bakının şərqinə, digər qüvvələr
isə Bibi-Heybət-Hacı Həsən xəttinə toplanmalı, 5 alay Bibi-Heybət-Hacı Həsən xəttindən hücum etməli, bir
tabor Zabratı tutmalı və Balaxanı, Sabunçu arasından, süvari hissələr Hövsan kəndi tərəfdən Zığ istiqamətində
irəliləməli, top hissələri üç qrup şəklində toplanıb ehtiyat qüvvə rolunu oynamalıdırlar.
582
Lakin Nuru paşa
"alman planı" ilə razılaşmadı. Nuru paşa 311 və 364 №-li təpələrinin tutulmasında israrlı idi, çünki düşmən
əlində olan bu təpələrdə kifayət qədər toplar qurulduqda Biləcəri-Xırdalan istiqamətindən şəhərə doğru hücum
edən qoşunların qarşısını alardılar.
583
Ağdaş süvari bölüyü, 4-cü Ağdaş piyada alayının 1-ci və 2-ci taborları, top taqımı avqustun 23-də Ləki və
Ucar stansiyalarından qatarla yola salındılar. 1-ci Ağdaş taboru 107-ci türk alayının Salyandakı 2-ci taborunu, 2-
ci Ağdaş taboru 107-ci türk alayının Puta-Ələt arasındakı 3-cü taborunu əvəz etməli, top taqımı Putada
yerləşməli idi. 107-ci türk alayının hissələri isə Bakı istiqamətinə göndərildi.
584
Alman zabitləri mövqeləri tərk edən kimi Nuru paşa avqustun 26-da hücumla 311 və 364 №-li təpələrin
ələ keçirilməsi əmrini verdi. Şərq cəbhəsi komandanının əmrinə əsasən hücum aşağıdakı şəkildə qurulmalı idi: 6
ədəd Krup dağ topu (13-cü alayın tərkibindən) 364 №-li təpəni atəşə
tutmalı, 38-ci alayın hissələri bu təpəyə hücum etməli idi. Maştağa
dəstəsinin əsas qüvvələri və 29-cu türk taboru 311 №-li təpəyə hücum
etməli, dəstənin kiçik qüvvəsi Masazır və Mürdəlabi gölləri arasında
mövqe tutmalı idi. Xırdalan ətrafına gətirilən rus topları Biləcəri ilə
Yanardağ ərazisini nəzarətdə saxlamağa kömək etməli, Biləcəridən
təpələrə doğru köməyə gələn qüvvələrə atəş açmalı, ehtiyac olduqda 364
№-li təpəni də atəşə tutmalıydı.
585
579
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.306.
580
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.156.
581
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.307.
582
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.308-310.
583
Yuceer N. Qafqaz İslam Ordusunun Bakı şəhərini azad etməsi, s.343.
584
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.308.
585
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.126-127.
144
Avqustun 26-da səhər başlanan hücum saat ll:40-da 364 №-li təpənin tutulması ilə nəticələndi. 311 №-li
təpə top atəşinə tutulmadığından burada düşmənin mövqeləri dağıdılmamış, bu isə hücum edən türk-Azərbaycan
qüvvələrini güclü müqavimətlə üzləşdirmişdi. Həmin təpə və Palçıq vulkanı uğrunda döyüşü 39-cu briqadanın
komandanı polkovnik Favielin raportuna əsaslanaraq təsvir edən Denstervil tərəflərin necə şəraitdə
vuruşduqlarını göstərir. Döyüş Palçıq vulkanı istiqamətində 4 düzxətli zəncir şəklində hücum edən türk-
azərbaycan döyüşçülərinin hərəkəti ilə başladı. Onları sol cinahda süvarilər dəstəkləyirdi. Palçıq vulkanında
kapitan Sparrounun rəhbərlik etdiyi Şimali Stafford alayının "D" bölüyü mövqe tutmuşdu. Pulemyot və tüfəng
atəşi ilə müdafiə olunsalar da, 5-ci həmlədən sonra ingilislərin 1-ci postunun səngərləri tutuldu. Saat 12.30-da
türk hissələri pulemyotdan 2-ci və 3-cü postları atəşə tutmağa başladılar, saat 13:30-da bu postlar tutuldu,
ingilislər böyük itki verdilər (ölü və yaralılarla 80 nəfər). Bakıdan yük avtomobilləri ilə göndərilmiş 130 nəfər
(Şimali Stafford alayından 60 nəfər, Varvik taborundan 70 nəfər) vəziyyəti düzəldə bilmədi. Saat 15:30-da
Uoçester alayının 1 bölüyü də çatdı, lakin о da vəziyyəti düzəldə bilmədi. 311 №-li təpədə erməni taboru
möhkəmlənmiş, türk-Azərbaycan hissəsi hücuma keçən kimi bu tabor şəhərə qaçmışdı. Saat 12:15-də təpəyə
gələn Şimali Stafford alayının bir bölüyü türklərdən tez təpədə möhkəmləndi və hücum edən 250 nəfər türk
əsgərini atəşə tutdu. Türk hissələrinin toplarla dəstəklən-məməsi bu təpəni ələ keçirməyə imkan vermədi.
