Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə

Osmanlı zabitləri. Bilavasitə QİO-ya aidiyyatı olan zabitlərə keç-məzdən əvvəl QİO-nun yaradılmasının 
təşəbbüskarı olan Ənvər paşanın bioqrafiyasının bəzi məqamlarını açıqlamaq lazımdır. Ənvər paşa 1880-ci ildə 
İstanbulda  anadan  olub,  hərbi  təhsil  alıb,  1903-cü  ildə  İstanbulda  Baş  Qərargah 
Akademiyasını  bitirib.
292
  1914-cü  ildə  Osmanlı  dövlətinin  Baş  qərargah  rəisi  vəzifəsinə 
təyin  edilən  Ənvər  bəy  general  rütbəsinə  layiq  görülür  və  faktiki  olaraq  Osmanlı 
dövlətinin daxili və xarici siyasətini müəyyənləşdirən şəxslərdən biri olur. Onu yaxından 
tanıyan şəxslər (istər dostlar, istərsə də düşmənlər) qeyd edirdilər ki, şəxsən şücaətli olan, 
təhlükə  anında  soyuqqanlığını  itirməyən  Ənvər  paşanın  mənfi  xüsusiyyətləri  inadkarlığı, 
müştəbehliyi, heç kimin, hətta ən yaxın dostlarının belə məsləhətlərinə qulaq   asmaması 
ilə şərtlənirdi.   Çılğın   təbiətli   Ənvər  paşa avantüra xarakterli əməliyyatlara atılır, bəzən 
qoşunların  real  vəziyyəti  və  imkanlarını  nəzərə  almadan  taleyüklü  qərarlar  qəbul  edirdi. 
1917-ci  ildə  ölkənin  hərbi  naziri  təyin  edilən  və  bu  vəzifədə  QİO-nun  yaradılması 
barəsində  qərar  qəbul  edən  Ənvər  paşa  Azərbaycan  və  azərbaycanlılara  daim  hörmətlə 
yanaşmış, onların istər çar, istərsə də bolşevik Rusiyasının əsarətindən qurtarması üçün əlindən gələni edəcəyini 
vurğulamışdır.  İdealı  bütün  türk  xalqlarını  özündə  birləşdirən  Böyük  Türküstan  yaratmaq  olan  Ənvər  paşa 
qarşısına əlçatmaz, qeyrireal məqsədlər qoyurdu. Osmanlı dövləti müharibədə məğlub ediləndən sonra istefaya 
çıxan  Ənvər  paşa  Azərbaycana  gəlmək  üçün  dəniz  yolu  ilə  Krıma  keçdi,  lakin  Şimali  Qafqazda  yollar  bağlı 
olduğundan Moskvaya yollandı. Türkiyə ilə əlaqələr qurmağa çalışan sovet hökuməti onu qeyri-rəsmi şəxs kimi 
qəbul etdi, "İslam ihtilal cəmiyyətləri ittifaqı" adlı təşkilat yaratmasına imkan verdi. Bakıya gələrək burada Şərq 
xalqlarının  qurultayında  iştirak  edən  Ənvər  paşa  sovetlərin  köməyi  ilə  Orta  Asiyaya  keçdi.  Onun  ingilisələrə 
qarşı mübarizə aparacağından əmin olan Sovet hökuməti Orta Asiyada fəaliyyət göstərən basmaç dəstələri ilə 
əlaqə  qurmasına  maneçilik    törətmədi.  Lakin  bolşevikləri  türk-müsəlman  xalqlarının  istiqlalı  yolunda  maneə 
hesab edən Ənvər paşa sovetlərə qarşı   üsyan   qaldırdı,    yaratdığı dəstələr başında  yürüşə başladı. Çoxsaylı 
sovet  qoşunları  tərəfindən  mühasirəyə  alınaraq  məğlub  edilən  Ənvər  paşa  1922-ci  ildə  Türküstan  çöllərində 
döyüşdə həlak oldu.
293
 Bu görkəmli  şəxsiyyətin həyat və fəaliyyətinə müxtəlif cür yanaşmaq olar. Lakin bir şey  
aydındır  ki,  onun  QİO-nun  yaradılması  və  bu  ordunun  Azərbaycana  yeridilməsı  barəsində  əmri  Azərbaycan 
xalqının taleyində tarixi rol oynamışdır. 
Mehmet  Vehib  paşa  (Kaçı)  1877-ci  ildə  anadan  olub,  hərbi  məktəbi  və  Hərbi 
Akademiyanı  bitirib.  1909-cu  ildə  rüşdiyə  hərbi  məktəblərindən  birinə  rəis  təyin 
olunan  Vehib  bəy  tezliklə  qoşunlara  təyinat  aldı  və  1912-ci  il  Balkan  müharibəsində 
iştirak etdi. I Dünya müharibəsində firqə, sonra isə korpus komandiri olan Vehib bəy 
general  rütbəsinə  layiq  görülür,  Çanaqqala      döyüşlərində  onun      təşkilatçılıq 
qabiliyyəti  özünü  göstərir.  1917-ci  ildə  3-cü  Ordu  komandanı  təyin  edilərək  Qafqaz 
cəbhəsinə  gələn  Vehib  paşa  təkcə  hərbçi  deyil,  siyasətçi  kimi  də  bacarıqlı  olmasını 
göstərmişdi. 1918-ci ilin iyunun əvvəllərində 3-cü, 6-cı və 9-cu Ordulardan ibarət olan 
Şərq ordular qrupu komandanı təyin edilən Vehib paşa iyunun 29-da istefaya çıxır. I 
Dünya müharibəsindən sonra o, mühacirətə gedir və 1940-cı ildə vəfat edir.
294
 
Xəlil  paşa  (Kut)  1881-ci  ildə  anadan  olub.  3-cü  Ordunun  tərkibində  Qafqaz 
cəbhəsində  vuruşaraq  özünü  bacarıqlı  zabit  kimi  göstərən  Xəlil  bəy  1915-ci  ilin 
əvvəllərində  20  minlik  dəstənin  başında  Urmiya  istiqamətində  irəliləmiş  və  onu  tutmuşdur.  N.Korsun  qeyd 
edirdi  ki,  öz  dəstəsində  nizami  qoşunların  güclü  qruplaşmasını  qoruyub  saxlaya  bilən 
Xəlil bəy  rus komandanlığının ehtiyyat    etdiyi ən təhlükəli zabitlərdən idi.
295
 1915-ci 
ilin  iyununda  4-cü  Ordunun  komandanı  təyin  edilən  Xəlil  bəy  general  rütbəsinə  layiq 
                                                           
291
Гражданская война. Энциклопедия, с.156. 
292
Гражданская война. Энциклопедия, с.670. 
 
