Osmanlı zabitləri. Bilavasitə QİO-ya aidiyyatı olan zabitlərə keç-məzdən əvvəl QİO-nun yaradılmasının
təşəbbüskarı olan Ənvər paşanın bioqrafiyasının bəzi məqamlarını açıqlamaq lazımdır. Ənvər paşa 1880-ci ildə
İstanbulda anadan olub, hərbi təhsil alıb, 1903-cü ildə İstanbulda Baş Qərargah
Akademiyasını bitirib.
292
1914-cü ildə Osmanlı dövlətinin Baş qərargah rəisi vəzifəsinə
təyin edilən Ənvər bəy general rütbəsinə layiq görülür və faktiki olaraq Osmanlı
dövlətinin daxili və xarici siyasətini müəyyənləşdirən şəxslərdən biri olur. Onu yaxından
tanıyan şəxslər (istər dostlar, istərsə də düşmənlər) qeyd edirdilər ki, şəxsən şücaətli olan,
təhlükə anında soyuqqanlığını itirməyən Ənvər paşanın mənfi xüsusiyyətləri inadkarlığı,
müştəbehliyi, heç kimin, hətta ən yaxın dostlarının belə məsləhətlərinə qulaq asmaması
ilə şərtlənirdi. Çılğın təbiətli Ənvər paşa avantüra xarakterli əməliyyatlara atılır, bəzən
qoşunların real vəziyyəti və imkanlarını nəzərə almadan taleyüklü qərarlar qəbul edirdi.
1917-ci ildə ölkənin hərbi naziri təyin edilən və bu vəzifədə QİO-nun yaradılması
barəsində qərar qəbul edən Ənvər paşa Azərbaycan və azərbaycanlılara daim hörmətlə
yanaşmış, onların istər çar, istərsə də bolşevik Rusiyasının əsarətindən qurtarması üçün əlindən gələni edəcəyini
vurğulamışdır. İdealı bütün türk xalqlarını özündə birləşdirən Böyük Türküstan yaratmaq olan Ənvər paşa
qarşısına əlçatmaz, qeyrireal məqsədlər qoyurdu. Osmanlı dövləti müharibədə məğlub ediləndən sonra istefaya
çıxan Ənvər paşa Azərbaycana gəlmək üçün dəniz yolu ilə Krıma keçdi, lakin Şimali Qafqazda yollar bağlı
olduğundan Moskvaya yollandı. Türkiyə ilə əlaqələr qurmağa çalışan sovet hökuməti onu qeyri-rəsmi şəxs kimi
qəbul etdi, "İslam ihtilal cəmiyyətləri ittifaqı" adlı təşkilat yaratmasına imkan verdi. Bakıya gələrək burada Şərq
xalqlarının qurultayında iştirak edən Ənvər paşa sovetlərin köməyi ilə Orta Asiyaya keçdi. Onun ingilisələrə
qarşı mübarizə aparacağından əmin olan Sovet hökuməti Orta Asiyada fəaliyyət göstərən basmaç dəstələri ilə
əlaqə qurmasına maneçilik törətmədi. Lakin bolşevikləri türk-müsəlman xalqlarının istiqlalı yolunda maneə
hesab edən Ənvər paşa sovetlərə qarşı üsyan qaldırdı, yaratdığı dəstələr başında yürüşə başladı. Çoxsaylı
sovet qoşunları tərəfindən mühasirəyə alınaraq məğlub edilən Ənvər paşa 1922-ci ildə Türküstan çöllərində
döyüşdə həlak oldu.
293
Bu görkəmli şəxsiyyətin həyat və fəaliyyətinə müxtəlif cür yanaşmaq olar. Lakin bir şey
aydındır ki, onun QİO-nun yaradılması və bu ordunun Azərbaycana yeridilməsı barəsində əmri Azərbaycan
xalqının taleyində tarixi rol oynamışdır.
Mehmet Vehib paşa (Kaçı) 1877-ci ildə anadan olub, hərbi məktəbi və Hərbi
Akademiyanı bitirib. 1909-cu ildə rüşdiyə hərbi məktəblərindən birinə rəis təyin
olunan Vehib bəy tezliklə qoşunlara təyinat aldı və 1912-ci il Balkan müharibəsində
iştirak etdi. I Dünya müharibəsində firqə, sonra isə korpus komandiri olan Vehib bəy
general rütbəsinə layiq görülür, Çanaqqala döyüşlərində onun təşkilatçılıq
qabiliyyəti özünü göstərir. 1917-ci ildə 3-cü Ordu komandanı təyin edilərək Qafqaz
cəbhəsinə gələn Vehib paşa təkcə hərbçi deyil, siyasətçi kimi də bacarıqlı olmasını
göstərmişdi. 1918-ci ilin iyunun əvvəllərində 3-cü, 6-cı və 9-cu Ordulardan ibarət olan
Şərq ordular qrupu komandanı təyin edilən Vehib paşa iyunun 29-da istefaya çıxır. I
Dünya müharibəsindən sonra o, mühacirətə gedir və 1940-cı ildə vəfat edir.
294
Xəlil paşa (Kut) 1881-ci ildə anadan olub. 3-cü Ordunun tərkibində Qafqaz
cəbhəsində vuruşaraq özünü bacarıqlı zabit kimi göstərən Xəlil bəy 1915-ci ilin
əvvəllərində 20 minlik dəstənin başında Urmiya istiqamətində irəliləmiş və onu tutmuşdur. N.Korsun qeyd
edirdi ki, öz dəstəsində nizami qoşunların güclü qruplaşmasını qoruyub saxlaya bilən
Xəlil bəy rus komandanlığının ehtiyyat etdiyi ən təhlükəli zabitlərdən idi.
