Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə

 
7.7. ġamaxı əməliyyatı (19-22 iyul 1918-ci il) 
 
Ağsu-Kürdəmir  döyüşlərində  özünü  büruzə  vermiş  qüsurları  aradan  qaldırmaq  məqsədilə  QİO 
komandanlığı  yeni  əməliyyatı  planlaşdırarkən  qoşunlarda  struktur  dəyişikliyi  apardı.  Döyüş  şəraitində 
qoşunların struktur dəyişikliyinin həyata keçirilməsi olduqca çətin proses idi, lakin komandanlıq bu riskə getdi. 
Artıq  Ağsu-Kürdəmir  döyüşlərində  müəyyən  edilmişdi  ki,  qoşunların  Ağsu  istiqamətindən  Kürdəmirə, 
Kürdəmir istiqamətindən Ağsuya göndərilməsi vaxt itkisinə səbəb olur və döyüşçüləri yorur. Bir mövqedə olan 
komandanlıq digər bölgədə baş verənlər barəsində bixəbər olur, həmin bölgədə 
vuruşan  qoşunların  rəhbərləri  isə  müstəqil  fəaliyyət  göstərmək  səlahiyyətinə  
malik  olmadığına  görə   "yuxarıdan"   əmr  və   göstərişlər gözləməli olurdu. 
Ağsu  uğrunda  gedən  döyüşlər  zamanı  bu  cəbhədə  olan  Nuru  paşa  və  onun 
qərargahı  Kürdəmir  cəbhəsində  baş  verənlər  barəsində  gec  xəbər  tuturdu  və 
yalnız  H.Səlimovun  təşəbbüskarlığı  və  məsuliyyəti  öz  üzərinə  götürməsi 
vaxtında  tədbirlər  həyata  keçirməyə  imkan  verirdi.  Karrar  stansiyası  uğrunda 
gedən  döyüşlər  zamanı  bolşeviklər  üstün  qüvvələrlə  Salyana  hücum  etmişdi. 
N.Ramazanov və S. Hüseynzadənin dəstələri düşmən hücumlarını dəf etsələr də 
əkshücuma  keçə  bilmədilər,  çünki  Salyandan  aralı  (Ağsuda)  olan  komandanlıq 
hadisə  barəsində  gec  xəbər  tutmuş  və  onlara  gec  reaksiya  vermişdi.  İrəlidə 
                                                           
459
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.217. 
460
Yenə orada, s.232.
 

129 
 
gözlənilən əməliyyatlar iki bir-birindən aralı istiqamətdə: Göyçay-Şamaxı şosse yolu və Kürdəmir-Bakı dəmir 
yolu boyunca aparılmalı idi. Qoşunlar bir-birindən aralanmalı olduğundan, komandanlıq hər iki istiqamətə eyni 
vaxtda eyni diqqəti ayıra bilməzdi. Nəticədə QİO-nu təşkil edən 5-ci Qafqaz piyada firqəsi, 15-ci firqənin 38-ci 
alayı və azərbaycanlı hissələr iki taktiki qrupa bölündü. 
Şimal (quzey) qrupu adını almış qrup Ağsu-Şamaxı-Bakı istiqamətində irəliləməli idi. Qrupun tərkibinə 
13-cü  Qafqaz  piyada  alayı  (komandir  yarbay  Əhməd  Rza  bəy),  10-cu  Qafqaz  piyada  alayı  (komandir  yarbay 
Səlim  bəy),  Zehni  bəy  dəstəsi  (komandir  süvari  minbaşısı  Zehni  bəy),  25-ci,  26-cı  və  28-ci  taborlar  daxil idi. 
Qrupun komandiri yarbay Osman bəy təyin edildi. 
Cənub  (güney)  qrupu  adını  almış  qrup  Kürdəmir-Bakı  dəmir  yolu  boyunca  irəliləməli  idi.  Qrupun 
tərkibinə Müsüslü dəstəsi, bir türk piyada taboru (38-ci alay tərkibindən 2-ci tabor), 1 türk piyada bölüyü (26-cı 
tabor  tərkibindən),  istehkam  bölüyü,  2  top,  1  zirehli  qatar  daxil  idi.  Qrupun  komandiri  H.Səlimov  təyin 
olundu.
461
  38-ci  alayın  1-ci  taboru  ehtiyat  qüvvəsi  kimi  arxa 
cəbhədə  3-cü  taboru  isə  Gəncədə  saxlanılmışdı.  Qruplar  arasında 
əlaqələndirmə  itməsin  deyə  onlar  Şərq  Cəbhəsi  komandanlığı  (və 
ya  Bakı  cəbhəsi  komandanlığı)  çərçivəsində  birləşmiş,  Cəbhə 
komandanı Mürsəl bəy təyin edilmişdi.
462
 
Yeni  qruplaşmaya  əsasən  qoşunlar  iyunun  16-18-də  təşkil 
olundu, istiqamətlərə bölündü. İyulun 19-da planlaşdırılan hücumda 
qoşunlar  qruplar  şəklində  hərəkət  etməli  idi.  Komandanlıq  hesab 
edirdi ki, Cənub qrupu qarşısında 200 süvari, 700 piyada, 1 zirehli 
qatar, bir neçə zirehli avtomobil olan qüvvə dayanıb. Ehtimallara görə, Şimal qrupu qarşısında 2-3-tabor piyada, 
zirehli  avtomobillər,  bir  neçə  top  və  pulemytoları  olan  düşmən  dəstəsi  var  idi.
463
  Döyüş  əmrinə  əsasən  13-cü 
alay  Ağsu  yaxınlığındakı mövqeyindən  Göylər  kəndinə,  oradan  Şamaxıdan  şərqə  hərəkət  edərək  Şamaxı-Bakı 
yolunu  kəsməli  idi.  10-cu  alay  Gürcüvan  kəndi  ətrafından  hücuma  keçərək  birbaşa  Şamaxı  üzərinə  hərəkət 
etməli idi.  38-ci  piyada  alayın  l-ci  taboru,  mürəttəb  süvari  alayı  və  milli  azərbaycanlı  dəstələr,  rus  dağ  topları 
taqımı Şərq cəbbəsinin ehtiyat qüvvəsi olaraq Ağsuda toplandı. Şimal qrupunun hücumu zamanı Cənub qrupu 
hücuma  keçməsə  də  fəal  hərəkətləri  ilə  düşməni  özünə  cəlb  etməli  və  şimala  qüvvə  göndərilməsinə  imkan 
verməməli  idi.
464
  Mürsəl  bəy,  tərtib  etdiyi  planla  razılaşan  Nuru  paşadan  döyüş  əmrini  dəstəkləyən  teleqram 
almışdı. Teleqram "Hədəfiniz Bakı olacaqdır" sözləri ilə bitirdi.
465
 
