7. DöyüĢ əməliyyatlarının gediĢi
7.1. 5-ci Qafqaz piyada firqəsinin Azərbaycana gəliĢi
1918-ci ilin iyunun 4-də Azərbaycan Cümhuriyyəti ilə Osmanlı dövləti arasında imzalanan müqavilənin
IV maddəsi Azərbaycana hərbi kömək göstərilməsi üçün birbaşa hərbi qüvvələrin göndərilməsinə imkan
yaratdı. Osmanlı komandanlığı 5-ci Qafqaz piyada firqəsini istifadə etməyi planlaşdırırdı. Batumda cəmləşən
firqənin hissələri Gürcüstan dəmir yolları vasitəsilə tezliklə
Azərbaycana göndərilə bilərdi, lakin Bakı neftində gözü olan
Almaniyanın ikili siyasəti nəticəsində bu yol bağlanmışdı: türk hərbi
hissələrinin Gürcüstan dəmir yolları vasitəsi ilə daşınmasına
Gürcüstanda yerləşən alman qoşunları qadağa qoymuşdular.
329
Eyni
zamanda almanların Azərbaycanın Qazax-Ağstafa bölgələrində öz
hakimiyyətlərini yaratmaq cəhdlərinin qarşısı türk zabitlərinin
rəhbərliyi ilə təşkil edilmiş könüllü dəstələr və 9-cu türk ordu hissələri
tərəfindən alınmışdı.
İyunun 2-də Azərbaycana gəlməsi nəzərdə tutulan 5-ci Qafqaz
piyada firqəsinin 2-ci mürəttəb süvari alayı Cəlaloğluda, Azərbaycan
sərhəddi yaxınlığında mövqe tutmuşdu. O, Azərbaycan könüllü
dəstələri ilə bərabər QİO-nun əsasını təşkil etdi. Hissənin birinci
vəzifəsi Ağstafadan Gəncəyə qədər dəmir yolunun təhlükəsizliyinin
təmin edilməsi idi. Batumdan Ağstafaya qədər piyada halda və ya
arabalarda daşınan türk ordu hissələri Ağstafada qatarlara
mindirilməli və Gəncəyə göndərilməli idi.
330
Türk qoşunlarının 2-ci
süvari alayının bölmələri (komandir Zehni bəy) və azərbaycanlı
könüllülərdən ibarət süvarilər Qazax-Gəncə dəmir yolunu mühafizəyə
götürərək iyunun 5-də ilk qatarları qəbul etməyə hazır oldular. İyunun
4-də 9-cu piyada alayı (1336 nəfər, 10 pulemyot, 2 top) Azərbaycan
sərhəddini keçdi və iyunun 9-da türk qoşunlarının 2-ci süvari alayı və 9-cu piyada alayı tam heyətlə Gəncədə
cəmləşdilər. Bu iki alay "Gəncə müfrəzəsi (dəstəsi)" adı ilə taktiki qrupda birləşdirildi.
331
Gəncədə türk
hərbçilərinin necə qarşılanmasını Azərbaycanda bir müddət xidmət etmiş Naki Keykur "Azerbaycan İstiklal
Mücadelesi Hatiraları" əsərində belə təsvir edir: "Türk birliyi Gəncədə böyük bir mərasimlə qarşılandı. Gəncə
xalqı şəhər meydanını doldurmuşdu. Dövlət idarələri və məktəblər bağlanmış, şagirdlər toplu halında meydanda
düzülmüşdülər. Müharibə illərində rusların işğal etdikləri Türkiyənin şərq vilayətlərindən toplanarak,
332
329
1918-ci il iyunun 8-də imzalan müqaviləyə əsasən Gürcüstana alman qoşunları yeridilmişdi. Əvvəlcə 3000 nəfərlik qüvvə tədricən artırıldı. Bundan
istifadə edən alman hərbi komandanlığı Gürscüstanın daxili və xarici işlərinə qarışırdı. Gürcüstanda almanların 6400 nəfərlik qüvvəsi var idi. Rıhtım M.
İngilislərin Bakı və Xəzər dənizinə, s.513.
330
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.109.
331
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.113.
332
Müharibə dövründə Türkiyənin Diyarbəkr və Anadolu bölgələrinin bir hissəsi çar ordusu tərəfindən işğal ediləndə erməni dəstələri fürsətdən istifadə edərək
minlərlə türk-müsəlmanı qətlə yetirmişdilər. Onların vəhşilikləri hətta rus zabitlərini də dəhşətə gətirmişdir. Bir çox yerlərdə ailələri ermənilər tərəfindən
məhv edilən uşaqlar rus zabitləri tərəfindən toplanmış, Azərbaycana gətirilmiş yerli xeyriyyə təşkilatları onları öz himayəsinə götürmüş, uşaq evlərinə və ya
ayrı-ayrı ailələrə paylamışdılar. Türk uşaqlarını öz uşaqları kimi qəbul edən azərbaycanlıların mərhəməti hətta rus məmurlarını da heyrətləndirmişdi.
109
Xeyriyyə Cəmiyyəti tərəfindən Azərbaycanın hər şəhərində yerləşdirilən kimsəsiz uşaqların dörd yaşından
yuxarı olanları da toplu halında meydanda idilər. Meydanın ətrafını saran qadınlı-kişili xalq hey əsgərlərə
baxırdı. Sevincdən hər kəsin gözləri yaşarmışdı. Uşaqlar əsgərlərə yaxınlaşır, əllərinə sarılır, hardan olmalarını
bildirirdilər. Əsgərlər də hər bir uşağa nəvaziş göstərib onları oxşayırdılar. Bu əsnada bir çığırtı eşidildi, 9
yaşındakı bir uşaq atasını tanımış, onlar bir-birlərinə sarılmışdılar, ətrafdakı minlərlə insan bu mənzərəni görüb
ağlayırdılar. Bu, sevinc göz yaşları idi".