295
1915-ci
ilin iyununda 4-cü Ordunun komandanı təyin edilən Xəlil bəy general rütbəsinə layiq
291
Гражданская война. Энциклопедия, с.156.
292
Гражданская война. Энциклопедия, с.670.
293
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, c.1, s.364-366.
294
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, c.2, s.423.
295
Корсун. Кавказский фронт, с.215, 229.
98
görülür. 1917-ci ilin sonunda Mosulda 6-cı Ordunun komandanı olan Xəlil paşa Cənubi Qafqaz istiqamətində
fəaliyyət göstərən Şərq ordular qrupunun komandanı təyin edilir.
QİO-nun osmanlı hissələrinin döyüş fəaliyyətinə ümumi rəhbərliyi Xəlil paşa həyata keçirirdi. Bakıya
son hücum ərəfəsində bilavasitə cəbhə xəttinə gələrək hücum planını yoxlamış, 14 sentyabr əməlyyatının
dəqiqliklə həyata keçirilməsinə nəzarət etmişdir. Sentyabrın 16-da Bakının azad edilməsi şərəfinə Azərbaycan
və türk hissələrinin birgə paradını qəbul etmişdi. I Dünya müharibəsi sona çatandan sonra Azərbaycana gələn
Xəlil paşa Sovet Rusiyası ilə Türkiyə arasında əlaqələrin yaradılmasında fəal iştirak edib. Ağır hərbi-siyasi
vəziyyətdə olan, Antanta ölkələri ilə müharibə aparan Türkiyə Rusiyadan silah və sursat alır, əvəzində Xəlil
paşa Azərbaycanda təbliğat apararaq XI Qızıl Orduya qarşı atəş açmamağı xahiş edir, bu ordunun tezliklə
Azərbaycandan keçib Anadoluya gedəcəyini bildirirdi.
296
Azərbaycan parlamentinin 1920-ci il
aprelin 28-də bolşeviklərin ultimatumunu qəbul etməsində Xəlil paşanın verdiyi vədlərinin
böyük rolu olmuşdur. 1920-ci ilin sonlarında qeyri-rəsmi şəxs kimi, Moskva şəhərinə yollanaraq
Sovet Rusiyası ilə Türkiyə arasında müqavilələrin hazırlanmasında iştirak edən Xəlil paşa 1957-
ci ildə vəfat edib.
297
Nuru paşa Killigil 1889-cu ildə İstanbulda anadan olub. 1906-cı ildə Nuru paşa
İstanbulda yerləşən Kara Küvvetler hərb okuluna (Quru qoşunları hərbi məktəbinə) daxil
olmuşdur. 1909-cu ildə məktəbi bitirən Nuru paşa 3-cü ordunun tərkibində olan piyada
hissələrində xidmət etməyə başlayır. 1912-ci ildə 1-ci ordunun sıralarına keçirilən gənc zabit öz
biliyi və geniş dünyagörüşü ilə seçilirdi. O,1914-cü ildə Osmanlı dövlətinin Avstriya-Macarıstan
imperiyasının paytaxtı Vyanada yerləşən hərbi attaşeliyə təyinat alır. 1916-cı ildə döyüşən
orduya göndərilən Nuru paşa Şimali Afrikada döyüşlərdə iştirak edib, Trablus cəbhəsində
qazandığı uğurlar sayəsində Osmanlı dövləti, Almaniya və Avstriya-Macarıstanın bir sıra
ordenləri ilə təltif edilib. 1916-cı ildə minbaşı (mayor), 1918- ci ildə yarbay (podpolkovnik)
rütbəsinə layiq görülüb.
298
1918-ci il iyun ayının 4-də Azərbaycanla Osmanlı dövləti arasında imzalanmış müqaviləyə əsasən
Azərbaycana hərbi yardım göstərməyi öz boynuna götürmüş Osmanlı dövləti bu
missiyanı həyata keçirməyi Nuru paşaya həvalə etdi.
299
Tapşırıqları uğurla yerinə
yetirən Nuru paşa Azərbaycan xalqının böyük məhəbbətini qazanmışdı. Ümumi
komandanlığı həyata keçirməklə yanaşı həlledici Qaraməryəm, Ağsu və Bakı
döyüşləri də bilavasitə Nuru paşanın komandanlığı altında aparılmışdır. 1918-ci il
oktyabrın 30-da imzalanmış Mudros müqaviləsi ilə Osmanlı qoşunları
Azərbaycandan çıxarıldı və ölkəyə ingilis qoşunları yeridildi. Lakin milli orduya
malik olan Azərbaycan öz dövlətçiliyini qurmaqda davam edirdi. Azərbaycana sıx
bağlanmış Nuru paşa Osmanlı dövlətinin parçalanmasına baxmayaraq
Azərbaycandan uzaqlaşmaq istəmir və Batuma köçür. Lakin ona Azərbaycana
gəlməyi qadağan etmiş ingilislər sərkərdəni Batum şəhərində həbs etdilər.