293
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, c.1, s.364-366.
 
294
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, c.2, s.423.
 
295
Корсун. Кавказский фронт, с.215, 229. 

98 
 
görülür. 1917-ci ilin sonunda Mosulda 6-cı Ordunun komandanı olan Xəlil paşa Cənubi Qafqaz   istiqamətində   
fəaliyyət göstərən Şərq ordular qrupunun komandanı təyin edilir.  
QİO-nun osmanlı  hissələrinin döyüş fəaliyyətinə   ümumi   rəhbərliyi Xəlil paşa həyata keçirirdi. Bakıya 
son  hücum  ərəfəsində  bilavasitə  cəbhə  xəttinə  gələrək      hücum  planını  yoxlamış,    14  sentyabr  əməlyyatının 
dəqiqliklə həyata keçirilməsinə   nəzarət   etmişdir. Sentyabrın 16-da Bakının azad edilməsi şərəfinə Azərbaycan 
və türk hissələrinin birgə paradını  qəbul etmişdi. I  Dünya  müharibəsi sona çatandan  sonra Azərbaycana  gələn 
Xəlil  paşa  Sovet  Rusiyası  ilə  Türkiyə  arasında  əlaqələrin  yaradılmasında  fəal  iştirak  edib.  Ağır  hərbi-siyasi 
vəziyyətdə  olan,  Antanta  ölkələri  ilə  müharibə  aparan  Türkiyə  Rusiyadan  silah  və  sursat  alır,  əvəzində  Xəlil 
paşa  Azərbaycanda  təbliğat  apararaq  XI  Qızıl  Orduya  qarşı  atəş  açmamağı  xahiş  edir,  bu  ordunun  tezliklə 
Azərbaycandan  keçib  Anadoluya  gedəcəyini  bildirirdi.
296
  Azərbaycan  parlamentinin  1920-ci  il 
aprelin  28-də  bolşeviklərin  ultimatumunu  qəbul  etməsində  Xəlil  paşanın  verdiyi  vədlərinin 
böyük rolu olmuşdur. 1920-ci ilin sonlarında qeyri-rəsmi şəxs kimi, Moskva şəhərinə yollanaraq 
Sovet Rusiyası ilə Türkiyə arasında müqavilələrin hazırlanmasında iştirak edən Xəlil paşa 1957-
ci ildə vəfat edib.
297
 
Nuru  paşa  Killigil  1889-cu  ildə  İstanbulda  anadan  olub.  1906-cı  ildə  Nuru      paşa 
İstanbulda  yerləşən  Kara  Küvvetler  hərb  okuluna  (Quru  qoşunları  hərbi  məktəbinə)  daxil 
olmuşdur.  1909-cu  ildə  məktəbi  bitirən  Nuru  paşa  3-cü      ordunun  tərkibində  olan  piyada 
hissələrində xidmət etməyə başlayır. 1912-ci ildə 1-ci ordunun  sıralarına keçirilən gənc zabit öz 
biliyi və geniş dünyagörüşü ilə seçilirdi. O,1914-cü ildə Osmanlı dövlətinin Avstriya-Macarıstan 
imperiyasının  paytaxtı  Vyanada    yerləşən    hərbi  attaşeliyə  təyinat  alır.  1916-cı  ildə  döyüşən 
orduya  göndərilən  Nuru  paşa  Şimali  Afrikada  döyüşlərdə  iştirak  edib,  Trablus  cəbhəsində 
qazandığı  uğurlar  sayəsində  Osmanlı  dövləti,  Almaniya  və  Avstriya-Macarıstanın  bir  sıra 
ordenləri  ilə  təltif  edilib.  1916-cı  ildə  minbaşı  (mayor),  1918-  ci  ildə  yarbay  (podpolkovnik) 
rütbəsinə layiq görülüb.
298
 