333
İyunun 6-da Qırmızı Ordunun hissələri Hacıqabul istiqamətində hücuma başladılar.
334
Onların qarşısında
yalnız knyaz L.Maqalovun rəhbərliyi ilə müsəlman Korpusunun dəstəsi (minə yaxın döyüşçü) dayanmışdı.
Düşməndən qat-qat zəif olan bu dəstənin hərəkətləri hər halda Qırmızı Ordunun hücumunu az da olsa ləngidirdi.
İyunun 7-də 3-cü Ordu komandanı 5-ci Qafqaz piyada firqəsinin əsas hissələrinin iki kalon şəklində
Gəncəyə doğru hərəkət etməsi barəsində əmr verdi. Əmrdə göstərilirdi
ki, türk hərbi hissələrinin Ağstafada qəbul edilib qatarlara mindirilməsini
azərbaycanlı hərbçi Nazım bəy İbrahimzadə və onun adamları təşkil
etməlidirlər.
335
Əmrə əsasən hərəkətə başlayan 1-ci kalonda (qədəmədə)
firqənin qərargahı, 19-cu piyada Qafqaz alayı, 9-cu alayın 26-cı taboru,
Şnayder dağ topçu taboru, istehkam bölüyü, teleqraf taqımı, orkestr
bölüyü (cəmi 147 zabit, 2812 əsgər və 698 heyvan), 2-ci kalonda
(qədəmədə) 13-cü piyada Qafqaz alayı, güclü dağ topçu taboru, səhiyyə
bölüyü, 24-cü səyyar xəstəxana, mətbəx taqımı (cəmi 110 zabit, 2763
əsgər və 668 heyvan) hərəkət etməli idi.
336
Göründüyü kimi, dəstələr təşkil edilərkən qəfil döyüş ehtimalı nəzərə
alınmışdı, bu səbəbdən dəstələrdə üç qoşun növünün hər biri bərabər şəkildə qeyd edilmişdir: gürcü və alman
qoşunları ilə toqquşma istisna edilmirdi. Hərbi-siyasi vəziyyətin kəskinləşməsi qoşunların Batum-Artvin-
Ərdahan-Qarakilsə-Dilican-Ağstafa marşrutu ilə hərəkətə başlayıb sürətlə irəliləməsini tələb edirdi. Qazaxda
firqəyə Səbri əfəndinin rəhbərliyi ilə yerli könüllü dəstəsi qoşuldu.
333
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.80.
334
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.84.
335
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.113.
336
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.116.
110
7.2. Qafqaz Ġslam Ordusunun üzləĢdiyi ilk rəqiblər və
bu döyüĢlərin nəticələri
Qırmızı Ordunun hissələri həm Şamaxı yolu ilə, həm də dəmir yolu xətti boyunca irəliləyirdilər. Hərəkət
boyu bolşevik-erməni hissələri müsəlman kəndlərini məhv edir, əhalini qırır, erməni əhalisini silahlandırırdılar.
Azərbaycan hökumətinin QİO-nun komandanlığından əsas tələbi bu
qırğınların qarşısını almaq idi. Ona görə də bütün hissələrin toplanmasını
gözləmədən, mövcud hissələrlə düşmən üzərinə getmək, onu Gəncədən
mümkün qədər uzaqda qarşılamaq qərarı qəbul edildi. Lakin I Dünya
müharibəsi zamanı Diyarbəkr və Anadoluda, 1918-ci ilin yayında
Azərbaycanda
baş verən hadisələr sübut edirdi ki, erməni
təcavüzkarlığının bir xüsusiyyəti var: hər zaman dinc əhali kimi qəbul
edilən ermənilər birdən-birə silahlanıb ətraf türk-müsəlman kəndlərinin
əhalisinə divan tuturlar. Gəncədə erməni qəsəbəsinin əhalisi inqilab
dövründə silah yığmış və hətta 600 nəfərdən ibarət tam təşkil olunmuş, tüfənglər və pulemyotlarla silahlanmış
tabora malik idi.
337
Taborun Gəncəçay üzərindəki körpüyə nəzarətçilər qoyması, şəhərin erməni hissəsinə keçən
azərbaycanlılara atəş açması Gəncə ermənilərinin xislətindən xəbər
verirdi. Gözləmək olardı ki, türk və Azərbaycan hərbi hissələri Qırmızı
Orduya qarşı hərəkət edən zaman erməni taboru müsəlman məhəllələrinə
hücum edəcək, sonra isə Qırmızı Ordu ilə vuruşan QİO-nun arxasında
təxribatlar törədəcək. Bu səbəbdən şərqə doğru hərəkət etməzdən əvvəl
erməni taboru tərksilah edilməli idi. Tərksilahı Gəncə müfrəzəsi həyata
keçirməli idi. Digər problem Yelenendorf almanlarının
338
təşkil etdikləri
taborun mövcudluğu ilə bağlı idi. Tabor dörd piyada və bir pulemyot
bölüyündən ibarət olmuşdu. Ona Rusiya ordusunda xidmət keçmiş zabitlər
rəhbərlik edirdilər.
339
Taborun odlu silahlara, о cümlədən 4 pulemyota malik olması sonralar problem təşkil edə
bilərdi. Dəstənin komandanlığı birinci növbədə bu problemin həllinə nail oldu. Qəsəbənin rəhbərliyi ilə əlaqə
saxlanılmış, onlara ya əməkdaşlıq, ya da tərksilah təklifi verilmişdi. Türkiyənin Almaniya ilə müttəfiq olaraq,
bolşevik hakimiyyətinə qarşı mübarizə aparmasını bilən alman icmasının rəhbərləri türk qoşunları ilə birgə
əməliyyatlarda iştirak etməyə razılıq verdilər.