Beləliklə,  ən  çətin  vəzifə  13-cü  alay  qarşısında  qoyulmuşdu.  O,  çox  da  hündür  olmayan  (831-936  m), 
lakin sıldırımlı Göylər dağ silsiləsini aşmalı, daha sonra Pirsaat çayını keçməli, Şamaxını cənubdan mühasirəyə 
alaraq  Şamaxı-Bakı  yoluna  çıxmalı  idi.  Əməliyyat  plan  üzrə  həyata  keçirilsəydi,    düşmənin      qüvvələri   
Şamaxıdan   çıxa bilməyəcəkdi. 
İyulun 19-a keçən gecə Şamaxı ətrafına şiddətli yağış yağdı, bu isə qoşunların hərəkətini ləngitdi. Hücum 
zamanı  yağışın  davam  etməsi,  bir  tərəfdən  də  gilli-palçıqlı  ərazilər  13-cü  alayın  hərəkətini  daha  da 
çətinləşdirirdi. Tədricən alay hücum istiqamətini dəyişdi və müəyyən olunmuş vaxtda Göylər kəndi (Şamaxıdan 
cənub-şərqdə)  əvəzinə  Mədrəsə  kəndinə  (Şamaxıdan  cənub-qərbdə)  yaxınlaşdı.  Nəticədə  10-cu  alayın 
hücumunu  sol  cinahdan  dəstəkləyən  13-cü  alay  Şamaxıya  birbaşa  zərbəni  gücləndirdi.  Lakin  sovetlərin 
Şamaxıdan çıxmaq yolu qapanmamışdı. Şamaxıya gözlədiklərindən də güclü zərbə vurulduğundan bolşeviklər 
səhər saat 11:00-da geri çəkilməyə başladılar və saat 16:35-də kütləvi şəkildə Şamaxını tərk edirdilər. Nuru paşa 
əməliyyatın  gedişindən,  ilk  növbədə  13-cü  alayın  istiqamət  dəyişməsindən  narazı  idi  və  sovet  qoşunlaranın 
buralardan  sağ-salamat  çıxmasını  Bakı  ətrafında  döyüşlərin  daha  da  şiddətli  olacağı  kimi  qiymətləndirirdi.
466
 
Döyüşdə  Şimal  qrupundan  1  zabit,  4  əsgər  həlak  olmuş,  20  əsgər  yaralanmışdı.
467
  Havanın  yağışlı  olmasına 
baxmayaraq iyunun 20-də hücum davam etməli idi. Yeni plana əsasən 13-cü alay hərəkət istiqamətini dəyişməli 
və Çuxanlı-Məlik Çoban kəndlərini tutmalı idi (kəndlər Şamaxıdan cənub-şərqdə yerləşirdi). 
İyulun  20-də  Şimal  qrupu  hücuma  keçdi  və  döyüşdən  sonra  Çuxanlı  və  Məlik  Çoban  kəndlərini  tutdu. 
Döyüşdə 1 top, 2 pulemyot, 1 zirehli və 2 yük avtomobili, ləvazimat və döyüş sursatı olan arabalar qənimət kimi 
ələ keçirildi. Avtomobilləri ələ keçirmək üçün süvari bölmə Şamaxı ilə Mərəzə arasında xüsusi pusqu qurmuş 
və texnikanı tuta bilmişdi. Texnika ilə birlikdə 1 ingilis zabiti və 4 ingilis əsgəri də əsir götürüldü.
468
 QİO-nun 
qoşunları bir az da irəliləyə bilərdi, lakin Azərbaycan ərazisində ilk döyüşlərdən fərqli olaraq indi komandanlıq 
tam sığortalanmış şərait yaradır, cinahları möhkəmlədir, ehtiyat qüvvəsini cəbhəyə yaxınlaşdırır, döyüş sursatı, 
                                                           
461
Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda, s.322.  
462
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.91.
 
463
Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda, s.324. 
464
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.236. 
465
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.112. 
466
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.238. 
467
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.92.
 