1918-ci  il  iyun  ayının  4-də  Azərbaycanla  Osmanlı  dövləti  arasında  imzalanmış  müqaviləyə  əsasən 
Azərbaycana  hərbi  yardım  göstərməyi  öz  boynuna  götürmüş  Osmanlı  dövləti  bu 
missiyanı  həyata  keçirməyi  Nuru  paşaya  həvalə  etdi.
299
  Tapşırıqları  uğurla  yerinə 
yetirən  Nuru  paşa  Azərbaycan  xalqının  böyük  məhəbbətini  qazanmışdı.  Ümumi 
komandanlığı  həyata  keçirməklə  yanaşı  həlledici  Qaraməryəm,  Ağsu  və  Bakı 
döyüşləri  də  bilavasitə  Nuru  paşanın  komandanlığı  altında  aparılmışdır.  1918-ci  il 
oktyabrın  30-da  imzalanmış  Mudros  müqaviləsi  ilə  Osmanlı  qoşunları 
Azərbaycandan  çıxarıldı  və  ölkəyə  ingilis  qoşunları  yeridildi.  Lakin  milli  orduya 
malik  olan  Azərbaycan  öz  dövlətçiliyini  qurmaqda  davam  edirdi.  Azərbaycana  sıx 
bağlanmış  Nuru  paşa  Osmanlı  dövlətinin  parçalanmasına  baxmayaraq 
Azərbaycandan  uzaqlaşmaq  istəmir  və  Batuma  köçür.  Lakin  ona  Azərbaycana 
gəlməyi  qadağan  etmiş  ingilislər  sərkərdəni      Batum      şəhərində  həbs            etdilər.  
Azərbaycan  hökumətinin  Nuru  paşanı  azad  etmək  təklifinə  ingilislər  cavab  verdilər  
ki,   bunun  üçün  ermənilər yazılı sürətdə bildirməlidirlər ki, o, ermənilərə qarşı heç bir qəddar hərəkət etməyib. 
İngilis komandanlığı  yaxşı bilirdi ki,   ermənilərin Nuru paşa barəsində söylədikləri uydurmadan başqa bir şey 
deyil, lakin onlar erməni xislətinə yaxşı bələd idilər. Doğrudan da, ermənilər Nuru paşanın qoşunları tərəfindən 
onlara  qarşı  hansısa  bir  cinayət  işlənməsı  barədə  məlumat  verə  bilmədilər.  Buna  baxmayaraq  ingilislər  Nuru 
paşanı  azad etmirdilər. Xalqımız  Nuru paşanı öz xilaskarı  sayır  və belə münasibətlə 
barışmaq  istəmirdi.  Azərbaycan  hökuməti  və  parlamentinə  hansı  yolla  olursa-olsun 
Nuru  paşanı  azad  etmək  tələbləri  daxil  olurdu.  Belə  vəziyyətdə  Nuru  paşanın  azad 
edilməsi  Azərbaycan  Cümhuriyyətinin  əkskəşfiyyat  rəisi  Nağı  bəy  Şeyxzamanlıya 
tapşırıldı.  Onun  adamlarının  1919-cu  ilin  yayında  həbsxanaya  basqını  nəticəsində 
Nuru  paşa  azad  edilərək  Türkiyəyə  keçirilir.  Lakin  Ərzurumdan  yenidən  Bakıya 
qayıdan  Nuru  paşa    1920-ci  ilin  avqustunda    Dağıstana    gəlir  və  sovetlərin  hərb 
maşınının  bütün  Qafqazı  zəbt  etməsinin  şahidi  olur.  Azərbaycanda  baş  verən 
hadisələri  izləyən  Nuru  paşa  ölkəmizin  Sovet  Rusiyası  tərəfindən  işğal  edilməsi 
xəbərini ürək ağrısı ilə qəbul etdi. Azərbaycanda sovetlərə qarşı üsyanlar başlayanda 
o,  dözməyərək  bura  gəlmiş  və  üsyanlarda  iştirak  etmiş,  Qarabağ  antisovet  üsyanının 
başçılarından  biri  olmuşdur.  Üsyanlar  yatırıldıqdan  sonra  sağ  qalmış  üsyançılarla 
bərabər  Türkiyəyə  keçən  Nuru  paşa  gözlənilmədən  Ankaraya  çağrılır.  Osmanlı 
                                                           
296
 Мустафаев Ш.Письмо Хасан бека Агаева Энвер паше // «Зеркало», 28.04.2007. 
297
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, c.2, s.21.
 
298
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, c.2, s.270-273 
 
299
Süleymanov M. Qafqaz islam Ordusunun quruluş, haz.rl.q və səfərbərl.k vəz.y yəti, s.227 

99 
 
imperiyasının  qalıqları  əsasında  Mustafa  Kamal  paşa  Atatürk  tərəfindən  yenicə  yaradılmaqda  olan  Türkiyə 
dövləti    Avropa  dövlətlərinin  birləşmiş  hərbi  təcavüzü  ilə  üzləşmişdi.  Təcili  surətdə  yeni  ordu  yaradılır  və 
Atatürk hər yerdən köhnə osmanlı ordusunun təcrübəli zabitlərini bu işə cəlb edirdi. Nuru paşa ölkənin şərqində 
piyada  diviziya  təşkil  etmiş  və  12-ci  piyada  firqəsi  adını  almış  bu  hərbi  hissə  ilə  Atatürkün  İstiqlal  savaşında 
iştirak etmişdir.  Bu  savaş nəticəsində türk torpaqları azad edilmiş və Türkiyə    Cümhuriyyəti    yaradılmışdır. 
1923-cü  ildə  Nuru  paşa  general-leytenant  rütbəsində  istefaya  çıxmış  və  İstanbul  yaxınlığında      poladəritmə  
zavodunun direktoru  təyin   edilmişdi.    XX əsrın 30-cu  illərində   Türkiyədə soy adları  tərtib ediləndə ögey 
qardaşı  Ənvər  paşanın  şərəfinə  "Killigil"  soy  adını  götürmüşdür.  II  Dünya  müharibəsi  başlayanda  Nuru  paşa 
minaatan və əl qumbaraları istehsal edən zavoda rəhbər təyin edilir. Çətin hərbçi ömrü yaşamış bu şəxsin ölümü 
bütün Türkiyə tərəfindən kədərlə qarşılandı. O, 1949-cu ildə zavod laboratoriyasında baş verən partlayış zamanı 
həlak oldu.
300
 
Mürsəl paşa (Bakı) 1881-ci ildə anadan olub, 1898-1901-ci illərdə hərbi məktəbdə, daha sonra isə Hərbi 
Akademiyada  təhsil  alıb.  1904-cü  ildən  qoşunlarda  xidmət  etməyə  başlayaraq,  1910-cu  ildə  Almaniyaya 
ezamiyyətə  göndərilir.  1913-cü  ildə  alay  komandiri,  1914-cü  ildə  isə  briqada  komandiri  təyin  edilir.  I  Dünya 
müharibəsinin cəbhələrində fərqlənərək 1915-ci ildə diviziya komandiri vəzifəsinə təyin olunmuş Mürsəl paşa 
ona  verilmiş  tapşırıqları  vaxtı-vaxtında  yerinə  yetirirdi.  1918-ci  ilin  mart  ayının  28-də  5-ci  piyada  firqənin 
(diviziyanın) komandiri təyin olunur, iyulda general rütbəsi alır. 1919-cu ildə ingilislər tərəfindən Batumda həbs 
edilən  Mürsəl  paşa  tezliklə  buraxılır  və  Türkiyəyə  qayıdaraq  İstiqlal  savaşında  iştirak  edir.  Atatürkün  təşkil 
etdiyi  yeni  orduda  korpus  komandiri  vəzifəsində  çalışan  Mürsəl  paşa  1933-cü  ildə  tümgeneral  rütbəsində 
istefaya  çıxır.  Ona  soy  adı  götürmək  təklif  ediləndə  "Bakı"  soyadını  götürür.  Mürsəl  paşa  1945-ci  ildə 
İstanbulda vəfat edib.
301
 