340
Alman taboruna türk zabiti komandir təyin edilmişdi. Tabor Zurnabad-Hacıkənd xəttində yerləşdirildi və
bununla Gəncə ermənilərinin ətraf erməni kəndləri ilə əlaqəsi kəsildi. Dəstənin hissələri iyunun 10-da gecə saat
23.30-da şəhərdən çıxmış, Yelenendorf istiqamətində hərəkət etmiş, ermənilərin nəzarət etdikləri körpülərdən
aralı çayı keçdikdən sonra sürətlə Gəncəyə doğru irəliləmiş və iyunun 11-nə səhər
tezdən şəhərin erməni məhəlləsini mühasirəyə almışdı. Süvari alayın döyüşçüləri
4 erməni müşahidəçisi və keşikçini əsir götürdülər. Dəs-tə məhəllələrə qəfil
hücum edə bilərdi, lakin komandanlıq itkilərin qarşısını almaq üçün ermənilərlə
silahı yerə qoymaq barədə danışıqlar aparmağa üstünlük verdi. Danışıqlar üçün 2
zabit göndərildi (türk zabiti Səbahəttin Əfəndi və azərbaycanlı zabit Səməd bəy),
lakin ermənilər parlamentyorlara atəş açdılar.
341
Bundan sonra erməni taboru
hücuma keçərək, mühasirəni yarmağa çalışdı. Lakin bu onlara nəsib olmadı, hər
iki tərəf itkilər verdi. Türk qoşunundan 13 nəfər həlak olmuş, 7 nəfər
yaralanmışdı. Türklərdə bu qədər itkinin olması əsgərlərin evlərin arasındakı
ağaclıq və bağlara səpələnməsi və qəfildən orda gizlənmiş ermənilər tərəfindən
atəşə tutulması ilə bağlı idi. Ermənilərin əlinə keçmiş bir neçə türk əsgərinin
cəsədi doğranaraq tanınmaz hala salınmışdı.
342
Dəstə komandanlığı bir Yelenendorf almanını erməni hissəsinə göndərərək
tərksilah olunmayacaqları təqdirdə top atəşinə tutulаcaqlarını bildirdi.
Ermənilərdən bir keşiş, bir zabit və bir komissar ağ bayraqla dəstə komandiri Cəmil Cahid bəyin yanına
gəldilər, tərksilah olunmağa razılıq əldə edildi. Lakin ermənilər silahları təhvil vermədilər və dəstə
komandanlığı ultimatumu yenidən təkrarlamalı oldu. Ehtimal ki, ermənilər ətraf kəndlərdə gizlənmiş erməni
337
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.183.
338
Hələ XIX əsrin əvvəllərində Rusiya hökuməti Azərbaycan ərazisinə Almaniyanın Vyurtemberq vilayətindən kəndli əhalini köçürmüş, onların bir çoxu
Azərbaycanı özlərinə ikinci vətən sayaraq burada yaşayırdılar.
339
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.80.
340
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.82.
341
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.81.
342
Yenə orada, s.81.
111
dəstələrinin köməyini gözləyir, sonra isə Qırmızı Ordunun onlara yetişəcəyinə əmin idilər. İyunun 12-də səhər
ermənilər silahlarını təhvil vermədikləri üçün şəhərin erməni məhəlləsinə bir neçə top mərmisi atıldı. Тор
atəşinin davam edəcəyindən qorxan ermənilər tərksilaha razı olduqlarını bildirdilər. Lakin könüllü olaraq cəmi
150 silah təhvil verildiyindən türk döyüşçüləri erməni məhəllərində axtarışlara başladılar, iyunun 13 və 14-də
erməni məhəlləsi mühasirədə saxlanılaraq silah toplanması davam etdirildi.
343
Yelenendorfun alman taboru ilə davranışı göstərdi ki, türk hərbi
hissələrinin komandanlığı qan tökülməsinin qarşısını almaq üçün danışıqlar
aparmaq və ortaq məxrəcə gəlmək fikrindədir və bunu uğurla həyata keçirir.
Gəncə erməni taboru ilə baş verən hadisələr isə sübut etdi ki, hər rəqib bunu
başa düşmür. Erməni taborunun komandanlığı türk komandanlığının
danışıqlar təklifini zəiflik kimi qəbul etmiş, tərk-silah tələblərinə məhəl
qoymamış, köməyin gələcəyinə arxayın olaraq silahsız parlamentyorlara
atəş açmış,
344
top atəşi təhlükəsi yaranan kimi iradələrini itirərək tərksilaha razılıq vermiş, lakin öz xislətlərinə
uyğun olaraq silahları gizlətməyə çalışmışdılar.
7.3. Qaraməryəm döyüĢü (1918-ci il 18 iyun)
İyunun 11-də Gəncə müfrəzəsi erməni taborunun tərksilahı ilə məşğul olanda türk ordusunun 5-ci Qafqaz
piyada firqəsinin 1-ci kalon Qazaxa çatdı və dəmir yolu ilə Gəncəyə daşınmağa başladı. Həmin gün Qırmızı
Ordunun 10 mindən artıq qüvvəsi güclü hücuma keçərək polkovnik L.Maqalovun 2 mindən az olan dəstəsini
geriyə sıxışdırırdı.