468
Yuceer N. Qafqaz İslam Ordusunun Bakı şəhərini azad etməsi, s.333.
 

130 
 
su  və  ərzağı  çatdırır,  yaralıları  daşıyır  və  sonra  hücumu  davam  etdirirdi.  Belə  hərəkət  ləng  olsa  da,  düşmənə 
əkshücum təşkil etmək, qəfil zərbələr vurmaq üçün ümid belə vermirdi. Döyüş Mədrəsə istiqamətində davam 
etməli  idi.
469
  Cənub  qrupu  əvvəlki  kimi  qarşısında  dayanan  düşməni  narahat  etməli,  şimala  qoşun 
göndərilməsinə  imkan  verməməli  idi.
470
  İyulun  21-də  başlayan  hücum  Mədrəsə  kəndinin  tutulması  ilə 
nəticələndi.  Türk-azərbaycanlı  qoşunlarının  "vəhşilikləri"  haqqında  bolşevik-ermənilərin  şayiələrinə  inanmış, 
Şamaxı  qırğınlarında  iştirak  edən  Mədrəsənin  xristian  əhalisi  kəndi  sovet  qoşunları  ilə  birgə  tərk  etdi. 
Mədrəsənin  alınması  Şamaxı  da  daxil  olmaqla  böyük  ərazinin  nəzarət  altına  alınması  demək  idi.
471
  Mərəzə 
kəndi yaxınlığında 28-ci taborun komandiri yüzbaşı İzzət bəy həlak oldu.
472
 3-cü sovet briqadasının komissarı 
A.Mikoyan  hesab edirdi  ki,  türk-Azərbaycan  qoşunlarına  qarşı  müqavimət  təşkil  etməli  olan  Amazasp  geriyə 
çəkilmək əmrini verməməli idi. Mikoyan  öz  fikrini  S.Şaumyana  raport  vasitəsi ilə  çatdırmışdı. S.Şaumyan 
da  öz  növbəsində  V.Leninə  göndərdiyi  teleqramda  Şamaxı  və  Mədrəsənin  Amazaspın  ucbatından  itirildiyini 
bildirdi və günahkarları tribunala verəcəyinə söz verdi,
473
 lakin bunu icra etmədi və Amazaspı heç vəzifədən də 
çıxarmadı.  21  iyul  döyüşündə  qənimət  kimi  2  top,  1  zirehli,  6  yük  və  1  minik  avtomobili,  30  araba,  6  səhra 
mətbəxti, sursat ələ keçirildi.
474
 
İyulun 22-də sovet komandirlərinin geri çəkilən qoşunları toplayıb müqavimət təşkil etmək cəhdləri boşa 
çıxdı.  Bundan  istifadə  edən  Cənub  qrupu  hücuma  keçdi.  Səhər  başlayan  hücumla  düşmənin  müdafiə  xətti 
yarıldı,  azərbaycanlı  süvarilər  irəli  atılaraq  cəbhəni  yardılar,  saat  13:30-da  onlar  Sığırlı  stansiyasını  ələ 
keçirdilər, hücumu davam etdirərək düşməni təqib etdilər və Padar stansiyasını tutdular. İyulun 22-nin axşamına 
olan  vəziyyət:  Şimal  qrupu  qarşısında  olan  düşmən  Cəngi  kəndindən  6  verst  şərqdə,  Cənub  qrupu  qarşısında 
dayanan düşmən Padar stansiyasından şərqdə möhkəmləndi.
475
 Şamaxı ətrafında 60-dan artıq azərbaycanlı, 6 rus 
və  6  erməni  kəndi  var  idi.  Azərbaycanlı  kəndlərinin  1918-ci  ilin  aprel-iyun  aylarında  talanıb  dağıdılmasında 
təkcə Qırmızı Ordu deyil, ətraf rus və erməni kəndlərinin əhalisi də iştirak etmişdir. Şamaxı əməliyyatı zamanı 
onların  bir  qismi  Biçeraxovun  və  erməni  dəstələrinin  tərkibinə  qatılmışdı.  Sovet  qoşunları  məğlub  ediləndən 
sonra rus və erməni əhalisi Bakıya doğru qaçdı.
476
 
Beləliklə,  Şamaxı  əməliyyatı  türk-Azərbaycan  qoşunlarının  növbəti  uğuru  ilə  nəticələndi.  Əvvəlki 
döyüşlərdə üzə çıxmış qüsurların aradan qaldırılması itkilərin az olması, əməliyyatların əsasən plandan kənara 
çıxmaması ilə səciyyələnirdi. Şamaxı əməliyyatı sona çatana yaxın bu ehtiyatlar tükənmişdi. Bakı istiqamətində 
sürətli  hücum  təşkil  etmək  üçün  qüvvə  çatışmırdı.  Türk-azərbaycanlı  hissələrinin  hərəkətinin  qarşısını  almaq 
üçün  düşmən  öz  texnikasını  keçirdikdən  sonra  körpü  və  keçidləri  məhv  edir,  mümkün  olan  yerlərdə  yolları 
korlayır,  dəmir  yolunu  və  teleqraf  xətlərini  sökürdü.
477
  Nəticədə  QİO-nun  ərzaq,  su  və  döyüş  sursatı  gətirən 
arabaları  qoşunlardan  aralı  düşmüş,  səhra  hospitalları  geridə  qalmışdı.  Körpü  və  yolları  təmir  etmək  üçün 
istehkam  hissələri    çatışmır,    dəmir  yolu  parovoz  və  vaqonlarının,  həmçinin  arabaların  çatışmaması  sursat  və 
ərzağı çatdırmaqla bağlı problemləri həll etməyə imkan vermirdi. 
Mürsəl bəy Şimal və Cənub qruplarını dayandırıb təminat məsələlərini həll edəndən sonra hücumu davam 
etdirməyi  planlaşdırır,  Nuru  paşa  isə  düşmən  vahimədə  olduğundan 
sürəti  artırıb  onu  təqib  etməyi  tələb  edirdi.  O,  23  iyulda  yazdığı 
məktubunda  bildirirdi  ki,  cəbhədə  olan  düşmən  qüvvələri  pərişandır, 
arxada Biçeraxovun "ingilis parası" (ingilis pulları) ilə hakimiyyəti ələ 
keçirəcəyi  barəsində  söz-söhbətlər  gəzir,  lakin  ingilislərin  Ənzəlidən 
çıxacağı ehtimal edilmir. Nuru paşanın fikrincə, xüsusi təyinatlı dəstə 
yaradılıb  düşmən  arxasına  keçməli,  Hacıqabul-Bakı  dəmir  yol  xəttini 
partlatmalı, Cənub qrupu Hacıqabula hücum etməli idi. О təklif edirdi 
ki,  süvari,  topçu  və  piyadalardan  ibarət  təqib  dəstəsi  yaradılsın  və 
düşmən  arxasınca  göndərilsin,  ərzaq  və  lazım  olan  kömək  isə  müsəlman  kəndlərindən  alınsın.
478
  Mürsəl  bəy 
qoşunların və bölgənin vəziyyətini öz gözləri ilə görürdü. Azərbaycan kəndləri düşmən tərəfindən viran edilmiş, 
dağı-dılmış, orada qoşunların hərəkətinə kömək edə biləcək əhali qalmamışdı. Mərəzədən Bakıya qədər ərazidə 
                                                           