Azərbaycan hökumətinin Nuru paşanı azad etmək təklifinə ingilislər cavab verdilər
ki, bunun üçün ermənilər yazılı sürətdə bildirməlidirlər ki, o, ermənilərə qarşı heç bir qəddar hərəkət etməyib.
İngilis komandanlığı yaxşı bilirdi ki, ermənilərin Nuru paşa barəsində söylədikləri uydurmadan başqa bir şey
deyil, lakin onlar erməni xislətinə yaxşı bələd idilər. Doğrudan da, ermənilər Nuru paşanın qoşunları tərəfindən
onlara qarşı hansısa bir cinayət işlənməsı barədə məlumat verə bilmədilər. Buna baxmayaraq ingilislər Nuru
paşanı azad etmirdilər. Xalqımız Nuru paşanı öz xilaskarı sayır və belə münasibətlə
barışmaq istəmirdi. Azərbaycan hökuməti və parlamentinə hansı yolla olursa-olsun
Nuru paşanı azad etmək tələbləri daxil olurdu. Belə vəziyyətdə Nuru paşanın azad
edilməsi Azərbaycan Cümhuriyyətinin əkskəşfiyyat rəisi Nağı bəy Şeyxzamanlıya
tapşırıldı. Onun adamlarının 1919-cu ilin yayında həbsxanaya basqını nəticəsində
Nuru paşa azad edilərək Türkiyəyə keçirilir. Lakin Ərzurumdan yenidən Bakıya
qayıdan Nuru paşa 1920-ci ilin avqustunda Dağıstana gəlir və sovetlərin hərb
maşınının bütün Qafqazı zəbt etməsinin şahidi olur. Azərbaycanda baş verən
hadisələri izləyən Nuru paşa ölkəmizin Sovet Rusiyası tərəfindən işğal edilməsi
xəbərini ürək ağrısı ilə qəbul etdi. Azərbaycanda sovetlərə qarşı üsyanlar başlayanda
o, dözməyərək bura gəlmiş və üsyanlarda iştirak etmiş, Qarabağ antisovet üsyanının
başçılarından biri olmuşdur. Üsyanlar yatırıldıqdan sonra sağ qalmış üsyançılarla
bərabər Türkiyəyə keçən Nuru paşa gözlənilmədən Ankaraya çağrılır. Osmanlı
296
Мустафаев Ш.Письмо Хасан бека Агаева Энвер паше // «Зеркало», 28.04.2007.
297
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, c.2, s.21.
298
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, c.2, s.270-273
299
Süleymanov M. Qafqaz islam Ordusunun quruluş, haz.rl.q və səfərbərl.k vəz.y yəti, s.227
99
imperiyasının qalıqları əsasında Mustafa Kamal paşa Atatürk tərəfindən yenicə yaradılmaqda olan Türkiyə
dövləti Avropa dövlətlərinin birləşmiş hərbi təcavüzü ilə üzləşmişdi. Təcili surətdə yeni ordu yaradılır və
Atatürk hər yerdən köhnə osmanlı ordusunun təcrübəli zabitlərini bu işə cəlb edirdi. Nuru paşa ölkənin şərqində
piyada diviziya təşkil etmiş və 12-ci piyada firqəsi adını almış bu hərbi hissə ilə Atatürkün İstiqlal savaşında
iştirak etmişdir. Bu savaş nəticəsində türk torpaqları azad edilmiş və Türkiyə Cümhuriyyəti yaradılmışdır.
1923-cü ildə Nuru paşa general-leytenant rütbəsində istefaya çıxmış və İstanbul yaxınlığında poladəritmə
zavodunun direktoru təyin edilmişdi. XX əsrın 30-cu illərində Türkiyədə soy adları tərtib ediləndə ögey
qardaşı Ənvər paşanın şərəfinə "Killigil" soy adını götürmüşdür. II Dünya müharibəsi başlayanda Nuru paşa
minaatan və əl qumbaraları istehsal edən zavoda rəhbər təyin edilir. Çətin hərbçi ömrü yaşamış bu şəxsin ölümü
bütün Türkiyə tərəfindən kədərlə qarşılandı. O, 1949-cu ildə zavod laboratoriyasında baş verən partlayış zamanı
həlak oldu.
300
Mürsəl paşa (Bakı) 1881-ci ildə anadan olub, 1898-1901-ci illərdə hərbi məktəbdə, daha sonra isə Hərbi
Akademiyada təhsil alıb. 1904-cü ildən qoşunlarda xidmət etməyə başlayaraq, 1910-cu ildə Almaniyaya
ezamiyyətə göndərilir. 1913-cü ildə alay komandiri, 1914-cü ildə isə briqada komandiri təyin edilir. I Dünya
müharibəsinin cəbhələrində fərqlənərək 1915-ci ildə diviziya komandiri vəzifəsinə təyin olunmuş Mürsəl paşa
ona verilmiş tapşırıqları vaxtı-vaxtında yerinə yetirirdi. 1918-ci ilin mart ayının 28-də 5-ci piyada firqənin
(diviziyanın) komandiri təyin olunur, iyulda general rütbəsi alır. 1919-cu ildə ingilislər tərəfindən Batumda həbs
edilən Mürsəl paşa tezliklə buraxılır və Türkiyəyə qayıdaraq İstiqlal savaşında iştirak edir. Atatürkün təşkil
etdiyi yeni orduda korpus komandiri vəzifəsində çalışan Mürsəl paşa 1933-cü ildə tümgeneral rütbəsində
istefaya çıxır. Ona soy adı götürmək təklif ediləndə "Bakı" soyadını götürür. Mürsəl paşa 1945-ci ildə
İstanbulda vəfat edib.