345
Maqalovun döyüşçülərinin, ilk növbədə Tatar süvari alayının döyüşçülərinin təcrübəsi,
onlara qoşulmuş könüllülərin əzmkarlığı dəstənin mühasirəyə düşməsinin qarşısını aldı. Tədricən geri çəkilən
Maqalovun qərargahı Ucarda təşkil edildi. Müdafiə mövqeləri hazırlanana qədər
irəliyə polkovnik Qlebovun rəhbərliyi ilə bir dəstə göndərildi. Sığırlı dəmir yolu
stansiyasını qorumağa çalışan dəstə düşmənin üstün qüvvələrinə iyunun 11-də bütün
gün ərzində müqavimət göstərmiş, lakin saat 21-ə yaxın geri çəkilməyə məcbur
olmuşdu. Qələbəyə böyük əhəmiyyət verən S.Şaumyan V.Leninə teleqram
göndərmişdi.
346
Bolşevik-erməni hissələri Ağsu istiqamətində azərbaycanlıların
könüllü dəstələrini geri ataraq Göyçay istiqamətində irəliləyirdi.
347
Ucar stansiyasına
gəlmiş H.Səlimov əldə etdiyi kəşfiyyat məlumatlarına əsasən, QİO-nun Ərkani-hərb
rəisi Nazim bəyə və MK-nın komandanına göndərdiyi raportlarda düşmənin 3 piyada
taboru, bir qaubitsa və bir mortir batareyası, dəmir yol bölüyü, süvari bölməsi ilə
hücum etdiyini, daim bu qüvvələrin artmasını bildirmiş, Maqalovun onların
qarşısını ala bilməyəcəyini proqnozlaşdırmışdı.
348
Sovet tarixşünaslığında göstərilir ki,
iyun-iyul aylarında tərəflər arasında döyüşlər üç istiqamətdə aparılırdı: şimal-şərq
Şamaxı-Göyçay istiqaməti, mərkəzi dəmir yolu boyunca Hacıqabul-Kürdəmir-Ucar istiqaməti, cənub-şərq Kür
çayı sahili.
349
İyunun 12-də əlavə qüvvələri də döyüşə yönəldən bolşevik-erməni komandanlığı L.Maqalovun dəstəsini
geri atdı və Kürdəmir d/yolu stansiyasını ələ keçirdi.
350
Hücum edən korpusun qərargahı, 2-ci briqadanın əsas
hissələri, təminat bazaları dərhal Kürdəmirə köçürüldü. Q.Korqanov sağ və sol cinahlardan bataqlıqlarla
qorunan (Qafqaz Hərbi Dairəsinin 1903-cü il hərbi-topoqrafik xəritəsində bu bataqlıqlar aydın görünür) və
yalnız mərkəzdən çox dar sahədə hücuma məruz qala bilən Kürdəmiri gələcək əməliyyatların əsas bazasına
çevirirdi. 4-cü briqada şimaldan irəliləyərək İsmayıllı kəndlərini dağıdır, insanları qırır, Dağıstandan gələ
biləcək köməyin qarşısını almağa çalışırdı.
351
Maqalovun itkilər verən dəstəsində 900 yaxın döyüşçü qalmış və artıq Yevlaxa real təhlükə yaranmışdı.
Buna baxmayaraq, Nuru paşa tabeçiliyində olan yeganə real qüvvə-10-cu Qafqaz piyada alayını
352
dəmir yolu
343
Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda, s.287.
344
XIII əsr sərkərdəsi Çingiz xanın dövründən başlayaraq Monqol dövlətinin hərb qanunlarından biri parlamentyorlara atəş açan yaşayış məntəqəsinin
dağıdılmasını, əhalisinin məhv edilməsini tələb edirdi; insanpərvər türklər bu qanunu heç vaxt icra etmir, yalnız günahkarların cəzalandırılması ilə
kifayətlənirdilər, halbuki ermənilərin bütün tarixləri, о cümlədən XX əsrdə Azərbaycan ərazilərində törətdikləri vəhşiliklər onlara qarşı məhz Çingiz xanın
adı çəkilən qanunun tətbiq edilməsinin ədalətli addım olmasını labüd edir.
345
Кязымзаде Ф. Борьба за Закавказье, с.68.
346
Большевики в борьбе за победу, с.507.
347
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.83.
348
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.191.
349
Гражданская война. Энциклопедия, с. 145.
350
Большевики в борьбе за победу, с.507
351
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.85.
352
9-cu piyada alay Gəncədə ermənilərin tərksilahını bitirməmiş, digər hissələrsə hələ Ağstafada qatarlara minərək Gəncəyə təzəcə daşınmağa hazırlaşırdı.
112
xəttindən aralı yerləşən Göyçay-Qaraməryəm şosse yolu istiqamətində cəmləşdirdi. Tədqiqatçı M.Süleymanov
qeyd edir ki, hadisələrin sonrakı inkişafı göstərdi ki, qərar çox incəliklə düşünülmüş bir qərar idi və Nuru
paşanın döyüşlərin gedişində qəbul etdiyi strateji əhəmiyyətli qərarlardan biri idi".
353
Doğrudan da, xəritəyə
baxdığda aydın olur ki, Qaraməryəm və Göyçay arasında möhkəmlənə bilən qoşunlar Kürdəmir-Ucar dəmir
yolu boyunca irəliləyən düşmənə sağ cinahdan təhlükə yaradaraq, hətta arxadan zərbə vuraraq bu qüvvəni
Kürdəmirdə olan əsas bazadan ayıra bilərdi. Nəticədə, ayrılmış dəstəni mühasirəyə salmaq olardı. 10-cu Qafqaz
piyada alayının hissələri Ağstafadan qatarlarla birbaşa Ucara çatdırıldı və oradan Qaraməryəmə yollandı.