586
364 №-li təpədən geri çəkilən ingilislər Binəqədi kəndinin şimalından Biləcəri stansiyasına qədər düz xətt
üzrə mövqe tutdular. Palçıq vulkanının şərqindəki neft buruqları Varvik taborunun bir bölüyü tərəfindən
qorunurdu, Şimali Stafford alayının bir bölüyü isə Biləcəri stansiyası yaxınlığında postda dayanmışdı. Ehtiyat
qüvvə kimi stansiyada iki erməni taboru dayanmışdı. Lakin Denstervil ermənilərin qorxaqlığını və
intizamsızlığını vurğulayaraq onlara о qədər də bel bağlamadığını yazırdı.
587
Döyüşdə türk hissələrindən 3 zabit,
23 əsgər həlak oldu, 3 zabit və 70 əsgər isə yaralandı. Düşmən tərəfdən 150 cəsəd qalmış, 3 sentrokaspi, 2
ingilis zabiti və 51 ingilis əsgəri əsir alınmış, 14 pulemyot, 100 ədəd top mərmisi, 70 sandıq tüfəng patronu
qənimət kimi QİO döyüşçüləri tərəfindən götürülmüşdü.
588
Avqustun 26-da ingilis-Sentrokaspi qoşunlarının komandanlığı QİO mövqelərinə güclü hücum
planlaşdırdı. Plana əsasən müdafiə mövqelərində dayanan qoşunlardan başqa aşağıdakı qüvvələr
hücumda iştirak etməli idi: 1 piyada alayı (8 bölük tərkibində), 7 piyada
tabor (14 bölük şəklində), 37 piyada bölüyü, 1 süvari bölüyü, 3 zirehli
avtomobil. Həmçinin döyüşdə hidroaviasiya divizionu və Kuban
aviadivizionu fəal iştirak etməli, "Göytəpə" hərbi gəmisi qoşunların
hərəkətini öz atəşi ilə dəstəkləməli idi. Artilleriya dəstəyi kifayət qədər
güclü idi: 2 qaubitsa, 28 səhra topu və 2 dağ topu. Plana əsasən Fatmayı,
Göradil və Pirşağı kəndləri ələ keçirilməli, qoşunlar mövqelərdə
möhkəmlənəndən sonra hücumu davam etdirərək Novxanı kəndini də
tutmalı idilər. Lakin hərbi şəraitin dəyişməsi, QİO qoşunlarının fəallığı
ingilis və Sentrokaspi komandanlığına əkshücum təşkil etmək üçün qoşunları toplamağa imkan vermədi.
589
Avqustun 27-də ingilis-Sentrokaspi qoşunları 364 №-li təpəyə hücum etmiş, Maştağa dəstəsinin və 13-cü
alayın mövqelərini atəşə tutmuş, təyyarələrlə 10-cu alayın mövqelərinə bomba atmış, hərbi gəmilər Abşeronun
şimalında görsənmişdilər.
Bakı ətrafında qızğın döyüşlər baş verdiyi bir dövrdə Bakı ilə bağlı məsələlər ondan çox-çox uzaqlarda
müzakirə edilirdi. Avqustun 27-də Almaniya ilə Sovet Rusiyası arasında saziş imzalandı, onun 6-cı fəslinin 14-
cü maddəsinə əsasən hər iki tərəf Azərbaycanla bağlı öhdəliklər götürürdülər: Almaniya Gürcüstan
sərhədlərindən kənarda baş verən hərbi əməliyyatlarda heç bir üçüncü dövlətə hərbi yardım göstərməyəcək;
Almaniya Qafqazda üçüncü dövlətin hərbi qüvvələrinin Kür çayının mənsəbindən Petropavlovsk kəndinə qədər,
Şamaxı qəzasının sərhədləri boyunca, Bakı qəzasının şimal sərhədlərindən dənizə qədər olan əraziləri
keçməyəcək. Rusiya Bakı ətrafında neftin hasilatını artırmağı, hər ay istehsal edilən neftin 1/4 hissəsini, əlavə
olaraq razılaşdırılacaq rəqəmdən az olmayaraq, Almaniyaya verməyi boynuna götürürdü.