469
Большевики в борьбе за победу, с.578. 
470
Кадишев А. Б. Интервенция и гражданская война в Закавказье, с.119. 
471
Дарабади П.Г. Военные проблемы, с.119. 
472
Yuceer  N.  Birinci  Dunya  savaşında,  s.93  İzzət  bəy  Acıdərədə  erməni  –  bolşevik  qüvvələrinin  böyük  dəstəsini  məğlub  edəndən  sonra  düşmənin  əsir  və 
yaralılarına  yaxşı  davranmağı  tələb  etmişdi.  Hər  zaman  yaxşılığa  vəhşiliklə  cavab  verən  erməni  xisləti  burada  da  özünü  göstərdi.  İzzət  bəy  düşmən 
əsirlərindən  aralandıqda  yaralı  erməni  əsgərlərindən  biri  gizlətdiyi  tapança  ilə  atəş  açmış  və  İzzət  bəyi  belindən  vurmuşdu.  Yaxınlıqdakı  azərbaycan 
kəndinə  çatdırılsa  da  İzzət  bəyi  xilas  etmək  mümkün  olmadı.  O,  vurulduğu  yerdə  dəfn  edilməsini  vəsiyyət  edildi.  Sovet  illərində  yerli  əhali  tərəfindən 
qorunmuş qəbir itməmişdir. Hal – hazırda magistral yolun qırağında Təklə kəndi yaxınlığında İzzət bəyin qəbri qorunmaqdadır. Görüryılmaz M.  Türk 
Kafkaz İslam Ordusu, s.118.
 
473
Большевики в борьбе за победу, с.582, Токаржевски странной интервенции, с.125. 
474
Yuceer N Birinci Dünya savaşında, s.93. 
475
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, 8.112. 
476
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.114. 
477
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.240. 
478
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.240-241. 

131 
 
heç  kimin  yaşamamasını  və  su  ehtiyatlarının  olmamasını  vurğulayan  Mürsəl  paşa  ərzaq  və  su  təminatında, 
döyüş sursatının çatdırılmasında problemlər olmasını bildirmişdi. Erməni- rus kəndləri ətrafında taxıl ehtiyatları 
vardı (bolşevik-erməni qoşunları onlara toxunmur, yalnız müsəlman kəndlərini məhv edirdilər), lakin bu taxılı 
üyütmək  xeyli  vaxt  və  əlavə  səylər  tələb  edirdi.  Əsas  anbarların  Kürdəmirdə  yerləşməsini,  bu  anbarların 
döyüşən hissələrə yaxın olan, Şamaxıya köçürülməsi üçün vaxt və nəqliyyat tələb olunmasını bildirən Mürsəl 
bəyin  göstərdiyi  səbəblərlə  razılaşan  Nuru  paşa  iyulun  26-dək  təminat-təchizat  məsələləri  ilə  məşğul  olmağa 
icazə verdi.
479
 
 
 
7.8.Hacıqabul əməliyyatı (26-31 iyul 1918-ci il) 
 
Əvvəlki  döyüşlərdə  güclü  zərbələr  almış  bolşevik-erməni  qoşunları  törətdikləri  əməllərə  görə  cavab 
verməli  olacaqlarını  dərk  edərək  geri  çəkilirdilər.
480
  Sovet  Rusiyasından  göndərilən  silah  və  sursatın  həcmi 
artmışdı.  İyulun  19-da  Q.Petrovun  dəstəsi  Rusiyadan  Bakıya  gəldi  və  dərhal  cəbhəyə  göndərildi.
481
  Q.Petrov 
Bakı  rayonunun  hərbi  komissarı  təyin  edildi.  Q.Petrovun  dəstəsi  Sovet  hakimiyyətinə  sadiq  olan  kazaklar  və 
matroslardan  təşkil  edilmişdi  və  cəbhədə  sabitliyin  yaradılmasında  əsas  rol  oynamalı  idi.
482
  İyulun  22-də 
Biçeraxov  komandanlıqdan  imtina  etdi,  vuruşan  qoşunların  komandanı  erməni  Avetisov  təyin  edildi.
483
 