Müsüslü-Kürdəmir istiqamətində düşmənin irəliləməsini ləngitmək üçün kapitan İ.İsrafilovun rəhbərliyi ilə
MK-nın zirehli qatarı, Müəmmər əfəndinin Ağdaş könüllülərindən təşkil edilmiş bölüyü göndərildi. Onlar
Maqalovun dəstəsi ilə birləşdi və vahid qüvvəyə QİO-nun Ərkani hərb rəisi Nazim bəy komandan təyin edildi.
Nazim bəy yenidən qruplaşma apardı, bu isə MK-nın rus və gürcü zabitlərinin narazılığına səbəb oldu.
354
İyunun
14-də zabitlərin bəziləri cəbhəni tərk etdi. Teleqraf xəttində işləyən rus zabit və məmurları da öz postlarını tərk
etdilər ki, buda Nazim bəyin qüvvəsinin QİO-nun komandanlığı ilə rabitə əlaqəsinin qurulmasında problemlər
yaratdı. Döyüş gedən şəraitdə onsuz da az olan azərbaycanlı mütəxəssislərin tapılıb gətirilməsi, rabitənin bərpa
edilməsi düşmənin genişlənən hücumuna qarşı döyüş şəraitində həyata keçirilirdi.
355
Baş verənlərə Rüşdü bəy
maraqlı qiymət vermişdir: "Vətən və irqinə mərbut olan azərbaycanlı türk ancaq
qanını sevgili milləti və məmləkəti üçün axıda bilər. Yoxsa gürcülər və ruslar
vəziyyətin ciddiyyətini və təhlükəsini görüncə dərhal sivişmək yolunu ararlar".
356
Belə
şəraitdə Azərbaycan zirehli qatarının irəli keçərək düşmən qüvvələrinə atəş
açması, öz azsaylı qüvvələrinə atəşlə dəstək olması vəziyyəti sabitləşdirirdi
(təsadüfi deyil ki, türk komandanlığı tərəfindən orden və medallara təqdim
edilənlərin siyahısında zirehli qatarın komandiri İ. İsrafilovun adı birincilər
sırasında idi).
357
Qaraməryəm kəndi Qaraməryəm tirəsi üzərində yerləşir ki, bu möv-
qelərdə möhkəmlənən tərəf düzən əraziləri nəzarət altında saxlaya bilər.
Qaraməryəm ətrafında türk qoşun hissələrinin cəmləşməsinin təhlükəli olmasını
anlayan bolşevik-erməni komandanlığı qüvvələrin bir hissəsini (1-ci və 3-cü
briqadalar) 10-cu piyada Qafqaz alayına qarşı yönəltdi.
358
Döyüşlərin ağır keçəcəyini əvvəlcədən görən Nuru
paşa 3-cü Ordu komandanı Vehib paşaya göndərdiyi raportda 5-ci Qafqaz piyada firqəsinin hələ tam
cəmləşmədiyini qeyd edir, imkan olarsa əlavə qüvvələr istəyir və ən əsası, döyüş sursatının olduqca az olmasını
bildirirdi. Döyüşən hissələrin hər döyüşçüsünün 200 patronu var idi, topların mərmi ehtiyatı da cüzi idi.
359
Nazim bəyin hissələrini gücləndirmək üçün Gəncədən bir süvari bölüyü ona göndərildi. Cavad
məntəqəsində dayanan mayor Nazim Ramazanovun dəstəsi ona tabe edildi. İstehkam bölüyü Gəncəyə gələn
kimi onun sərəncamına göndəriləcəyi bildirildi. Süvari və istehkamçı hissələrin Müsüslü-Kürdəmir istiqamətinə
göndərməkdə məqsəd bu hissələrlə düşmənin arxasına keçmək, gözlənilmədən zərbə endirmək, onun zirehli
qatarlarının arxasında dəmir yollarını sıradan çıxarmaq idi. Ağdaş və Göyçay milli bölükləri Qaraməryəm tərəfə
göndərildi. Nazim bəy iyunun 15-də Nuru paşaya raport göndərərək Qaraməryəm və Müsüslüdən eyni
vaxtda başlayan hücumla Kürdəmirə tərəf hərəkət edib, oranı sürətli həmlə ilə azad etməyi təklif etdi.
Bolşeviklərə arxadan zərbəni N.Ramazanov vurmalı idi. Lakin belə əməliyyat üçün kifayət qədər qüvvə
olmadığından, düşmən mövqeləri kəşfiyyat baxımından öyrənilmədiyindən Nuru paşa razılaşmadı.
360
İyunun
15-də türk ordusunun 5-ci Qafqaz piyada firqəsinin əsas hissələri Gəncə ətrafında cəmləşdilər. Həmin gün 10-cu
Qafqaz piyada alayı Göyçay ətrafında toplaşmış erməni kəndlərinin dəstələrini qismən tərksilah etdi. Bu
dəstələr Qırmızı Ordu hissələri ilə əlaqə saxlayırdı. Qaraməryəm döyüşü başlayanda onların QİO-na arxadan
zərbə vuracağı ehtimalı böyük idi.
İyunun 16-da saat 9.00-da Qırmızı Ordunun 3-cü briqadası Qaraməryəm istiqamətində MK -nın dəstəsinə
hücum etdi (dəstədə L.Maqalovun azərbaycanlı, gürcü və dağıstanlı döyüşçüləri var idi), qüvvələr nisbətinin
düşmənin xeyrinə olmasına baxmayaraq МК-nın dəstəsi 7 saat ərzində öz mövqelərindən çəkilmədi. Sursatın
tükənməsi və düşmənin döyüşə 3-cü briqadanın əlavə hissələrini yeritməsi ilə dəstə Qaraməryəm kəndini tərk
etdi.
361
Kür üzərində Yevlax körpüsünün əhəmiyyəti strateji xarakter almışdı: körpünün partladılması
Qaraməryəm-Müsüslü istiqamətində vuruşan QİO-ya əlavə hissələrin və sursatın gətirilməsi işini yubada
353
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.192.