301
15-ci piyada diviziyasının komandiri Süleyman İzzət bəy haqqında məlumat azdır. Azərbaycana
gəlməzdən əvvəl yarbay (podpolkovnik) olan bu şəxsin rütbəsi QİO-nun tərkibinə qatılan bütün zabitlərin
çinləri kimi bir pillə qaldırılmış və o, albay (polkovnik) rütbəsində Bakı əməliyyatında iştirak etmişdir.
Dərbəndin və Port-Petrovskın alınmasında müstəsna xidmətləri olan diviziya sonralar Türkiyəyə qayıtmışdır.
1936-cı ildə Süleyman İzzət bəy öz xatirələrini "15 piyade fırkasının Azerbaycan və Şimali Kafkazyadakı
harekatı və muharibeleri" adı ilə nəşr etdirmişdi.
302
Qafqaz İslam Ordusunun osmanlı hissələrinin alay və tabor komandirləri barəsində də məlumat azdır.
Yalnız 9-cu Qafqaz piyada alayının komandiri Cəmil Cahid bəy barəsində məlumat
nisbətən ətraflıdır, bu da onun sonralar Türkiyə hərb sistemində yüksək vəzifələr tutması
ilə bağlıdır.
303
Cəmil Cahid bəy 1883-cü ildə anadan olmuş, I Dünya müharibəsində
iştirak etmişdir. Azərbaycan hüdudlarını keçən ilk Osmanlı hərbi hissəsi 9-cu Qafqaz
piyada alayı idi və ona minbaşı (mayor) Cəmil Cahid bəy rəhbərlik edirdi. Gəncə
ermənilərinin tərksilahını həyata keçirən alay sonrakı döyüşlərdə, о cümlədən Bakının
azad edilməsində fəal iştirak etmişdir. Bakıya hücum zamanı Cəmil Cahid bəy Qərb
qrupuna rəhbərlik edirdi ki, burada bir neçə Azərbaycan və Osmanlı hərbi hissələri var
idi. 1-ci Azərbaycan diviziyası Qarabağa göndəriləndə onun tərkibinə təcrübəli 9-cu
Qafqaz piyada alayı da qatılmışdır. Mudros müqaviləsinin şərtlərinə görə Osmanlı
qoşunları Azərbaycanı tərk edəndə Cəmil Cahid bəy artıq albay (polkovnik) rütbəsində
idi. Atatürkün başladığı İstiqlal savaşına qatılan Cəmil Cəhid bəy 5-ci piyada firqəsinin komandiri təyin edilir.
Bu vəzifədə general rütbəsinə layiq görülən, döyüşlərdə fərqlənən sərkərdə yeni Türkiyə ordusunun
qurulmasında yaxından iştirak edir. 1940-cı ildə o, Cümhuriyyətin Jandarm qüvvələrinin komandanı, 1943-
1946-cı i llərdə 1-ci Ordunun komandanı vəzifələrində çalışmış, 1946-1947-ci illərdə isə Türkiyə
Cümhuriyyəti Milli Müdafiə naziri olmuşdur. Cəmil Cahid bəy 1956-cı ildə vəfat edib.
5.9. Müsəlman Korpusu və Qafqaz Ġslam Ordusunun
silah və hərbi texnikası
Milli Azərbaycan hissələrinin yaradıldığı andan üzləşdiyi əsas prob-lemlərdən biri müasir silahların
çatışmazlığı idi. Müsəlman Korpusunun komandanı general-leytenant Ə.Şıxlinski öz xatirələrində yazırdı ki,
"bizim əlimizdə silah, cəbbəxana... yox idi". Əgər ərzaq və paltar
300
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, c.2, s.272-273.
301
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, c.2, s.228.
302
Yenə orada, c.2, s.358.
303
Yenə orada, c.1, s.282.
100
çatışmazlığını milli burjuaziyanın səyləri nəticəsində aradan qaldırmaq mümkün olmuşdusa, silah və hərbi
texnika ilə təchizat olduqca zəif idi. Gürcü və erməni milli hissələri hələ müharibə dövründə silahla təmin
edilmiş, üstəlik 1917-ci ildə erməni diasporunun səyləri ilə Müvəqqəti Hökumətlə əlaqələr yaradılmış və erməni
hərbçilər rus ordusunda hərbi vəzifələrdən çox təminat və təchizata cavabdeh olan vəzifələri tuturdular.
Bolşeviklər hakimiyyətə gəldikdə də Qızıl Ordunun silah və sursatla təminatına cavabdeh olan idarələrdə
ermənilərin sayı kifayət qədər idi. ZK, azərbaycanlı deputatların səylərindən sonra, bəzi rus hissələrinin silah və
sursatlarının Müsəlman Korpusuna təhvil verməsi barədə qərar qəbul etdi. 1918-ci il yanvarın 7-də "Açıq söz"
qəzeti yazırdı ki, yaradılmaqda olan Müsəlman Korpusu tədricən Rusiyanın keçmiş 6-cı ordu korpusunu (5-сi və
7-ci atıcı diviziyalar) əvəz etməlidir, bu korpusun silah və sursatı Müsəlman Korpusuna veriləcək. Əslində isə
bu məsələ yubadılırdı. Yubadılmanın səbəbi bir tərəfdən rus hərbi hissələrinin bolşevik təbliğatına uyması və
milli hissələrə silah verməməsi idisə, digər tərəfdən ZK-nın rus, erməni və gürcü deputatları rus hərbi
hissələrindən Azərbaycan hissələrinə silah ayrılmasını qəsdən gecikdirirdilər. Silah çatışmazlığı problemini həll
etmək üçün yeganə yol rus ordusunun anbarlarına hücumlar təşkil etmək idi. A.Səfikürdski bildirmişdi: "..