Biçeraxov  cəbhədə  qalaraq  Bakının  müdafiəsində  iştirak  edəcəyini  bildirdi.  Müxtəlif  vasitələrlə  ordunu 
döyüşkən  vəziyyətə  gətirməyə  çalışan  bolşeviklər  iyulun  24  -də  fəhlələrə  və  qırmızı  qvardiyaçılara  müraciət 
edərək  onları  "vəhşi  Türkiyəyə",  "nifrətamiz  türk  zülmünə"  qarşı  vuruşmağa  çağırdılar.
484
  Həmin  gün 
Q.Petrovun S.Şaumyan və Q.Korqanova göndərdiyi məktubu göstərdi ki, dəstə коmandirlərinin özləri vahimə 
içindədir və heç bir müraciət onları xilas etməyəcək. Əsasən də Petrov erməni komandirləri Amazasp, Vartanov 
və  Əmirovun  cəbhəni  tərk  etmək  istəmələrindən  gileylənirdi.
485
  Bakı  bolşevikləri  ilə  birgə  olan  qüvvələr  də 
törədilmiş  cinayətlərə  görə  cavab  verəcəklərini  dərk  edərək  onlardan  aralanmağa  başladılar.  General 
Denstervilin  yazıları  göstərir  ki,  eserlər  və  daşnaklar  Ənzəlidə  ingilis  komandanlığı  ilə  görüşə  öz 
nümayəndələrini  göndərir,  bolşevikləri  devirib  hakimiyyətə  gələcək  yeni  hökumətlə  türk-Azərbaycan  qoşun-
larına  qarşı  vuruşmağı  təklif  edirlər.
486
  İyulun  25-də  Fəhlə,  Qırmızı  əsgər,  Matros  və  Kəndli  deputatları  Bakı 
Sovetinin fövqəladə iclasında sağ eserlər, daşnaklar və menşeviklərin Bakıya ingilis qoşunlarının dəvət edilməsi 
barədə təklifini qəbul etdilər.
487
 Sovet Rusiyası iyulun 25-də Almaniyaya nota verərək Qafqaz İslam Ordusunun 
hücumunun  qarşısını  almağı  tələb  etdi.  Ağır  vəziyyətdə  olan  Sovet  Rusiyası  Bakıya  qüvvə  göndərmək 
iqtidarında  deyildi.  Hakimiyyəti  vermək  istəməyən  S.Şaumyan  iyulun  26-da  V.Leninə  teleqram  vuraraq 
ingilislərin gəlişinə qədər Bakıya nizami qqşunların göndərilməsini xahiş etdi. Həmin gün keçirilən Bakı Soveti 
İcraiyyə  Komitəsinin  iclasında  polkovnik  L.Biçeraxovun  dəstəsinin  cəbhəyə  göndərilməsi,  şəhərdə  hərbi 
vəziyyətin tətbiq edilməsi, bolşeviklərin öz vəzifələrini icra etməsi, cəbhəyə əlavə qüvvələr göndərilməsi qərarı 
qəbul  edildi.
488
  Bolşeviklər  ehtiyat  edirdilər  ki,  ingilislərin  tərəfdaşları  Bakıda  çevrilişə  cəhd  edəcək  və  real 
qüvvə kimi zərbəni Biçeraxov endirəcək. Nəticədə məğlubiyyətin Biçeraxovun ucbatından baş verməsi barədə 
şaiyələr yayılmağa başladı. Şaiyələrin birinə əsasən Biçeraxov guya  Bakıya  gələrək burada saxlanılan 1000-ə 
yaxın  alman  əsirini  azad  edib  silahlandıracaq,  sonra  isə  onların  köməyi  ilə  bolşevik  və  erməniləri  şəhərdən 
qovacaq.
489 
Bütün bu şayiələr Biçeraxovu vaxtilə dəstəkləyənlərin gözündən salınmağa, və siyasi bir fiqur kimi 
aradan götürməyə yönəldilmişdi. 
Bakıdan  QİO  tərəfə  qaçmağa  nail  olan  azərbaycanlıların  və  kəşfiyyatın  məlumatlarına  əsaslanan  Nuru 
paşa iyulun  24-də  Mürsəl bəyə  teleqram  göndərərək  əməliyyatm  iyulun  26-na  planlaşdırılmasını tələb  etdi.
490
 
Körpü və yolların dağıdılması Cənub qrupunun, ərzaq və su çatışmazlığı, 
döyüş 
sursatının 
Kürdəmirdəki 
anbarlardan 
Şimal 
qrupuna 
çatdırılmaması isə bu qrupun irəliləməsinə imkan  vermirdi. Mürsəl bəy 
bunları Nuru paşaya bildirdi. Bununla belə, irimiqyaslı hücum əməliyyatı 
keçirmək imkanı olmasa da, tədricən qoşunlar irəliləməyə başladı. İyulun 
                                                           
479
Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda, s.327. 
480
Большевики в борьбе за победу, с.582. 
481
Yenə orada, s.569,573,582.
 
482
Yenə orada, s.566.
 
483
Yenə orada, s.579.
 
484
Большевики в борьбе за победу, с.569. 
485
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.246. 
486
Денстервиль, s.159. Bakıdan göndərilən emissarlara işarə edən Denstervil bu günlər barəsində yazırdı: «mənim hər gün Bakı ilə əlaqəm var idi.» 
487
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.246. 
488
Большевики в борьбе за победу, с.300. 
489
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.94.  
490
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.249. 

132 
 
26-da Cənub qrupu irəliləyərək 3 kəndi və Qarasu stansiyasını  azad etdi.  İyulun 27-də  qrupun qərargahı bura 
köçürüldü.  Qrup həmçinin  Kür  çayı  boyunca  mövqe  tutmuş  Əhməd  Həmdi  bəyin  qüvvələri ilə  əlaqə  yaratdı. 
Cənub  qrupu  və  Əhməd  Həmdi  bəyin  dəstələri  üzbəüz  irəliləməyə  başladıqda  gözlənilmədən  Hacıqabulda 
cəmləşmiş  sovet  qoşunları  mühasirə  təhlükəsi  ilə  üzləşdi.  Hücumun  qarşısını  almaq  üçün  kifayət  qədər 
qüvvələri  olmayan  sovet  komandanlığı  bundan  ehtiyat  edərək  Hacıqabulu  tərk  etməyi  əmr  etdi.
491
  V.İ.Leninə 
göndərdiyi  teleqramda  S.Şaumyan  göstərirdi  ki,  Q.Korqanov  məcburiyyət  qarşısında  Hacıqabulu  tərk  etmək 
əmrini  verdi,  çünki  Kür  çayı  istiqamətindən  irəliləyən  süvarilər  az  qala  sovetləri  mühasirəyə  salacaqdırlar. 
Məktubda  qeyd  edilirdi  ki,  infrastruktur  dağıdılıb,  yollar  və  körpülər  partladılıb.
492
  İrəliləyən  Cənub  qrupu 
Müsüslüdən Bakıya qədər 22 körpünün partladılmasını qeyd etmişdi.
493
 Hacıqabulun özündə stansiya tikililəri, 
neft, benzin, ağ neft çənləri partladılmış və ətraf ərazi viran qoyulmuşdu. 
Cənub qrupu qarşısında olan düşmən Pirsaat stansiyası ətrafında, Şimal qrupu qarşısında olan düşmən isə 
Cəngi  ətrafında  mövqe  tutmuşdu.  Cənub  qrupunun  irəliləməsi  üçün  ona  istehkam  bölüyü  verildi  və  bölük 
körpüləri  yararlı  vəziyyətə  gətirməyə  başladı.  Əks  tərəfdə  düşmən  qüvvələrinin  çox  olması  nəzərə  alınaraq 
Cənub  qrupundan  bir  tabor  (38-ci  alayın  2-ci  taboru)  və  Gəncədə 
yerləşən  bir  tabor  (38-ci  alayın  3-cü  taboru)  Şimal  qrupuna  tabe  edildi. 
İyulun  28-də  verilmiş  əmrə  əsasən  Cənub  qrupu  yayındırıcı  döyüşlər 
apararkən  Şimal  qrupu  hücuma  keçməli  və  düşmənin  Cəngi  ətrafındakı 
mövqelərini tutmalı idi.
494
 