354
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.192.
355
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.193.
356
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.193.
357
Токаржевский Е.А. Из истории иностранной интервенции, с. 110.
358
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.95.
359
Süleymanov M. Qafqaz islam Ordusunun Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda, s.294.
360
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.194.
361
Токаржевский Е.А. Из истории иностранной интервенции, с.111.
113
bilərdi. Bu səbəbdən bolşeviklər silahlı gəmilərlə Kür çayı ilə irəliləyərək, xüsusi dəstə göndərməklə körpünü
partlatmağı planlaşdırdılar.
362
Bunun qarşısını almaq N.Ramazanova tapşırıldı. O, Kür çayı sahili ilə hərəkət
etməli, düşmən gəmiləri və quru qüvvələrinə rast gəldikdə onların hərəkətinin qarşısını almalı idi. İyunun 16-da
Cavad bölgəsində mövqe tutmuş dəstədə Azərbaycan könüllülərindən başqa, bir türk piyada bölüyü, bir türk
pulemyot taqımı (hər ikisi 10-cu Qafqaz piyada alayından), iki rus topu, 140 azərbaycan süvarisi var idi.
363
Müsüslü istiqamətində həmin gün əhəmiyyətli hadisələr baş vermədi, yalnız 10-cu alayın 30-cu taboru ətraf
erməni kəndlərinin dəstələrini itki vermədən darmadağın etdi.
İyunun 17-də Qırmızı Ordunun Müsüslü istiqamətində başladığı hücum MK və Azərbaycan könüllüləri
tərəfindən dayandırıldı. Uğuru davam etdirmək məqsədi ilə 10-cu türk piyada alayının komandirı Osman bəy
QİO-nun Ərkani Hərb rəisi Nazim bəyə Qaraməryəm istiqamətində gözlənilmədən hücuma keçməyi təklif etdi.
Lakin hücuma keçmək üçün nə kifayət qədər sursat ehtiyatı toplanmış, nə də düşmənin qüvvə və mövqeləri
barəsində məlumat var idi. Üstəlik, Nazim bəy və Osman bəy nə Nuru paşaya, nə də Ə.Şıxlinskiyə öz planları
barədə məlumat verməmişdilər.
364
10-cu piyada alayı piyada halda Qazaxa gəlmiş, dəmir yolu ilə Göyçaya
iyunun 15-də gətirilmiş, istirahət etmədən rus və erməni kəndlərinin dəstələrini tərksilah etməklə məşğul olmuş
və döyüşçülər fiziki baxımdan çox zəifləmişdilər.
365
10-piyada alay bölüklərinin böyük ərazidə səpələnməsi,
hücumu dəstəkləmək üçün alayın ehtiyat qüvvəsinin olmaması və cinahları qorumaq üçün heç bir tədbirin
görülməməsi hücumu avantüra səviyyəsinə endirdi. Üstəlik Göyçay, Ağdaş və Yevlax, həmçinin ətraf yollar
Azərbaycanın şərq bölgələrindən bolşevik-erməni qətllərindən canlarını qurtarmış qaçqınlarla (təxmini sayı 400
minə çatırdı) dolu idi.
366
Yolların boşaldılması, qaçqınlardan könüllü dəstələrin toplanması işi təzəcə başlamışdı.
Nazim bəy Müsüslüdə, Osman bəy isə Qaraməryəm istiqamətində idi. İyunun 18-
də səhər tezdən 10-cu alayın 29-cu taboru Müsüslü, 28-ci və 30-cu taborları
Qaraməryəm istiqamətində artilleriya hazırlığı olmadan hücuma başladılar.
Taborların Qaraməryəmə yürüşü cəmi iki dağ topu ilə müşayiət olunurdu ki, bu
topların da mərmi ehtiyatı az idi.
367
Azərbaycan süvari hissələri hücuma cəlb
edilməmişdi. Günorta saat 12-yə yaxın buraxılmış səhvlər özünü göstərdi.
Türklərin 28-ci taboru Qırmızı Ordunun 16-cı və 17-ci taborlarının cəbhədən və
cinahlardan açdığı atəş nəticəsində böyük itkilər verdi. Qızmar günəş altında bir
çatışmamazlıq da özünün biruzə verdi: türk hissələrində içməli su ehtiyatı yox idi.
Qırmızı Ordunun 18-ci taborunun döyüşə qoşulması 28-ci türk taborunu geri
çəkilməyə vadar etdi. Taborda yaranan çaşqınlıq panika səviyyəsinə çatırdı, lakin
30-cu türk taborunun nəhayət ki, döyüş yerinə çatması və 28-ci taboru dəstəkləməsi
vəziyəti sabitləşdirməyə imkan verdi.
368
Baş verənlər barəsində xəbər tutan Nazim
bəy günəşin altında 29-cu taboru Müsüslüdən Qaraməryəmə göndərdi. Tabor bolşevik hissələrinin sol
cinahına zərbə vurmaqla onları 20 verst sıxışdırdı və beləliklə 28-ci tabora olan təhlükə tam aradan qaldırıldı.
Lakin bolşeviklərin bütün qüvvələrinin 29-cu tabora qarşı yönəldilməsi onun Veysəlli kəndi istiqamətində geri
çəkilməsinə səbəb oldu. Qırmızı Ordunun 21-ci taboru türklərin 29-cu taborunun döyüşdən çıxmasını və
Müsüslü istiqamətinin boşalmasını düşünərək hücuma keçdi və Azərbaycan milli hissələri ilə üzləşdi
Azərbaycan döyüşçüləri nəinki öz mövqelərindən çəkilmədilər, hətta hücum təşkil edərək düşmənin iki
bölüyünü qaçmağa vadar etdilər Həmin bölüklərin şəxsi heyəti bolşeviklər tərəfindən tribunala verildi.