.Müsəlmanlar günahkar deyillər ki, komissarlıqda təmsil olunan hökumət öz borclarını yerinə yetirmədiyi bir
halda, zorakı yolla silah əldə etməyə məcburdurlar...".
304
Nəhayət Zaqafqaziya Komissarlığından tərksilah
prosesini həyata keçirmək üçün razılıq alındı və bu prosesdə Müsəlman Milli şuralarının könüllüləri ilə bərabər
əsas rolu Tatar süvari alayı oynamalı idi. Lakin proses olduqca çətin gedirdi. Belə ki, 219-cu atıcı alay öz
silahlarını Tatar süvari alayına təhvil verməli idi və bu barədə razılıq əldə edilmişdi. Lakin bolşeviklərin
təbliğatı altına düşmüş alay bunu etməkdən imtina etdi. Təkcə Tatar süvari alayının qətiyyəti nəticəsində
tərksilahı həyata keçirmək mümkün oldu, 11 pulemyot, 200-dən çox tüfəng, patronlar, yük arabaları, bir neçə
əsgər mətbəxti və 40-a qədər minik atı ələ keçirildi. Lənkəranda 4-cü və 7-ci sərhəd alayları tərksilah edildi.
Kərim bəy Şaxtaxtinskinin rəhbərliyi altında olan Şahsevən
dəstələri İrandan geri qayıdan rus hissələrinin bir qismini
tərksilah edərək 6 pulemyot, 3 min tüfəng, 85 min patron, 10
yeşik bomba (qumbara) ələ keçirdilər. Yanvarın 15-də Şahsevən
süvariləri Astara Sovetinin 60 nəfərlik dəstəsini tərksilah
etdilər.
305
Zaqafqaziya Komissarlığı hərbi hissələrin zabitləri ilə
razılıq əldə edir, lakin bolşeviklərin təsiri ilə rus əsgərlərinin öz
zabitlərinə qarşı çıxıb (bəzən isə öldürüb) komissarların
dedikləri ilə oturub-durması razılaşmanı pozur, bu isə
gözlənilməz hadisələrlə nəticələnirdi. Belə gözlənilməz
hadisələrdən biri 1918-ci ilin yanvar ayının 8-10-da Şəmkir stansiyasında baş verdi. Şəmkir dəmir yolu
stansiyasından bir neçə eşelonun silahları vermədən Bakıya keçəcəyi xəbərini alan Yelizavetpol Müsəlman
Milli Komitəsinin üzvləri, Müsəlman Korpusunun komanda heyəti bu eşelonları tərksilah etmək qərarına gəldi.
Başda polkovnik L. Maqalov olmaqla Tatar süvari alayı və polkovnik S. Əfəndiyevin rəhbərlik etdiyi 5-ci
Yelizavetpol alayı silahları təhvil almalı idilər. Zaqafqaziya Komissarlığı hərbi hissələrlə razılığın əldə
olunmasını bildirmiş, hər ehtimala qarşı bir zirehli qatar və 100 nəfərlik gürcü dəstəsi göndərmişdi. Başda milli
ziyalılardan Ələkbər və Xudadat bəy Rəfibəyov qardaşları, A. Səfikürdski, X. Rüstəmbəyov olan Yelizavetpol
Müsəlman Milli Komitəsinin bir çox üzvləri də tərksilahda iştirak etməli idilər.
306
Yanvarın 6-da Qarayazı dəmir
yolu stansiyasına bir eşelon əsgər gəlmiş, Ukraynadan olan bu
əsgərlər razılığa əsasən silahları bir vaqona toplayaraq təhvil
vermiş, əvəzində ərzaq alaraq yola salınmışdılar. Dinc yolla
tərksilahın başa çatması digər eşelonlarla da problemlərin
olmayacağına ümid etməyə imkan verirdi. Lakin həmin Qarayazı
stansiyasına gələn növbəti eşelon büsbütün bolşevik təbliğatına
uymuş, nəinki öz silahlarını verməmiş, hətta əvvəlki eşelonun
təhvil verdiyi silahları ələ keçirməyə cəhd etmişdi.
ZK-nın göndərdiyi zirehli qatar eşelonun yolunu kəsmiş,
knyaz Maqalov ukraynalılardan götürülmüş silahlarla Müsəlman Milli Komitəsinin üzvlərini silahlandırmışdı.
307
Yanvarın 7-si, 8-i və 9-da danışıqlar aparılmış, danışıqları ZK adından polkovnik Maqalov və gürcü dəstəsinin
komandiri ştab - rotmistr Abxazava aparmışdılar. Bu "müsəlmanlar silahları alandan sonra rusları qıracaqlar"
deyən bolşevik təbliğatının qarşısını almalı idi. Dəmir yolu stansiyasında 10 eşelon düzülmüşdü. Bu
eşelonlardakı canlı qüvvənin bütün növ silahlara, о cümlədən toplara malik olması nəticəsində əsgərlər nəinki
304
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan, s. 43.