Nuru  paşanın  raportuna  görə,  iyulun  27-də  Azərbaycanın  qərb 
sərhədlərindən  həyəcanlı  xəbərlər  gəldi.  Azərbaycana  müdaxilə  etmək 
üçün  imkan  axtaran  Almaniya  hökuməti  hərbi  yola  əl  atmaq  fikrinə 
düşmüşdü.  Onun  təhriki  ilə  Gürcüstan  qoşunlarının  bir  neçə  dəstəsi 
Azərbaycanın  Qazax  bölgəsində  Sınıq  körpü  adlanan  sərhəd  məntəqəsinə  hücum  etdi.  Orada  gürcü  və  alman 
bayraqları  qaldırdılar.  Türk  zabitlərinin  rəhbərliyi  ilə  Azərbaycan  könüllülərindən  ibarət  dəs-tələr  əks-zərbə 
endirərək  gürcü  dəstələrini  qovdular.  Döyüş  nəticəsində  gürcü  tərəfdən  26  nəfər  həlak  oldu,  20  nəfər  əsir 
götürüldü,  2  pulemyot  ələ  keçirildi.  Zaqatala  və  Şəki  istiqamətində  də  sərhəddi  pozmaq  cəhdlərinin  qarşısı 
qətiyyətlə alındı.
495
 
İyulun  28-də  gecə  saat  3-də  başlayan  hücum  bolşevik  -  erməni  qoşunları  üçün  gözlənilməz  oldu.  Saat 
11:30-da güclə özünə gələn sovet komandanlığı Şimal qrupunun hücumunun önündə gedən 2-ci mürəttəb süvari 
alayına  qarşı  150  süvari,  2  top,  1  zirehli  avtomobil,  sonra  isə  200 
piyada  və  50  süvari  atdı; lakin  süvari  alayı  10-cu  Qafqaz  piyada  alayı 
ilə  birgə  düşməni  əzdi  və  Cəngi  ətrafındakı  mövqeləri  tutdu.  Cənub 
qrupu  yayındırıcı  hücum  təşkil  etməsinə  baxmayaraq  irəliləməyə  və 
Pirsaat  stansiyasının  qərb  tərəfinə  çıxmağa  nail  oldu.  Axşam  düşəndə 
qrupların  hərəkəti  dayandırıldı.  Cəngi  uğrunda  döyüşdə  düşmənin  2 
topu və 1 zirehli avtomobili ələ keçirildi.
496
 
İyulun 28-də Bakı Soveti İcraiyyə Komitəsi bəyannamə yayaraq 
hakimiyyəti  ələ  keçirmək  istəyənlərin  qarşısının  alınması  üçün,  əsas 
diqqəti  QİO-ya  qarşı  yönəltməyin  vacibliyini  bildirirdi.
497
  Bolşevik 
aviasiyası daim kəşfiyyat uçuşları keçirir, QİO hərbi hissələrinin yerdəyişmələrini müəyyən etməyə çalışırdı. 
İyulun  29-da  türk-Azərbaycan  hissələrinin  hücumu  davam  etdirildi.  Qruplar  qarşılarında  dayanan 
qüvvələri  məğlub  edərək  geri  çəkilməyə  məcbur  etdi.  Cəngi  və  Pirsaat  stansiyası  azad  edildi.  Həmin  gün 
Almaniya  nümayəndələri  QİO-nun  hücumunun  qarşısının  alınması  məqsədi  ilə  Osmanlı  dövlətinə  təzyiqi 
artıracaqları haqqında Sovet Rusiyasına vəd verdilər. 
İyulun  30-da  hücumu  davam  etdirən  qruplar  Bakıya  doğru  hərəkət  edirdilər.  Şimal  qrupu  Atbatandan 
cənuba doğru hücuma keçdi. Onun qarşısında bir piyada taboru, 200 süvari, 2 top və 3 zirehli avtomobili olan 
düşmən dayanmışdı. Buna baxmayaraq saat 12:30-da düşmənin cəbhəsi yarılmış və  o, Xırdalan istiqamətində 
geriyə  çəkilməyə  başlamışdı.  Bakının  sovetlər  tərəfindən  yaradılan  birinci  müdafiə  xətti  məhz  Xırdalandan 
keçirdi.  Düşmən  Qobu  ətrafında  əvvəlcədən  qazdığı  səngərlərdə  də  möhkəmlənə  bilmədi  və  geri  çəkildi.
498
 
Başıpozuq bir bölüyün Sumqayıt tərəfə qaçdığı nəzərə alınaraq onu məhv etmək üçün dəstə ayrıldı. Dəstənin 
                                                           
491
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.249. 
492
Большевики в борьбе за победу, с.610. 
493
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.114. 
494
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.250. 
495
Budak M. Nuru paşanın raportu, s.460.
 