15-ci  piyada  diviziyasının  komandiri  Süleyman  İzzət  bəy  haqqında  məlumat  azdır.  Azərbaycana 
gəlməzdən  əvvəl  yarbay  (podpolkovnik)  olan  bu  şəxsin  rütbəsi  QİO-nun  tərkibinə  qatılan  bütün  zabitlərin 
çinləri  kimi  bir  pillə  qaldırılmış  və  o,  albay  (polkovnik)  rütbəsində  Bakı  əməliyyatında  iştirak  etmişdir. 
Dərbəndin  və  Port-Petrovskın  alınmasında  müstəsna  xidmətləri  olan  diviziya  sonralar  Türkiyəyə  qayıtmışdır. 
1936-cı  ildə  Süleyman  İzzət  bəy  öz  xatirələrini  "15  piyade  fırkasının  Azerbaycan  və  Şimali  Kafkazyadakı 
harekatı və muharibeleri" adı ilə nəşr etdirmişdi.
302
 
Qafqaz  İslam  Ordusunun  osmanlı  hissələrinin  alay  və  tabor  komandirləri  barəsində  də  məlumat  azdır. 
Yalnız  9-cu  Qafqaz  piyada  alayının  komandiri  Cəmil  Cahid  bəy  barəsində  məlumat 
nisbətən ətraflıdır, bu da onun sonralar Türkiyə hərb sistemində yüksək vəzifələr tutması 
ilə  bağlıdır.
303
  Cəmil  Cahid  bəy  1883-cü  ildə  anadan  olmuş,  I  Dünya  müharibəsində 
iştirak  etmişdir.  Azərbaycan  hüdudlarını  keçən  ilk  Osmanlı  hərbi  hissəsi  9-cu  Qafqaz 
piyada  alayı  idi  və  ona  minbaşı  (mayor)  Cəmil  Cahid  bəy  rəhbərlik  edirdi.  Gəncə 
ermənilərinin  tərksilahını  həyata  keçirən  alay  sonrakı  döyüşlərdə,  о  cümlədən  Bakının 
azad  edilməsində  fəal  iştirak  etmişdir.  Bakıya  hücum  zamanı  Cəmil  Cahid  bəy  Qərb 
qrupuna  rəhbərlik  edirdi  ki,  burada  bir  neçə  Azərbaycan  və  Osmanlı  hərbi  hissələri  var 
idi.  1-ci  Azərbaycan  diviziyası  Qarabağa  göndəriləndə  onun  tərkibinə  təcrübəli  9-cu 
Qafqaz  piyada  alayı  da  qatılmışdır.    Mudros  müqaviləsinin  şərtlərinə  görə  Osmanlı 
qoşunları Azərbaycanı tərk edəndə Cəmil Cahid bəy artıq albay (polkovnik)  rütbəsində  
idi. Atatürkün başladığı İstiqlal savaşına qatılan Cəmil Cəhid bəy 5-ci piyada firqəsinin komandiri təyin edilir. 
Bu  vəzifədə  general  rütbəsinə  layiq  görülən,  döyüşlərdə  fərqlənən  sərkərdə    yeni  Türkiyə  ordusunun 
qurulmasında  yaxından  iştirak  edir.    1940-cı  ildə  o,  Cümhuriyyətin  Jandarm  qüvvələrinin  komandanı,  1943-
1946-cı  i llərdə    1-ci    Ordunun  komandanı    vəzifələrində  çalışmış,  1946-1947-ci  illərdə  isə  Türkiyə 
Cümhuriyyəti  Milli  Müdafiə  naziri   olmuşdur. Cəmil Cahid bəy 1956-cı ildə vəfat edib. 
 
 
5.9. Müsəlman Korpusu və Qafqaz Ġslam Ordusunun  
silah və hərbi texnikası 
 
 
Milli  Azərbaycan  hissələrinin  yaradıldığı  andan  üzləşdiyi  əsas  prob-lemlərdən  biri  müasir  silahların 
çatışmazlığı  idi.  Müsəlman  Korpusunun  komandanı  general-leytenant  Ə.Şıxlinski  öz  xatirələrində  yazırdı  ki, 
"bizim əlimizdə silah, cəbbəxana... yox idi". Əgər ərzaq və paltar 
                                                           
300
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, c.2, s.272-273.
 
301
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, c.2, s.228.
 