590
Müqavilədə üçüncü
tərəf kimi göstərilən Osmanlı dövləti idi. Sazişin mahiyyəti Azərbaycan nümayəndə heyətinə məlum olan kimi,
sentyabrın 2-də M.Ə.Rəsulzadə Almaniyanın İstanbuldakı səfiri qraf
Valdburqa nota təqdim edərək kəskin etirazını bildirmişdir. M.Ə.
Rəsulzadə bu sazişi, "Azərbaycanın həyati maraqlarını məhv edən
müqavilə kimi dəyərləndirmişdi. Müqavilə həmçinin Türkiyə dövlət
586
Денстервиль, с.234.
587
Денстервиль, с.235.
588
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.159.
589
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.129.
590
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.125.
145
rəhbərliyini də qəzəbləndirmişdi. Məsələni müəyyənləşdirmək üçün Osmanlı dövlətinin Sədr-əzəmi Tələt paşa
sentyabrın 6-da Berlinə gəldi və Almaniya ilə Türkiyə arasında saziş bağlanmasını təklif etdi. Onun təqdim
etdiyi layihəyə əsasən "Bakı coğrafi durumu etibarilə Azərbaycan dövlətindən başqasına aid ola bilməz...".
591
Alman tərəfi layihəni Sovet nümayəndəsi İoffeyə təqdim etdi. O, öz növbəsində, layihəyə əlavələr etdi və
əlavələrə əsasən Qafqaz Sovet Rusiyasının ərazisi hesab olunmalı idi. İoffeyə görə, Türkiyənin Zaqafqaziyadakı
qurumlarla imzaladığı müqavilələr Sovet Rusiyası tərəfindən tanınmır, Sovet Rusiyası onunla Türkiyə
sərhədləri arasında bir dövlətin olması ideyasını dəstəkləyir, lakin bu dövlət müsəlman Azərbaycan dövləti
olmamalıdır.
592
Faktiki olaraq, Almaniya və Rusiya Tələt paşanın layihəsini rədd etdilər.
Osmanlı dövlət rəhbərliyinin, ilk növbədə sultanın, almanların tələbləri qarşısında tab gətirə bilməyib
qoşunları geri çəkəcəyindən ehtiyat edən Ənvər paşa riskli hərəkət etdi. O, Qafqaz müsəlmanlarına verilən
vədlərin yerinə yetirilməməsini özünə təhqir kimi qəbul edərək, istefa ərizəsi ilə sultana müraciət etdi. Osmanlı
dövləti Almaniyaya Azərbaycan məsələsində güzəştə getmədi, Ənvər paşa öz vəzifəsində qaldı.
Bakı ətrafında avqustun 28-i və 29-da hər iki tərəfin mövqeləri atəşə tutulurdu, artilleriya və pulemyot
duelləri baş verirdi.
Avqustun 30-da düşmən dənizdən desant çıxarmağa cəhd göstərdi. Nasosnıda 3 gəmidən 150-200 nəfərlik
desant dəstəsi çıxarıldı, lakin sahil müşahidə postlarından xəbər alan QİO-nun komandanlığı desantı mühasirəyə
almaq üçün süvari hissələr göndərdi. Desant dəstəsi döyüşü qəbul etməyib gəmilərə çəkildi.
593
Avqustun 30-da QİO-nun Bakı ətrafında cəmləşdirilən qoşunları yenidən qruplaşdırıldı. Şimal, Cənub və
Qərb taktiki qrupları təşkil edildi. Şimal qrupu (komandan Osman bəy, qərargah - Masazır) Xırdalanın şimal-
şərqindəki boyun nöqtəsindən Mərdəkandan keçən və dənizə qədər uzanan sahədə dayanır; Qərb qrupu
(komandan Cəmil Cahid bəy) Şimal qrupunun Xırdalandakı mövqeyindən başlayıb Puta stansiyasına qədər
mövqeləri tuturdu. Cənub qrupu (komandan Həlim Pətöv bəy, qərargah - Hacıqabulda) Puta ilə Ələt arasında
yerləşirdi. Bu qrup həmçinin Hacıqabul - Bakı yoluna nəzarət edir, Salyan dəstəsi onun tərkibində idi.
594
Tatar
süvari alayı Şimal qrupa, 4-cü Azərbaycan alayının 1-ci və 4-cü taborları, Ağdaş süvari bölüyü Cənub qrupa,
digər Azərbaycan hissələri isə Qərb qrupuna tabe edilmişdi.
595
Avqustun 31-nə planlaşdırılan döyüşdə Şimal qrupu Digah-Binəqədi xəttində mövcud olan hakim
yüksəklikləri ələ keçirməli idi. 13-cü alay Masazır gölündən cənuba keçərək Binəqədi təpəsində (311 №-li)
möhkəmlənməli, 38-ci alayın 1-ci taboru və 29-cu taboru Binəqədi
ətrafındakı digər yüksəklikləri tutmalı idilər. Qrupun topları və mürəttəb
süvari alayın bir bölüyü hücumu dəstəkləməli idi.