496
Yuceer N. Qafqaz İslam Ordusunun Bakı şəhərini azad etməsi, s.334.
 
497
Большевики в борьбе за победу, с.608. 
498
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.114. 

133 
 
tərkibində bir piyada taboru (38-ci alaydan), 1 süvari bölüyü, 1 topçu tağımı var idi. Şərq cəbhəsi komandanlığı 
döyüşü idarəetməni yaxşılaşdırmaq üçün qərargahı Qobuya köçürdü.
499
 
Cənub  qrupu  düşməni  Heybət  stansiyasınadək  qovdu,  burada  sovetləri  bir  zirehli  qatar  dəstəkləyirdi. 
Vəziyyətin kəskinləşməsini, bolşeviklərin öz məğlubiyyətlərini onun üzərinə yıxmasını görən, şəhərin müdafiə 
olunacağına inamını itirən Biçeraxov  öz  dəstəsi  və  bir  zirehli qatarla  cəbhəni tərk  edib  Biləcəri  stansiyası ilə 
dəniz arasında mövqe tutdu.
500
 Biçeraxovun özü ilə İrandan gətirdiyi qüvvələrdən cəmi 300 nəfər sağ qalmışdı, 
onun dəstəsinin əksər yeni döyüşçüləri Bakı və ətrafların rus kəndlərindən toplananlar idi.
501
 Dəstədə həmçinin 
4 ingilis zabiti və 50 əsgəri, yük avtomobilləri, bir zirehli avtomobil var idi.
502
 O, şimala doğru hərəkət etdi. 
Bakıda  iyulun  30-dan  31-ə  keçən  gecə  daşnak  partiya  liderləri  və  bolşevik  dəstələrinin  rəhbərləri 
müşavirə 
keçirərək 
cəbhəyə 
3000 
erməni 
göndəriləcəyi barəsində qərar qəbul etmişdilər. Həmin 
gecə  QİO-nun  Şərq  cəbhəsi  komandanlığı  Şimal  və 
Cənub  qruplarına  iyulun  31-də  hücumu  davam 
etdirmək  əmrini  verdi.  Düşmən  düşərgəsində  olan 
çaşqınlıqdan  istifadə  etməklə  mümkün  qədər 
irəliləməyə  çalışan  komandanlıq  Cənub  qrupuna 
Heybət  stansiyasınadək  irəliləmək  və  Bakıya  iki 
istiqamətdən  yaxınlaşmaq  əmrini  verdi.  Şimal  qrupu 
qarşısında  dayanan  düşmən  qüvvələrini  əzməli  və 
Bakıya  girməli  idi.  Şəhərdə  düşmən  qüvvələri  məhv 
ediləndən  sonra  burada  yalnız  13-cü  alay  qalmalı, 
qalan hissələr isə şəhərdən çıxarılmalı idi.
503
 Avantüra 
qoxusu  gələn  bu  əmr  əslində  düşmənin  nə  qədər 
qüvvəyə  malik  olduğunu,  onun  hansı  mövqelərdə 
dayandığını,  şəhərin  müdafiəsinin  necə  təşkil 
olunduğunu,  müdafiəyə  cəlb  ediləcək  düşmən 
hidroaviasiyası  və  hərbi  gəmiləri  ilə  necə  və  hansı 
qüvvələrlə  mübarizə  aparılacağını  nəzərə  almadan 
verilmişdi.  Düşmən  qoşunlarının  sıxılaraq  Bakıya 
doğru  geriləməsi  cəbhənin  müdafiə  xəttini  daraldırdı.  Buna  görə  müqavimət  qüvvəsini  artırmalı  idi.  Üstəlik 
komandirlər  sursatın  tükənməsindən  xəbər  verir,  içməli  suyun  olmaması  isə  fəlakət  həddinə  çatmışdı.  Qızmar 
günəş altında sürətli hücumun təşkili üçün avtomobillər ayrılmamışdı, halbuki Bakı ətrafında keyfiyyətli yollar, 
türk-Azərbaycan  hissələrində  qənimət  kimi  ələ  keçirilmiş  avtomobillər  var  idi.  Qatarların  lokomotivlərində 
texniki  su  istifadə  olunduğundan  bu  suyun  tükənməsi  nəticəsində  zirehli  qatar  döyüşdə  iştirak  edə  bilmir  yük 
qatarlarının dayanması isə cəbhəyə ərzaq, su və döyüş sursatını çatdırılmasını ləngidirdi. Nuru paşanın əmri ilə 
Yevlaxdan göndərilən 18 çən su iyulun 31-də axşam yola düşmüş və döyüş başlayanadək qoşunlara çatmamışdı. 
Bir  sözlə,  iyulun  31-nə  planlaşdırılan  hücum  yalnız  cəbhədəki  psixoloji  duruma  hesablanmışdı.  Ehtimal 
olunurdu  ki,  türk-Azərbaycan  qoşunları  sürətlə  hücuma  keçərsə,  düşməni  müdafiə  olunmaq  üçün  hazırladığı 
mövqelərdə  möhkəmlənə  bilməyəcək,  çaşqınlıq  içərisində  geri  çəkiləcək.  Belə  tələsikdə  Bakıya  hücum  təşkil 
etməyi QİO rəhbərliyindən Ənvər paşa tələb edirdi. Almaniyanın təzyiqi ilə üzləşən və ingilislərin Bakıya qoşun 
çıxarmaq ehtimalını nəzərdən qaçırmayan Ənvər paşa tezliklə Bakının tutulmasını tələb edirdi.
504 
İyulun 31-də 
qruplar hücuma başladılar. Gecə saat 3:30-da başlayan hücum səhər saat 8:00-da düşmənin Xırdalan ətrafında 
yaratdığı müdafiə mövqelərinin (səngərlər, tikanlı məftillər) yarılması ilə nəti-cələndi.
505
 Sumqayıt istiqamətinə 
göndərilmiş  dəstə  buradakı  düşmən  hissələrini  məğlub  etmişdi.  Dəstə  şimala  gedən  bütün  yolları  kəsməklə 
sovetlərin Abşeron yarımadası çərçivəsində mühasirəyə alınmasını tamamladı və Şollar su xəttinə nəzarəti ələ 
keçirmək Şimal qrupunu içməli su ilə təmin etdi.
506
  Şimal  qrupu  Heybət stansiyasından  2  km  şərqdə  yerləşən 
905 №-li yüksəkliyi tutdu, sonra Xırdalanı azad etdi. Lakin geri sıxılan düşmən dəstələri birləşərək sahil xəttinə 
yaxınlaşmış  hərbi  gəmilərinin  açdığı  atəşlə,  həmçinin  havadan  türk  -  Azərbaycan  qoşunlarını  bombalayan  2 
aeroplanın dəstəyi ilə əkshücuma keçdilər və 905 №-li hündürlüyü geri aldılar. Yeni qüvvə göndərməklə Şimal 
qrupu rəhbərliyi vəziyyəti düzəltdi və yenidən 905 №-li hündürlüyü tutdu. Şimal qrupu hücumu genişləndirərək 
əvvəlcə  Coratı,  sonra  Hacı  Həsən  kəndi  ətrafındakı  təpələri  ələ  keçirdi.  Cənub  qrupu  Nəvai  və  Ağbulaq 
                                                           