302
Yenə orada, c.2, s.358.
 
303
Yenə orada, c.1, s.282. 
 

100 
 
çatışmazlığını  milli  burjuaziyanın  səyləri  nəticəsində  aradan  qaldırmaq  mümkün  olmuşdusa,  silah  və  hərbi 
texnika  ilə  təchizat  olduqca  zəif  idi.  Gürcü  və  erməni  milli  hissələri  hələ  müharibə  dövründə  silahla  təmin 
edilmiş, üstəlik 1917-ci ildə erməni diasporunun səyləri ilə Müvəqqəti Hökumətlə əlaqələr yaradılmış və erməni 
hərbçilər  rus  ordusunda  hərbi  vəzifələrdən  çox  təminat  və  təchizata  cavabdeh  olan  vəzifələri  tuturdular. 
Bolşeviklər  hakimiyyətə  gəldikdə  də  Qızıl  Ordunun  silah  və  sursatla  təminatına  cavabdeh  olan  idarələrdə 
ermənilərin sayı kifayət qədər idi. ZK, azərbaycanlı deputatların səylərindən sonra, bəzi rus hissələrinin silah və 
sursatlarının Müsəlman Korpusuna təhvil verməsi barədə qərar qəbul etdi. 1918-ci il yanvarın 7-də "Açıq söz" 
qəzeti yazırdı ki, yaradılmaqda olan Müsəlman Korpusu tədricən Rusiyanın keçmiş 6-cı ordu korpusunu (5-сi və 
7-ci atıcı diviziyalar) əvəz etməlidir, bu korpusun silah və sursatı Müsəlman Korpusuna veriləcək. Əslində isə 
bu  məsələ  yubadılırdı.  Yubadılmanın  səbəbi  bir  tərəfdən  rus  hərbi  hissələrinin  bolşevik  təbliğatına  uyması  və 
milli  hissələrə  silah  verməməsi  idisə,  digər  tərəfdən  ZK-nın  rus,  erməni  və  gürcü  deputatları  rus  hərbi 
hissələrindən Azərbaycan hissələrinə silah ayrılmasını qəsdən gecikdirirdilər. Silah çatışmazlığı problemini həll 
etmək  üçün  yeganə  yol  rus  ordusunun  anbarlarına  hücumlar  təşkil  etmək  idi.  A.Səfikürdski  bildirmişdi:  ".. 
.Müsəlmanlar  günahkar deyillər  ki,  komissarlıqda  təmsil  olunan  hökumət  öz  borclarını  yerinə  yetirmədiyi  bir 
halda,  zorakı  yolla  silah  əldə  etməyə  məcburdurlar...".
304
  Nəhayət  Zaqafqaziya  Komissarlığından  tərksilah 
prosesini həyata keçirmək üçün razılıq alındı və bu prosesdə Müsəlman Milli şuralarının könüllüləri ilə bərabər 
əsas  rolu  Tatar  süvari  alayı  oynamalı  idi.  Lakin  proses  olduqca  çətin  gedirdi.  Belə  ki,  219-cu  atıcı  alay  öz 
silahlarını  Tatar  süvari  alayına  təhvil  verməli  idi  və  bu  barədə  razılıq  əldə  edilmişdi.  Lakin  bolşeviklərin 
təbliğatı  altına  düşmüş  alay  bunu  etməkdən  imtina  etdi.  Təkcə  Tatar  süvari  alayının  qətiyyəti  nəticəsində 
tərksilahı  həyata  keçirmək  mümkün  oldu,  11  pulemyot,  200-dən  çox tüfəng,  patronlar,  yük  arabaları,  bir  neçə 
əsgər  mətbəxti  və  40-a  qədər  minik  atı  ələ  keçirildi.  Lənkəranda  4-cü  və  7-ci  sərhəd  alayları  tərksilah  edildi. 
Kərim  bəy  Şaxtaxtinskinin  rəhbərliyi  altında  olan  Şahsevən 
dəstələri  İrandan  geri  qayıdan  rus  hissələrinin  bir  qismini 
tərksilah  edərək  6  pulemyot,  3  min  tüfəng,  85  min  patron,  10 
yeşik bomba (qumbara) ələ keçirdilər. Yanvarın 15-də Şahsevən 
süvariləri  Astara  Sovetinin  60  nəfərlik  dəstəsini  tərksilah 
etdilər.
305
 
Zaqafqaziya  Komissarlığı  hərbi  hissələrin  zabitləri  ilə 
razılıq əldə edir, lakin bolşeviklərin təsiri ilə rus əsgərlərinin öz 
zabitlərinə  qarşı  çıxıb  (bəzən  isə  öldürüb)  komissarların 
dedikləri  ilə  oturub-durması  razılaşmanı  pozur,  bu  isə 
gözlənilməz  hadisələrlə  nəticələnirdi.  Belə  gözlənilməz 
hadisələrdən  biri  1918-ci  ilin  yanvar  ayının  8-10-da  Şəmkir  stansiyasında  baş  verdi.  Şəmkir  dəmir  yolu 
stansiyasından  bir  neçə  eşelonun  silahları  vermədən  Bakıya  keçəcəyi  xəbərini  alan  Yelizavetpol  Müsəlman 
Milli Komitəsinin üzvləri, Müsəlman Korpusunun komanda heyəti bu eşelonları tərksilah etmək qərarına gəldi. 
Başda  polkovnik  L.  Maqalov  olmaqla  Tatar  süvari  alayı  və  polkovnik  S.  Əfəndiyevin  rəhbərlik  etdiyi  5-ci 
Yelizavetpol  alayı  silahları  təhvil  almalı  idilər.  Zaqafqaziya  Komissarlığı  hərbi  hissələrlə  razılığın  əldə 
olunmasını bildirmiş, hər ehtimala qarşı bir zirehli qatar və 100 nəfərlik gürcü dəstəsi göndərmişdi. Başda milli 
ziyalılardan Ələkbər və Xudadat bəy Rəfibəyov qardaşları, A. Səfikürdski, X. Rüstəmbəyov olan Yelizavetpol 
Müsəlman Milli Komitəsinin bir çox üzvləri də tərksilahda iştirak etməli idilər.
306
 Yanvarın 6-da Qarayazı dəmir 
yolu  stansiyasına  bir  eşelon  əsgər  gəlmiş,  Ukraynadan  olan  bu 
əsgərlər  razılığa  əsasən  silahları  bir  vaqona  toplayaraq  təhvil 
vermiş,  əvəzində  ərzaq  alaraq  yola  salınmışdılar.  Dinc  yolla 
tərksilahın  başa  çatması  digər  eşelonlarla  da  problemlərin 
olmayacağına ümid etməyə imkan verirdi. Lakin həmin Qarayazı 
stansiyasına  gələn  növbəti  eşelon  büsbütün  bolşevik  təbliğatına 
uymuş,  nəinki  öz  silahlarını  verməmiş,  hətta  əvvəlki  eşelonun 
təhvil verdiyi silahları ələ keçirməyə cəhd etmişdi.  
ZK-nın  göndərdiyi      zirehli  qatar  eşelonun  yolunu  kəsmiş, 
knyaz Maqalov ukraynalılardan götürülmüş silahlarla Müsəlman Milli Komitəsinin üzvlərini silahlandırmışdı.
307
 
Yanvarın 7-si, 8-i və 9-da danışıqlar aparılmış, danışıqları ZK adından polkovnik Maqalov və gürcü dəstəsinin 
komandiri  ştab  -  rotmistr  Abxazava  aparmışdılar.  Bu  "müsəlmanlar  silahları  alandan  sonra  rusları  qıracaqlar" 
deyən  bolşevik  təbliğatının  qarşısını  almalı  idi.  Dəmir  yolu  stansiyasında  10  eşelon  düzülmüşdü.  Bu 
eşelonlardakı canlı qüvvənin bütün növ silahlara, о cümlədən toplara malik olması nəticəsində əsgərlər nəinki 
                                                           
304
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan, s. 43. 
305
SüleymanovM.S.Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan, s.40-42. 
306
 Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan, s.43 
307
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan, s.44. 