305
SüleymanovM.S.Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan, s.40-42.
306
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan, s.43
307
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan, s.44.
101
ZK-nın qərarı ilə razılaşmır, hətta onu tanımadıqlarını, zirehli qatarın və digər silahların da onlara verilməsini
tələb edir, güc mövqeyindən çıxış edərək hətta danışıqlar üçün göndərilmiş parlamentyoru da girov kimi
saxlayırdılar. Eşelonlardan birinin əsgərlərini yola gətirmək mümkün oldu, silahlar götürüldü, götürülmüş
toplardan birini A.Səfikürdski Yelizavetpola apardı.
308
Lakin digər eşelonlarla dil tapmaq mümkün olmadı,
onlar zorla yolu açıb Bakıya doğru irəliləməyi planlaşdırırdılar. ZK-nın vəzifəli şəxslərindən olan N.Jordaniya
hərbi rəhbərliklə telefon vasitəsi ilə danışıqlar aparmağa çalşsa da heç bir nəticə əldə olunmadı. Yanvarın 9-da
danışıqlar kəskinləşdi və ilk atəş səsləri eşidildi. Rus əsgərləri dəmir yolu stansiyası və zirehli qatarı, ətraf
Azərbaycan kəndlərini atəşə tutdular. Cavab atəşi açıldı, başlayan döyüşün gedişində bir neçə mərmi qonşu
yolda dayanmış yanacaq eşelonuna dəydi və onu partlatdı. Partlayış və ondan sonra başlayan yanğın nəticəsində
hər iki tərəfdən böyük itkilər oldu. Stansiyada 3 hərbi eşelon, iki qatar (onlardan biri sərnişin qatarı) və ZK-nın
zirehli qatarı sıradan çıxarıldı. Salamat qalan rus eşelonları yolu aça bilmədilər və hadisələri araşdırmaq üçün
Şəmkirə göndərilən Zaqafqaziya Komissarlığının nümayəndə heyəti ilə (rəhbər kapitan Strelkovski)
danışıqları davam etdirdilər.
309
F.Xoyski, X. Xasməmmədov, X.Mə-likaslanov azərbaycanlı döyüşçülər və
əhaliyə müraciət edərək təmkinli olmağa çağırdılar. Uzun danışıqlardan sonra eşelonlar 20 top, 70 pulemyot,
15.000 tüfəng təhvil verərək yola davam etdilər.
310
Hadisələri müsəlmanların azğınlığı kimi qələmə verməyə
çalışan bolşevik mətbuatı günahı Zaqafqaziya Komissarlığı və azərbaycanlıların üzərinə atır. Bu münasibət
sovet tarixşünaslığında da öz əksini tapmışdır. Rus tərəfinin itikiləri kitabdan kitaba artırılır və 1983-cü ildə çap
edil-miş "SSRİ-də vətəndaş müharibəsi və xarici intervensiya" ensiklopediyasında maksimum həddə çatmışdır.
Burada hadisələr "Şamxor qırğını" adlandırılmış, 5 minədək rus əsgərinin qırılması göstərilmişdir.
311
M.
Süleymanovun fikrincə, rus hərbi hissələrinin tərksilah edilməsi təkcə Müsəlman Korpusunu silahla təchiz
etmək baxımından deyil, həm də bolşeviklərin öz hakimiyyətlərini Bakıdan kənara yaymaq cəhdlərinin
qarşısının alınması baxımından da vacib əhəmiyyətə malik olmuşdur. Şəmkir-Bakı marşrutunda hərəkət edən,
bolşevik təbliğatına uymuş eşelonlar dəmir yolu boyunca yerləşən əsas stansiyaları tutmaqla vəziyyəti
bolşeviklərin xeyrinə dəyişə bilərdilər. Nəticədə onların qarşısını almaq qeyri mümkün olardı.
312
1918-ci ilin əvvəllərindən başlayraq rus hissələrinin tərksilah edilməsi prosesinə Tatar süvari alayının və
formalaşmaqda olan MK-nın təzə yaradılan hissələrinin qoşulması nəticəsində iri hərbi hissələri tərksilah etmək
mümkün olmuşdur. Şəmkir stansıyasmda baş vermiş hadisələrdə də məhz onların sayəsində eşelonlar silahı
təhvil vermək məcburiyyətində qalmışdı. Bir müddət silah təchizatında problemi
olmayan Müsəlman Korpusu çox keçmədi ki, yenidən silah və sursata ehtiyac
duymağa başladı. 1918-ci il mart-aprel aylarında bolşevik-erməni qüvvələrinə qarşı
döyüşlər nəticəsində sursat tükənmişdi. Silahların ehtiyat hissələri olmadığından, iri
təmir zavodu və emalatxanalarının Bakıda, düşmənin əlində cəmləşdiyindən silahlar
sıradan çıxmağa başlamışdı. Bakı Soveti qoşunları bütün lazım olanları Həştərxandan
- Sovet Rusiyasından dəniz yolu ilə alırdılarsa Müsəlman Korpusunun hissələri
itkiləri bərpa edə bilmirdilər. Xırdalanadək irəliləyən L.Maqalovun tabeçiliyində
cəmi 4 top və 6 pulemyot var idi. Mart qırğınlarından sonra Zaqafqaziya hökuməti
MK-na 100 min rubl, 2 təyyarə, 1 zirehli qatar, silah və sursat ayırmalı idi, lakin
zirehli qatarın ayrılması ilə kifayətləndi. Fotoşokillərdən aydın olur ki, N.Qosinskinin
Azərbaycana gəlmiş dəstələrində də əsasən tüfəng və tapançalar var idi.