596
Səhər tezdən saat 4-
də Şimal qrupu göstərilən istiqamətlərdə hücuma başladı. Səhər təzə
açılmışdı ki, sürətli hücumla 311 №-li Binəqədi təpəsi ələ keçirildi.
Polkovnik Favielin raportuna əsasən döyüşü təsvir edən general Den-
stervil yazırdı ki, Binəqədi təpəsini başda leytenant Pitti olmaqla Şimali
Stafford alayının 80 nəfərlik dəstəsi qoruyurdu. Varvik taborunun bir
bölüyünün döyüşə qatılması və pulemyotçuların atəşinə baxmayaraq
ingilis qoşunları mövqeni qoruya bilmədi və saat 8:30-da təpədən çəkildilər. Тürк hissələrində tüfəng patronları
az olsa da, top mərmiləri və pulemyot patronları kifayət qədər idi və düşmənə güclü atəş açılmışdı. Leytenant
Pitti həlak oldu. Sentrokaspi və ingilis qoşunları geri çəkildilər. Şimal qrupu saat 11:15-də Varvik taborunun
bölüyü üzərinə hücuma keçdi. İngilis döyüşçüləri ehtiyatda dayanan
erməni hissəsindən kömək almadıqlarına görə itkilər verərək geri
çəkildilər. Günün sonuna qədər davam edən döyüşdə türk-Azərbaycan
qoşunları Digahın şimal və qərb ətrafını nəzarət altına aldılar, ingilislər
Biləcəriyə gedən dəmir yolu və Dərnəgülün qərb hissəsi arasında mövqe
tutdular.
597
Kral Müdafiə Heyətinin Tarix şöbəsinin idarəsində çalışan
ingilis generalı F.J.Moberli "1914-1918-ci illər İraq Səfəri" əsərində
göstərir ki, döyüşdə ingilislər 4 zabit, 67 əsgər itirdilər.
598
Döyüşdə 6 pulemyot, 1 sıradan çıxarılmış səhra topu, yük arabaları,
38 mətbəx arabası, sursat QİO tərəfindən ələ keçirildi. 107-ci alayın iki taboru Binəqədidəki 311 №-li təpədə
möhkəmləndi. 38-ci alayın 2-ci taboru Maştağada, digər taborlar, eləcə də 29-cu tabor Digahın şimal və
591
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.289-290.
592
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.290.
593
Yenə orada, s.315.
594
Yenə orada, s.316.
595
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.128.
596
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.316.
597
Денстервиль, с.239-240.
598
Rıhtım M. İngilislərin Bakı və Xəzər dənizinə hakim olmaq xüsusunda cəhdləri //Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Qafqaz İslam Ordusu toplusu, s.
512.
146
qərbində, 13-cü alayın bir taboru 364 №-li təpədə idi. 107-ci alayın bir taboru və 13-cü alayın iki taboru
ehtiyatda saxlanılmışdı. 2-ci mürəttəb süvari alayı, Azərbaycan süvari hissələri Fatmayıda, Ləzgi süvari alayı
Binədə yerləşirdi. 38-ci alayın məntəqəsində 2 ədəd Krupp və 4 Şnayder topu, 311 və 364 №-li təpələrdə 2 ədəd
rus dağ, 4 ədəd rus səhra və 4 ədəd Krupp topları var idi. Qərb qrupunun 9-cu alayı Puta ilə Hacı Həsən
arasında, 10-cu alayı 9-cu alayın sol cinahından Xırdalanın şimal-şərq ətəyi arasında yerləşmiş 14 topla
dəstəklənirdi. Cənub qrupunda 4-cü alayın 2-ci taboru və Ağdaş süvari bölüyü Salyanda, 4-cü alayın 1-ci taboru
Puta-Ələt arasında, xidmət bölmələri Hacıqabulda və Güzdəkdə yerləşmiş, 8 topla dəstəklənirdilər.
599
Bütün qüvvələr nəzərə alınmaqla QİO komandanlığı Bakıya hücumu sentyabrın 11-nə, Xəlil paşanın Bakı
ətrafındakı mövqelərə gəlməsindən sonraya planlaşdırdı.
600
Avqustun 31-də axşam Sentrokaspi rəhbərləri və erməni liderləri müşavirə keçirdilər. Dəvət edilmiş
general Denstervil onların heç bir əməli tədbir görə bilməyəcəyinə əmin oldu. Səhərisi gün saaat 16:00-da o,
Sentrokaspi rəhbərləri və erməni liderlərini öz qərargahına dəvət edib məşhur sözləri söylədi: “YER ÜZÜNDƏ
Dostları ilə paylaş: |