101 
 
ZK-nın qərarı ilə razılaşmır,  hətta onu tanımadıqlarını,  zirehli  qatarın və digər silahların  da onlara  verilməsini 
tələb  edir,  güc  mövqeyindən  çıxış  edərək  hətta  danışıqlar  üçün  göndərilmiş  parlamentyoru  da  girov  kimi 
saxlayırdılar.  Eşelonlardan  birinin  əsgərlərini  yola  gətirmək  mümkün  oldu,  silahlar  götürüldü,  götürülmüş 
toplardan  birini  A.Səfikürdski  Yelizavetpola  apardı.
308
  Lakin  digər  eşelonlarla  dil  tapmaq  mümkün  olmadı, 
onlar zorla yolu açıb Bakıya doğru irəliləməyi planlaşdırırdılar. ZK-nın vəzifəli şəxslərindən olan N.Jordaniya 
hərbi rəhbərliklə telefon vasitəsi ilə danışıqlar aparmağa çalşsa da heç bir nəticə əldə olunmadı. Yanvarın 9-da 
danışıqlar  kəskinləşdi  və  ilk  atəş  səsləri  eşidildi.  Rus  əsgərləri  dəmir  yolu  stansiyası  və  zirehli  qatarı,  ətraf 
Azərbaycan  kəndlərini  atəşə  tutdular.  Cavab  atəşi  açıldı,  başlayan  döyüşün  gedişində  bir  neçə  mərmi  qonşu 
yolda dayanmış yanacaq eşelonuna dəydi və onu partlatdı. Partlayış və ondan sonra başlayan yanğın nəticəsində 
hər iki tərəfdən  böyük itkilər oldu. Stansiyada 3 hərbi eşelon, iki qatar (onlardan biri sərnişin qatarı) və ZK-nın 
zirehli  qatarı sıradan  çıxarıldı.  Salamat  qalan  rus  eşelonları  yolu  aça  bilmədilər və  hadisələri araşdırmaq  üçün 
Şəmkirə  göndərilən  Zaqafqaziya  Komissarlığının  nümayəndə      heyəti      ilə      (rəhbər      kapitan      Strelkovski) 
danışıqları  davam  etdirdilər.
309
  F.Xoyski,  X.  Xasməmmədov,  X.Mə-likaslanov    azərbaycanlı    döyüşçülər    və  
əhaliyə  müraciət edərək təmkinli olmağa çağırdılar. Uzun danışıqlardan sonra eşelonlar 20 top, 70 pulemyot, 
15.000  tüfəng  təhvil  verərək  yola  davam  etdilər.
310
  Hadisələri  müsəlmanların  azğınlığı  kimi  qələmə  verməyə 
çalışan  bolşevik  mətbuatı  günahı  Zaqafqaziya  Komissarlığı  və  azərbaycanlıların  üzərinə  atır.  Bu  münasibət 
sovet tarixşünaslığında da öz əksini tapmışdır. Rus tərəfinin itikiləri kitabdan kitaba artırılır və 1983-cü ildə çap 
edil-miş "SSRİ-də vətəndaş müharibəsi və xarici intervensiya" ensiklopediyasında maksimum həddə çatmışdır. 
Burada  hadisələr  "Şamxor  qırğını"  adlandırılmış,  5  minədək  rus  əsgərinin  qırılması  göstərilmişdir.
311
    M. 
Süleymanovun  fikrincə,  rus  hərbi  hissələrinin  tərksilah  edilməsi  təkcə  Müsəlman  Korpusunu  silahla  təchiz 
etmək  baxımından  deyil,  həm  də  bolşeviklərin  öz  hakimiyyətlərini  Bakıdan  kənara  yaymaq  cəhdlərinin 
qarşısının alınması baxımından da vacib əhəmiyyətə malik olmuşdur. Şəmkir-Bakı marşrutunda hərəkət edən, 
bolşevik  təbliğatına  uymuş  eşelonlar  dəmir  yolu  boyunca  yerləşən  əsas  stansiyaları  tutmaqla  vəziyyəti   
bolşeviklərin xeyrinə dəyişə bilərdilər. Nəticədə onların    qarşısını    almaq    qeyri mümkün olardı.
312
 