1918-ci ilin iyununda Bakı Soveti qoşunları qərbə, Gəncəyə doğru yürüşlərini
genişləndirəndə Müsəlman Korpusunda silah və sursat problemi özünü yenidən kəskin şəkildə büruzə verdi.
Əlimərdan bəy Topçubaşov Ənvər paşa ilə görüşündə demişdi ki, "Təcrübəli təlimatçılar olarsa, bizim əhalidən
həm kəmiyyətinə, həm də keyfiyyətinə görə yaxşı qoşun təşkil etmək mümkündür. Ancaq bizdə silah, geyim və
digər hərbi təchizat çatışmır".
313
Türk təlimatçıları ilə Azərbaycanda qoşun yaratmağı planlaşdıran Osmanlı
komandanlığı Müsəlman Korpusunun hissələrini silahla təmin etmək
üçün Osmanlı anbarlarında yığılmış rus silahlarından istifadə etmək
istəyirdi. Ərzurum, Olti, Ərdəhan, Qars və Gümrü anbarlarında 11-12
min rus tüfəngi vardı.
314
I Dünya müharibəsinin cəbhələrində qənimət
kimi ələ keçirilən bu silahlar azərbaycanlı əhalinin bir qisminə tanış
idi və təlim zamanı böyük problemlər üzə çıxmamalı idi, ən əsası isə
bu silahlar üçün sur-satı elə Bakı Sovetinin anbarlarından götürmək və
308
Yenə orada, s.45.
309
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan, s.46.
310
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan, s.47.
311
Гражданская война. Энциклопедия, с.660.
312
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu , s.42.
313
Топчубашев А. Дипломатические беседы, с. 16.
314
Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusunun quruluş, hazırlıq və səfərbərlik vəziyyəti, s. 251.
102
ya Bakı zavodlarında istehsal etmək olardı. Lakin real vəziyyətin daha ağır olması nəzərə alınaraq Azərbaycana
Osmanlı hissələri yeridildi.
Osmanlı ordusunun 5-ci piyada firqəsində döyüşçülərin əsas silahı maqazinli tüfənglər idi. Bundan başqa
hər taborda 2 pulemyot (makinalı tüfəng) vardı. Alayın tərkibində 3 piyada taborun və bir pulemyot bölüyünün
olması alayda pulemyotların sayını 12-ə çatdırmışdı.
315
Firqənin üç piyada alayında 36 pulemyot mövcud idi.
Rusiya ordusunda üç tabor nişançı alay şəklində birləşdirilərək ştatlara görə 36
pulemyotla təchiz olunmalı idi. Zəif iqtisadiyyatı olan Osmanlı dövləti ordunun ən
müasir silahlarla təmin edilməsində böyük çətinliklərlə üzləşmiş, bu səbəbdən alay
şəklində birləşdirilmiş üç tabor cəmi 12 pulemyota malik idi. Rusiya ordusunda üç
alay nişançı briqada şəklində birləşdirilir və briqada ştatlara görə 144 pulemyotla
təchiz olunmalı idi.
316
Beləliklə, Rusiya ştatlarına görə tərtib edilmiş üç piyada
alayın 144 pulemyotuna Osmanlı ştatları ilə təchiz edilmiş üç piyada alayın 36
pulemyotu cavab verməliydi.
Firqənin 5-ci Qafqaz səhra topçu alayı iki topçu taborundan ibarət olmuşdur
(Şnayder topçu taboru və Dağ topçu taboru). Şnayder topçu taboru 1-ci və 2-ci
batareyalar, Dağ topçu taboru 4-cü və 5-ci batareyalardan təşkil edilmişdi ki, hər batareyada dörd top olmaqla
alayda 16 top mövcud idi. Rusiya ordusunda üç alay nişançı briqada şəklində birləşdirilir və briqadanın döyüş
fəaliyyəti onun tərkibində olan 18 minaatan və 30 topla təmin edilirdi. Bakı Soveti qoşunlarında minaatanlar
olmasa da, piyada briqadalarını kifayət qədər çoxsaylı artilleriya dəstəkləyirdı.
Osmanlı qoşunları Azərbaycana hissə-hissə gəlir və dərhal döyüşə göndərilirdi. İlk dəfə türk hissələrinin
bolşeviklərlə toqquşması iyulun 16-da (Kürdəmir artıq tutulmuşdu) olmuşdu (10-cu Qafqaz piyada alayı). Bu
zaman hər türk əsgərinin cəmi 200 patronu var idi, sərf edilmiş
sursatı bərpa etmək üçün patron və mərmi ehtiyyatı yox idi.
Döyüşlərin gedişində bu özünü dərhal göstərdi. Üstəlik Müsüslü
döyüşündə 2 dağ topu, 41 mərmi, 116 tüfəng itirilməsi qoşunların
silah və sursatla təminatını daha çətinləşdirdi. Gürcüstandan keçən
dəmir yolları almanların nəzarətində idi, onlar isə hərbi eşelonların
hərəkətlərini yubadır, quru yolla göndərilən silah və sursat
karvanları ləng hərəkət edir və üstəlik talanma halları ilə
rastlaşırdılar.