369
Qırmızı Ordunun 7-ci taborunun bir bölüyü döyüşə getməkdən imtina etdi və tərksilah olunaraq Bakıya
göndərildi.
370
İyunun 18-i axşam müəyyən olundu ki, QİO-nun qoşunları Qaraməryəm döyüşünü uduzublar. Belə ki,
düşmən öz mövqelərini qoruyub saxlaya bilmiş, türk hissələri böyük itkilər vermişdi.
371
Təkcə bir gün ərzində
122 nəfər şəhid olmuş və itkin düşmüş, 121 nəfər yaralanmışdır (yaralıların az olması erməni vəhşiliyi ilə izah
edilir: döyüşdə yaralanan türk əsgərlərini ermənilər əsir götürməyərək işkəncə ilə, süngü və qılınclarla
doğrayaraq öldürürdülər).
372
Bundan başqa 13 türk əsiri də işkəncə ilə öldürülmüşdü: döyüşlərdə iştirak etmiş
Sivaslı Mehmet oğlu Turanın söylədiklərindən aydın olur ki, türklər rus və erməni əsirlərinə insanpərvər
362
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.212.
363
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.89.
364
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.83.
365
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.86.
366
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.87.
367
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.195.
368
Большевики в борьбе за победу, с.514; Токаржевский Е.А. Из истории иностранной интервенции, с.111; Yuceer N. Birinci Dünya savaşında,
s.84; Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda, s.296-297.
369
Кадишев А. Б. Интервенция и гражданская война в Закавказье, с.114.
370
Большевики в борьбе за победу, с.524.
371
Дарабади П.Г. Военные проблемы, с.117.
372
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.84.
114
münasibət göstərmiş, öz əsirlərini dəyişdirdikdə isə onların arabalara doldurulmuş və doğram-doğram edilmiş
cəsədlərini götürə bilmişdilər.
373
Həlak olanlar Qara-məryəmdən Göyçaya gedən yolla Bığır və Mollaisaqlı
kəndlərinə ayrılan yolun kəsişməsində, yoldan sağda dəfn edilmişdilər (hal-hazırda bura Göyçay şəhidliyi kimi
tanınır).
374
Döyüşdə 2 dağ topu, 2 pulemyot və 120-ə yaxın tüfəng sıradan çıxmış və ya düşmən tərəfindən
qənimət kimi götürülmüşdü. Ən əsası isə, ilk ciddi toqquşmada məğlubiyyət qoşunların mənəvi durumuna pis
təsir etdi. Bəzi türk tədqiqatçıları hesab edirlər ki, mənəvi baxımdan 10-cu alayın döyüşçüləri elə böyük sarsıntı
keçirmişdilər ki, sovet qoşunları həmla etsə daha böyük itkilər verə bilərdilər. Qaraməryəm döyüşü türk
komandanlığına azərbaycanlı döyüşçülərin müharibə aparmaq qabiliyyətini nümayiş etdirdi. Bu döyüşədək
onlardan əsasən d/yolları strateji məntəqələrin qorunmasında istifadə etməyi, ara-sıra hallarda döyüşə
göndərməyi planlaşdıran türk komandanlığı azərbaycanlı zabitlərin bilik və təcrübəsini, döyüşçülərin vuruşmaq
əzmini gördülər. Baş verənlərdən narahat olan və Nuru paşanın qüvvələrinin о qədər də çox olmadığını görən
Azərbaycan hökuməti İstanbulda olan M. Ə.Rəsulzadəyə Osmanlı dövlət rəsmiləri ilə görüşüb Azərbaycana
əlavə bir diviziyanın göndərilməsini xahiş etməyi tövsiyyə etdi.
375
İyunun 18-22-də hər iki tərəf döyüşlərə hazırlaşırdı. Sovet qoşunlarının komandanlığı Kürdəmir, Ağsu,
Şamaxı ətrafında erməni kəndlərinə silah paylayır, dəstələr təşkil edirdi, azərbaycanlı kəndlərinə isə hücumlar
edilir, silah yığılır, əhali talanırdı. QİO Göyçay ətrafında yerləşən erməni kəndlərindən silahları yığır, sursat və
əlavə qüvvələr toplayırdı. Eyni zamanda çoxsaylı azərbaycanlı könüllülər ayrı-ayrı dəstələr şəklində təşkil
olunurdu. Ağdaşdan 2 minlik dəstə, Bərdədən 500 süvari, digər ərazilərdən də dəstələr təşkil edilirdi.
İyunun 19-da səhər Müsüslü istiqamətinə gələn QİO komandanı Nuru paşa, MK-nın komandanı Əliağa
Şıxlinski, 5-ci Qafqaz firqəsinin Ərkani-Hərb rəisi Rüşdü bəy 10-cu alayın komandir heyətinin döyüş barəsində
məlumatlarını dinlədilər. Göyçay əhalisinə müraciətində "bu şiddətli istidə müharibə edən zabit və əsgərlərdən
bir çoxları susuzluqdan ölmüşdür" deyən Nuru paşa qoşunlara yemək və su ilə təminatında köməklik
göstərilməsini istəmişdi.
376
18 iyun döyüşündə məğlubiyyətə səbəb olan, yuxarıda sadalanan qüsurlardan
başqa Nuru paşa bir qüsuru da qeyd etmişdir: 5-ci Qafqaz firqəsinin komandanı Mürsəl bəyin öz qərargahı ilə
Göyçayda deyil, Gəncədə yerləşməsi və beləliklə ən vacib istiqamətdə baş verən hadisələrdən uzaq düşməsi.