1918-ci ilin əvvəllərindən başlayraq rus hissələrinin tərksilah edilməsi prosesinə Tatar süvari alayının və 
formalaşmaqda olan MK-nın təzə yaradılan hissələrinin qoşulması nəticəsində iri hərbi hissələri tərksilah etmək 
mümkün  olmuşdur.  Şəmkir  stansıyasmda  baş  vermiş  hadisələrdə  də  məhz  onların  sayəsində  eşelonlar  silahı 
təhvil  vermək  məcburiyyətində  qalmışdı.  Bir  müddət  silah  təchizatında  problemi 
olmayan  Müsəlman  Korpusu  çox  keçmədi  ki,  yenidən  silah  və  sursata  ehtiyac 
duymağa  başladı.  1918-ci il mart-aprel aylarında bolşevik-erməni qüvvələrinə qarşı 
döyüşlər nəticəsində sursat tükənmişdi. Silahların ehtiyat hissələri olmadığından, iri 
təmir zavodu və emalatxanalarının Bakıda, düşmənin əlində cəmləşdiyindən silahlar 
sıradan çıxmağa başlamışdı. Bakı Soveti qoşunları bütün lazım olanları Həştərxandan 
-  Sovet  Rusiyasından  dəniz  yolu  ilə  alırdılarsa  Müsəlman  Korpusunun  hissələri 
itkiləri  bərpa  edə  bilmirdilər.  Xırdalanadək  irəliləyən  L.Maqalovun  tabeçiliyində 
cəmi  4  top  və  6  pulemyot  var  idi.  Mart  qırğınlarından  sonra  Zaqafqaziya  hökuməti 
MK-na  100  min  rubl,  2  təyyarə,  1  zirehli  qatar,  silah  və  sursat  ayırmalı  idi,  lakin 
zirehli qatarın ayrılması ilə kifayətləndi. Fotoşokillərdən aydın olur ki, N.Qosinskinin 
Azərbaycana gəlmiş dəstələrində də əsasən tüfəng və tapançalar var idi. 
1918-ci ilin iyununda Bakı Soveti qoşunları qərbə, Gəncəyə doğru yürüşlərini 
genişləndirəndə  Müsəlman  Korpusunda  silah  və  sursat  problemi  özünü  yenidən  kəskin  şəkildə  büruzə  verdi. 
Əlimərdan bəy Topçubaşov Ənvər paşa ilə görüşündə demişdi ki, "Təcrübəli təlimatçılar olarsa, bizim əhalidən 
həm kəmiyyətinə, həm də keyfiyyətinə görə yaxşı qoşun təşkil etmək mümkündür. Ancaq bizdə silah, geyim və 
digər  hərbi  təchizat  çatışmır".
313
  Türk  təlimatçıları  ilə  Azərbaycanda  qoşun  yaratmağı  planlaşdıran  Osmanlı 
komandanlığı  Müsəlman  Korpusunun  hissələrini  silahla  təmin  etmək 
üçün  Osmanlı  anbarlarında  yığılmış  rus  silahlarından  istifadə  etmək 
istəyirdi. Ərzurum, Olti, Ərdəhan, Qars və Gümrü anbarlarında 11-12 
min rus tüfəngi vardı.
314 
I Dünya müharibəsinin cəbhələrində qənimət 
kimi  ələ  keçirilən  bu  silahlar  azərbaycanlı  əhalinin  bir  qisminə  tanış 
idi və təlim zamanı böyük problemlər üzə çıxmamalı idi, ən əsası isə 
bu silahlar üçün sur-satı elə Bakı Sovetinin anbarlarından götürmək və 
                                                           
308
Yenə orada, s.45.
 
309
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan, s.46. 
310
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan, s.47.  
311
Гражданская война. Энциклопедия, с.660. 
312
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu , s.42. 
313
Топчубашев А. Дипломатические беседы, с. 16. 
314
Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusunun quruluş, hazırlıq və səfərbərlik vəziyyəti, s. 251. 

102 
 
ya Bakı zavodlarında istehsal etmək olardı. Lakin real vəziyyətin daha ağır olması nəzərə alınaraq Azərbaycana 
Osmanlı hissələri yeridildi. 
Osmanlı ordusunun 5-ci piyada firqəsində döyüşçülərin əsas silahı maqazinli tüfənglər idi. Bundan başqa 
hər taborda 2 pulemyot (makinalı tüfəng) vardı. Alayın tərkibində 3 piyada taborun və bir pulemyot bölüyünün 
olması  alayda  pulemyotların  sayını  12-ə  çatdırmışdı.
315 
Firqənin  üç  piyada  alayında  36  pulemyot  mövcud  idi. 
Rusiya  ordusunda  üç  tabor  nişançı  alay  şəklində  birləşdirilərək  ştatlara  görə  36 
pulemyotla təchiz olunmalı idi. Zəif iqtisadiyyatı olan Osmanlı dövləti ordunun ən 
müasir silahlarla təmin edilməsində böyük çətinliklərlə üzləşmiş, bu səbəbdən alay 
şəklində birləşdirilmiş üç tabor cəmi 12 pulemyota malik idi. Rusiya ordusunda üç 
alay  nişançı  briqada  şəklində  birləşdirilir  və  briqada  ştatlara  görə  144  pulemyotla 
təchiz  olunmalı  idi.
316
  Beləliklə,  Rusiya  ştatlarına  görə  tərtib  edilmiş  üç  piyada 
alayın  144  pulemyotuna  Osmanlı  ştatları  ilə  təchiz  edilmiş  üç  piyada  alayın  36 
pulemyotu cavab verməliydi. 
Firqənin 5-ci Qafqaz səhra topçu alayı iki topçu taborundan ibarət olmuşdur 
(Şnayder  topçu  taboru  və  Dağ  topçu  taboru).  Şnayder  topçu  taboru  1-ci  və  2-ci 
batareyalar, Dağ topçu taboru 4-cü və 5-ci batareyalardan təşkil edilmişdi ki, hər batareyada dörd top olmaqla 
alayda 16 top mövcud idi. Rusiya ordusunda üç alay nişançı briqada şəklində birləşdirilir və briqadanın döyüş 
fəaliyyəti  onun  tərkibində  olan  18  minaatan  və  30  topla  təmin  edilirdi.  Bakı  Soveti  qoşunlarında  minaatanlar 
olmasa da, piyada briqadalarını kifayət qədər çoxsaylı artilleriya dəstəkləyirdı. 
Osmanlı qoşunları Azərbaycana hissə-hissə gəlir və dərhal döyüşə göndərilirdi. İlk dəfə türk hissələrinin 
bolşeviklərlə toqquşması iyulun  16-da (Kürdəmir artıq tutulmuşdu)  olmuşdu  (10-cu  Qafqaz piyada alayı).  Bu 
zaman  hər  türk  əsgərinin  cəmi  200  patronu  var  idi,  sərf  edilmiş 
sursatı  bərpa  etmək  üçün  patron  və  mərmi  ehtiyyatı  yox  idi. 
Döyüşlərin  gedişində  bu  özünü  dərhal  göstərdi.  Üstəlik  Müsüslü 
döyüşündə  2  dağ  topu,  41  mərmi,  116  tüfəng  itirilməsi  qoşunların 
silah  və  sursatla  təminatını  daha  çətinləşdirdi.  Gürcüstandan  keçən 
dəmir  yolları  almanların  nəzarətində  idi,  onlar  isə  hərbi  eşelonların 
hərəkətlərini  yubadır,  quru  yolla  göndərilən  silah  və  sursat 
karvanları  ləng  hərəkət  edir  və  üstəlik  talanma  halları  ilə 
rastlaşırdılar.
317
  Osmanlı  qoşunlarında  olan  top  və  tüfənglər  alman 
və  ya  Avstriya-Macarıstan  istehsalı  olduğundan  qənimət  kimi  ələ 
keçirilmiş sursatdan istifadə etmək olmurdu. Belə şəraitdə çıxış yolu 
axtaran Osmanlı komandanlığı 5-ci firqənin hər piyada alayının 3-cü 
taborunda  mauzer  tüfənglərini  yığıb,  rus  tüfəngləri  ilə  əvəz  etdi.
318
 