499
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.100-101
 
500
Дарабади П.Г. Военные проблемы, с.120. 
501
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.95. 
502
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.133. 
503
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.251. 
504
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.97.
 
505
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.115. 
506
Yuceer N. Qafqaz İslam Ordusunun Bakı şəhərini azad etməsi, 335.
 

134 
 
stansiyalarını  tutmağa  müvəffəq  oldu.
507
  Mövqelər  tutulduqdan  sonra  Bakıya  nümayəndə  heyəti  göndərilərək 
şəhər  rəhbərliyinə  məktub  təqdim  edildi.  Məktubda  QİO  rəhbərliyi  adından  şəhərin  döyüşsüz  təslim  edildiyi 
halda  ermənilərə  istədikləri  yerə  çıxıb  getmələrinə  əngəl  törədilməyəcəyi  barəsində  vəd  verilirdi.
508
  Məktub 
barəsində  məlumat  alan  Ənvər  paşa  teleqram  göndərərək  komandanlığın  doğru  hərəkət  etdiyini,  ermənilərin 
təhlükəsizliyinə  zəmanət  veriləcəyini  bildirdi.  Eyni  zamanda  o,  rədd  cavabı  alınarsa,  hücumun  davam 
etdirilməsini tələb edirdi. Bakı uğrunda döyüşlərin ağır keçəcəyini anlayan Şərq cəbhəsi komandanlığı Güzdək 
kəndi  ətrafında  ehtiyat  qüvvə  topladı:  38-ci  alayın  2-ci  piyada  taboru,  azərbaycanlı  süvarilərdən  ibarət  Ləzgi 
süvari alayı, 2 dağ topu.
509
 
Döyüşlərdə düşmən böyük itkilər vermişdi. Ordunun ən etibarlı 
hissəsi  sayılan  Q.Petrovun  dəstəsində  780  nəfərdən  200  nəfəri  sağ 
qalmışdı.
510
  3000  erməni  döyüşçüsü  şəhərə  qaçıb  gizləndiyindən 
Qırmızı  ordu  komandanı  Avetisov  təslim  olmağı  təklif  etdi.  Bakı 
bolşevikləri  tərəfdaşlarını  Rusiyadan  bu  gün-sabah  kömək  gələcəyinə 
inandırmaqla  qüvvələri  səfərbər  edib  müqavimət  göstərməyə  üstünlük 
verir,  daşnak,  sağ  eser  və  menşeviklər  isə  yalnız  ingilislərə  ümid 
bəsləyirdilər.  Bolşeviklərin  sonuncu  dayağı  olan  Petrovun  dəstəsi 
müxalif qüvvələri itaətə gətirmək gücündə deyildi, ona görə də iyulun 
31-də  Bakı  komissarları  hakimiyyətdən  getmələrini  bəyan  etdilər.
511
 
Verilən  bəyanatda  məğlu-biyyətin  səbəblərini  avetisovlar  və  amazaspların  qorxaqlığı  ilə  bağlayan  bolşeviklər 
elə  həmin  avetisovlar  və  amazplarla  əlbir  olub  nə  özlərinin  törətdikləri  cinayətlər,  nə  də  rəqibin  (QİO-nun) 
mənəvi baxımdan üstün olması və bu üstünlüyü döyüş cəbhələrində nümayiş etdirməsini boyunlarına almadılar. 
Avqustun  1-də  Bakıda  daşnaklar,  sağ  eserlər  və  menşeviklər  "Sentrokaspi  və  sovetlərin  Müvəqqəti 
İcraiyyə Komitəsi Rəyasət Heyətinin Diktaturası" adlı hökumət təşkil etdilər. Bolşeviklərə sadiq qalan qüvvələr 
(təxminən  3  min  nəfər,  bir  neçə  top  və  zirehli  avtomobillər)  şəhərin  Petrovski  meydanında  düşərgə  saldılar. 
Komissarlar "inqilab üçün öz həyatlarını xilas etmək məqsədi" ilə gəmi vasitəsi ilə şəhəri tərk etmək istədikdə 
Sentrokaspi  diktaturasına  tabe  olan  hərbi  gəmilər  bunun  qarşısını  aldılar.  Komissarlar  həbs  edildi,  lakin 
Petrovski  mey-danında  düzülmüş  dəstələrin  silah  işlətmək  hədəsi  Setrokaspi  Diktaturasını  onları  azadlığa 
buraxmağa vadar etdi.
512