Azərbaycan könüllü hissələri və Gəncədən bir türk süvari bölüyü, iki türk piyada bölüyü dərhal Müsüslü
istiqamətinə göndərilməli idi. Nuru paşa İstanbulla əlaqə saxlayaraq əlavə qüvvə göndərilməsini xahiş etmişdir.
Sultan dəftərxanasından cavab gəlməsə də, Ənvər paşadan cavab alınmışdı. Ənvər paşa dövlətin ağır durumunu
izah edərək hələlik qoşun göndərmək iqtidarında olmamasını, 5-ci Qafqaz firqəsini döyüşə hissə-hissə deyil,
cəm şəklində yönəltməyi tövsiyyə etmişdir.
377
İyunun 20-də 5-ci Qafqaz firqəsinin komandanı Mürsəl bəy öz qərargahı ilə Göyçaya gəldi və vəziyyəti
öyrəndikdən sonra sovet qoşunlarının yenə həmin istiqamətdə hücum edəcəyi fikrini bildirdi. Gəncəyə qayıtmış
Nuru paşadan əlavə qüvvələrin, həmçinin patron və mərmilərin
göndərilməsini xahiş etdi. Nuru paşa hücumun eyni istiqamətdə olacağı ilə
razılaşmış və Göyçay istiqamətinə türk hissələrindən iki piyada tabor,
İstehkam bölüyü, Şnayder və dağ topları, bir pulemyot bölüyü, həmçinin
azərbaycanlı könüllülər (Qazax və Gəncə ətrafında toplanan süvarilər,
Xaldana göndərilmiş könüllülər) göndərəcəyini vəd etdi və bundan başqa
artıq qüvvənin olmamasını bildirdi. Bütün göndərilən qüvvələr və silah-
sursat Göyçaya yalnız iyunun 26-da çatacaqdı. Nuru paşa iyunun 27-də
hücum əməliyyatının planlaşdırılmasını tapşırdı.
378
İyunun 21-də 5-ci
Qafqaz piyada firqəsinin komandanlığı döyüşən hissələrdə döyüş sursatının tükənməsi haqqında QİO
komandanlığına raport verdi.
Cəbhədə mövcud olan ağır hərbi vəziyyət Azərbaycanla bağlı hərbi-siyasi motivlərlə daha da
kəskinləşirdi.
379
İyunun 22-də Bakıda Salyan kazarması ərazisində alman təyyarəsi yerə endi. Pilot və onunla 1
zabit əsir götürüldü. Dindirilmə nəticəsində müəyyən olundu ki, zabit Bakıda saxlanılan alman əsirləri ilə əlaqə
yaratmalı və onların qiyamını hazırlamalı idi. Almaniya osmanlı qoşunlarından tez Bakıya yiyələnməyə can
atırdı.
380
N.Yüceer belə fərziyyə irəli sürür ki, almanların Bakıya uçuşu və ələ keçirilməsi təsadüfi deyil.
Onlar alman komandanlığı ilə Bakı Soveti arasında danışıqlar aparmaq üçün göndərilmişdilər, çünki elə bu
dövrdə Moskvada almanlarla Sovet Rusiyasının rəhbərliyi arasında Bakı neftinin aqibəti barəsində danışıqlar
373
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.98.
374
Şəhidliyin nar ağaclarının bol yerində yerləşməsi, ümumiyyətlə Göyçayın о narları ilə məhşur olması burada bitən narların 1918-ci il şəhidlərinin
qanından rəng alması barədə rəvayət bu gün də mövcuddur (Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.97)
375
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.201.
376
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.85.
377
Yenə orada, s.85.
378
Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda, s.301.
379
Enver Ziya Karal. Osmanlı tarihi, s.529.
380
Кязымзаде Ф. Борьба за Закавказье, с.71.
115
gedirdi.
381
Təyyarədəki zabitin əsir almanları qiyama qaldırmaq üçün göndərilməsi cəfəngiyat idi. İyunun 24-də
Almaniya Gürcüstanda yerləşdirdiyi qoşunları Azərbaycanın Qazax və Zaqatala bölgələrinin sərhədlərinə
gətirdi.
382
3-cü ordu komandanı Vehib paşa Azərbaycan ərazisinə yeridilən istənilən qoşunun ( alman
hissələrinin belə) məhv edilməsi barəsində əmr verdi. Azərbaycanın şimal-qərb sərhədlərinin qorunması türk
zabitlərinin komandanlıq etdiyi yerli Azərbaycan dəstələrinə tapşırıldı. İyulun 27-də almanlər tərəfindən təhrik
edilən gürcü qoşunu Qazaxın Sıraq körpü adlanan məntəqəsinə hücum etdi. Türk zabitlərinin rəhbərlik etdiyi
azərbaycanlı könüllülər onları geri oturtdu. 26 gürcü öldürüldü, 20-si əsir düşdü, 2 pulemyot ələ keçirildi.
383
Sərhəddə olan kiçik toqquşmalardan sonra almanlar Azərbaycana hərbi yolla müdaxilə etmək planından əl
çəkdilər.
Bakı Soveti Gürcüstan hökuməti ilə əlaqə saxlayaraq dəmir yolunun türk qoşunları üçün bağlanmasını
xahiş etmişdi. Xahiş Gürcüstanda olan alman komandanlığının (başda komandan Kres fon Kressenşteyn
olmaqla) tələbləri ilə üst-üstə düşdüyündən Gürcüstan hökuməti razılığını bildirmişdi.
384
Nəticədə türk qoşunları
üçün sursat Batuma deyil, Qarsa, Qarakilsəyə, Dilicana və Qazaxa göndərilməyə başladı.
Dostları ilə paylaş: |