Artilleriya hissələrinin ştatlarına rus topları ilə silahlanmış Azərbaycan heyətləri əlavə edildi. Qoşunlar Bakıya 
doğru irəlilədikcə onların təminatı çətinləşirdi. Ağstafaya gətirilən sursat dəmir yolu vasitəsi ilə döyüş bölgəsinə 
göndərilirdi. Ancaq vaqon və parovozların azlığı bu işi ləngidirdi. 
Xüsusi  Azərbaycan  Korpusu  və  Azərbaycan  könüllü  dəstələrinin  silahla  təminatında  da  problemlər 
mövcud  idi.  Hər  könüllüyə  yığma  məntəqəsinə  öz  silahı  ilə  gəlmək  tövsiyyə  edilir,  bu  isə  onların  sursatla 
təminatında problemlər yaradırdı:  əsasən köhnə sistemli  tüfənglərlə silahlanan əhalidə müxtəlif çaplı və növlü 
silahlar  var  idi.  Osmanlı  dövlətində  olan  anbarlardan  rus  silahlarının  bir  qisminin  Azərbaycana  gətirilməsi 
vəziyyəti  nisbətən  yaxşılaşdırdı.  Hətta  bilavasitə  döyüşlər  gedən  ərazidən  uzaq  olan,  lakin  erməni-bolşevik 
təcavüzü ilə üzləşə bilən ərazilərin əhalisinə də silah paylamaq mümkün oldu (300 tüfəng Şəki, Padar, Xaçmaz, 
Qutqaşın,  Axtı  kəndlərinə  paylandı).    Ərazilər  azad  edildikcə  könüllülərin  sayı  artdığından  silahla  təminat 
problemi  yenidən  üzə  çıxırdı.  Belə  ki,  4-cü  Azərbaycan  alayının  1-ci  taborunda  665  nəfərə  581  tüfəng,  2-ci 
taborunda  662  nəfərə  414  tüfəng  düşürdü,  bu  isə  kifayət  etmirdi.
319
  Bakı  uğrunda  döyüşlərdə  Maştağada 
toplaşmış könüllüləri silahlandırmaq üçün Ağdaşda yaradılmış könüllü dəstələrdən silahlar yığıldı. 
Azərbaycan  alaylarının  pulemyot  bölükləri  rus  pulemyotları,  artilleriya  hissələri  isə  rus  topları  ilə 
silahlanmışdı. Bu hissələrin yüksək döyüş səmərəliliyi onların sayının artırılmasına və Osmanlı hissələrinə daxil 
                                                           
315
N.Yüceer... tablo «5-ci Kafkas tümeni kuruluşu» 
316
Гражданская война. Энциклопедия, с.569 
317
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.133. 
318
 Yenə orada, s.134. 
319
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.137. 

103 
 
edilməsinə səbəb oldu. QİO-nun yeganə zirehli qatarı vaxtilə ZK-nın L.Maqalovun dəstəsinə göndərilmiş qatar 
idi. О sənədlərdə "Azərbaycan  zirehli   treni"  kimi   göstərilir.  Onun  heyəti   bütünlüklə azərbaycanlılardan 
ibarət idi, komandiri İ.İsrafilbəyov hətta Osmanlı medalı ilə də təltif edilmişdi.
320
 Döyüşlərdə qənimət kimi ələ 
keçirilmiş bir neçə rus və bir ingilis zirehli avtomobilinin QİO tərkibində istifadə edilməsi barəsində məlumat 
yoxdur. 
Sentyabrın əvvəllərində Bakıya son hücum ərəfəsində görülmüş tədbirlər nəticəsində QİO-ya daxil olan 
hissələrin  tərkibində  artilleriya  və  pulemyotların  sayı  artırılmış  və  ştatlardan  artıq  olmuşdur.  1918-ci  il 
sentyabrın  10-da  5-ci  Qafqaz  piyada  firqəsində  48  pulemyot  olmuş,  topçu  alayı  gücləndirilmişdir.  Onun 
tərkibində 4 topçu batareyası (2 Şnayder, 2 Dağ topçu), səhra topçu, rus səhra topçu, rus dağ topçu taqımları var 
idi (cəmi 33 top). Azərbaycana yenicə gəlmiş 15-ci piyada firqəsində 24 pulemyot, iki Dağ topçu batareyası, bir 
səhra topçu taqımı (cəmi 12 top)  olmuşdur. 15-ci firqənin tərkibində olan və azərbaycanlılardan təşkil edilmiş 
Zehni bəy müfrəzəsi və Tevfiq bəy müfrəzəsi (Maştağı könüllülər milisi) çoxsaylı olsalar da, onların tərkibində 
pulemyotlarının  sayını söyləmək çətindir. Cənub qrupunda  (Azərbaycan  diviziyası)  azı 8 pulemyot, 6 top var 
idi. 106-cı Qafqaz piyada alayında azı 4 pulemyot var idi. 
Bakıya  son  hücum  ərəfəsində  Qafqaz  İslam  Ordusunda  80-dən  artıq  pulemyot,  53  artilleriya  silahı 
olmuşdur. Artilleriya silahlarından 6-cı səhra topu, 39-u dağ topu, 4-ü səhra qaubitsası, 4-ü dağ qaubitsası idi.