317
Osmanlı qoşunlarında olan top və tüfənglər alman
və ya Avstriya-Macarıstan istehsalı olduğundan qənimət kimi ələ
keçirilmiş sursatdan istifadə etmək olmurdu. Belə şəraitdə çıxış yolu
axtaran Osmanlı komandanlığı 5-ci firqənin hər piyada alayının 3-cü
taborunda mauzer tüfənglərini yığıb, rus tüfəngləri ilə əvəz etdi.
318
Artilleriya hissələrinin ştatlarına rus topları ilə silahlanmış Azərbaycan heyətləri əlavə edildi. Qoşunlar Bakıya
doğru irəlilədikcə onların təminatı çətinləşirdi. Ağstafaya gətirilən sursat dəmir yolu vasitəsi ilə döyüş bölgəsinə
göndərilirdi. Ancaq vaqon və parovozların azlığı bu işi ləngidirdi.
Xüsusi Azərbaycan Korpusu və Azərbaycan könüllü dəstələrinin silahla təminatında da problemlər
mövcud idi. Hər könüllüyə yığma məntəqəsinə öz silahı ilə gəlmək tövsiyyə edilir, bu isə onların sursatla
təminatında problemlər yaradırdı: əsasən köhnə sistemli tüfənglərlə silahlanan əhalidə müxtəlif çaplı və növlü
silahlar var idi. Osmanlı dövlətində olan anbarlardan rus silahlarının bir qisminin Azərbaycana gətirilməsi
vəziyyəti nisbətən yaxşılaşdırdı. Hətta bilavasitə döyüşlər gedən ərazidən uzaq olan, lakin erməni-bolşevik
təcavüzü ilə üzləşə bilən ərazilərin əhalisinə də silah paylamaq mümkün oldu (300 tüfəng Şəki, Padar, Xaçmaz,
Qutqaşın, Axtı kəndlərinə paylandı). Ərazilər azad edildikcə könüllülərin sayı artdığından silahla təminat
problemi yenidən üzə çıxırdı. Belə ki, 4-cü Azərbaycan alayının 1-ci taborunda 665 nəfərə 581 tüfəng, 2-ci
taborunda 662 nəfərə 414 tüfəng düşürdü, bu isə kifayət etmirdi.
319
Bakı uğrunda döyüşlərdə Maştağada
toplaşmış könüllüləri silahlandırmaq üçün Ağdaşda yaradılmış könüllü dəstələrdən silahlar yığıldı.
Azərbaycan alaylarının pulemyot bölükləri rus pulemyotları, artilleriya hissələri isə rus topları ilə
silahlanmışdı. Bu hissələrin yüksək döyüş səmərəliliyi onların sayının artırılmasına və Osmanlı hissələrinə daxil
315
N.Yüceer... tablo «5-ci Kafkas tümeni kuruluşu»
316
Гражданская война. Энциклопедия, с.569
317
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.133.
318
Yenə orada, s.134.
319
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.137.
103
edilməsinə səbəb oldu. QİO-nun yeganə zirehli qatarı vaxtilə ZK-nın L.Maqalovun dəstəsinə göndərilmiş qatar
idi. О sənədlərdə "Azərbaycan zirehli treni" kimi göstərilir. Onun heyəti bütünlüklə azərbaycanlılardan
ibarət idi, komandiri İ.İsrafilbəyov hətta Osmanlı medalı ilə də təltif edilmişdi.
320
Döyüşlərdə qənimət kimi ələ
keçirilmiş bir neçə rus və bir ingilis zirehli avtomobilinin QİO tərkibində istifadə edilməsi barəsində məlumat
yoxdur.
Sentyabrın əvvəllərində Bakıya son hücum ərəfəsində görülmüş tədbirlər nəticəsində QİO-ya daxil olan
hissələrin tərkibində artilleriya və pulemyotların sayı artırılmış və ştatlardan artıq olmuşdur. 1918-ci il
sentyabrın 10-da 5-ci Qafqaz piyada firqəsində 48 pulemyot olmuş, topçu alayı gücləndirilmişdir. Onun
tərkibində 4 topçu batareyası (2 Şnayder, 2 Dağ topçu), səhra topçu, rus səhra topçu, rus dağ topçu taqımları var
idi (cəmi 33 top). Azərbaycana yenicə gəlmiş 15-ci piyada firqəsində 24 pulemyot, iki Dağ topçu batareyası, bir
səhra topçu taqımı (cəmi 12 top) olmuşdur. 15-ci firqənin tərkibində olan və azərbaycanlılardan təşkil edilmiş
Zehni bəy müfrəzəsi və Tevfiq bəy müfrəzəsi (Maştağı könüllülər milisi) çoxsaylı olsalar da, onların tərkibində
pulemyotlarının sayını söyləmək çətindir. Cənub qrupunda (Azərbaycan diviziyası) azı 8 pulemyot, 6 top var
idi. 106-cı Qafqaz piyada alayında azı 4 pulemyot var idi.
Bakıya son hücum ərəfəsində Qafqaz İslam Ordusunda 80-dən artıq pulemyot, 53 artilleriya silahı
olmuşdur. Artilleriya silahlarından 6-cı səhra topu, 39-u dağ topu, 4-ü səhra qaubitsası, 4-ü dağ qaubitsası idi.
Dostları ilə paylaş: |