Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə

 
5.4. Qafqaz Ġslam Ordusunun iyun-iyul aylarında quruluĢu 
 
Ənvər  paşanın  Azərbaycanla  bağlı  planı  burada  yerli  qüvvələr  hesabına  türk  zabitlərinin  köməyi  ilə 
tərkibində  3  piyada diviziya  (hər)  birində  3  piyada alay)  olan  1  korpus  yaratmaq  idi.  Nuru  paşa  Mosulda 6-cı 
Ordu  komandanlığından  149  zabit  və  məmur,  488  gizir  və  əsgər  seçərək  onlardan  təlimatçılar  kimi  istifadəni 
planlaşdırırdı. Aprelin 5-də Ənvər paşa tərəfindən təsdiqlənmiş Qafqaz İslam Ordusunun təşkili və vəzifələrinə 
aid  Təlimnamə  də  bunu  təsdiqləyir.  Nuru  paşa  Mosul-Təbriz-Naxçıvan  marşrutu  ilə  hərəkət  edərkən 
Naxçıvanda,  Or-dubadda,  daha  sonra  Cəbrayıl,  Ağdam,  Tərtər  və  Yevlaxda  bir  neçə  osmanlı  zabitini  
yerləşdirərək  onlara yerli konüllülərdən ibarət dəstələr yaratmağı  tapşırırdı.
225
 Bir çox  yerlərdə  əhali I Dünya 
müharibəsində rus ordusu tərəfindən əsir götürülmüş türk zabit və əsgərlərini azad etmiş və onlar yerli dəstələr 
təşkil  etmişdilər.  Nuxada Bədri  və  Sidqi  əfəndilər,  Zaqatalada  Həqqi  əfəndi  və  Ələddin  əfəndi  belə  dəstələrin 
komandirləri  idi.  Lakin  Nuru  paşanın  üzləşdiyi  reallıq  planları  pozdu.  Bakı  Soveti  qoşunları  sürətlə  irəliləyir, 
Müsəlman Korpusunun kiçik hərbi qüvvələri onun hərəkət sürətini nisbətən ləngitsə də, qarşısını ala bilmirdi. 
Könüllülərdən yaradılan hərbi hissələr silah və sursatla təmin edilməmiş, təlim keçməmiş, zabit heyəti demək 
olar ki, yox idi. Belə şəraitdə təlimatçılar vasitəsi ilə hərbi hissələrin yaradılması prosesi çox vaxt tələb edərdi. 
Nuru  paşa  teleqramlarının  birində  xəbər  verirdi  ki,  Müsəlman  Korpusunda  1000-ə  yaxın  döyüşçü  var,  bu  isə 
göstərir ki, toplanan könüllü dəstələri о real qüvvə kimi heç nəzərə almırdı.
226
  Belə  vəziyyətdə   məhz   nizami   
osmanlı   qoşunlarının göndərilməsi ehtiyacı açıq-aydın görünürdü. Bu qüvvələr komandanı Vehib paşa olan 3-
cü Ordu tərkibindən götürülməli idi. 
İyunun 4-də Azərbaycanla Osmanlı dövləti arasında hərbi kömək göstərilməsi barədə imzalanan müqavilə 
birbaşa  hərbi  qüvvələrin  göndərilməsinə  imkan  yaratdı.  İyunun  əvvəllərindən  Azərbaycana  3-сü  Osmanlı 
ordusunun hissələri gəlməyə başladı. Maqalovun dəstəsi Kürdəmir-Ucar istiqamətində olub 900 nəfərdən ibarət 
idi. Dəstə QİO-nun avanqardı rolunu oynayırdı. 
Qafqaz  İslam  Ordusu  tərkibində 
Osmanlı  qoşunları  5-ci  Qafqaz  firqəsi 
(diviziya)  ilə  təmsil  olunmuşdular.  Əvvəllər 
3-cü  Ordunun  (komandan  Vehib  paşa) 
tərkibində  olan  firqə  aşağıdakı  quruluşa 
malik idi: üç piyada alay (9-cu, 10-cu, 13-cü 
alaylar),  bir  süvari  alayı  (mürəttəb  2-ci 
süvari  alayı),  bir  topçu  alayı  (5-ci  Qafqaz 
səhra topçu alayı) və əlavə hissələr.
227
 
Hər  piyada  alayında  üç  piyada  tabor, 
bir  pulemyot  (makinalı  tüfəng)  bölüyü  var 
idi. 9-cu piyada alayı (komandir minbaşı Cəmil Cahid bəy sonra qaimməqam Həmdi bəy) 25-ci, 26-cı və 27-ci 
piyada taborlarından ibarət idi. 10-cu piyada alayı (komandir qayməqam Osman bəy, sonra Dəmirəli bəy) 28-ci, 
29-cu və 30-cu piyada taborlarından ibarət olmuşdur. Üç tabordan (4-cü, 46-cı, 60-cı piyada taborları) ibarət 13-
cü piyada alayının komandiri qayməqam Əhməd Riza bəy idi. 
19-cu və 42-ci süvari bölüklərdən ibarət olan mürəttəb 2-ci süvari alayının komandiri minbaşi Zehni bəy 
idi. 
5-ci  Qafqaz  səhra  topçu  alayı  (komandir  minbaşı  Abdulla  bəy)  iki  topçu  taborundan  ibarət  olmuşdur 
(Şnayder topçu taboru və Dağ topçu taboru). Şnayder topçu taboru 1-ci və 2-ci batareyalar, Dağ topçu taboru 4-
cü və 5-ci batareyalardan təşkil edilmişdi. 
                                                           
225
Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusunun quruluş, hazırlıq və səfərbərlik vəziyyəti, s.230-231. 
226
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.107-108. 
227
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.119-120. 

83 
 
Əlavə hissələrə istehkam bölüyü, səhiyyə bölüyü, telsiz teleqraf taqımı, 24-cü səyyar xəstəxana, orkestr 
və iaşə taqımı aid idi. 
Qeyd etmək lazımdır ki, hələ müharibə başlamazdan əvvəl Osmanlı ordusunun ən zəif cəhətlərindən biri 
təminat məsələsi ilə bağlı idi. Belə ki, döyüşən ordunun tərkibində təminat məsələləri ilə bağlı ayrıca strukturun 
olmaması  əməliyyatların  keçirilməsinə  maneçilik  törədirdi.  Təminat  əsasən  qoşunların  yerləşdiyi  ərazilər 
hesabına həyata keçirilir, ölkənin mərkəzi bölgələrindən daşınmalar isə olduqca pis təşkil edilmişdi. Yaradılan 
anbarlarla  döyüşən  hissələr  arasında  daşınmalar  da  ləng  aparılırdı.  Buna  səbəb  bir  tərəfdən  texnika  sarıdan 
geridə qalma idisə (avtomobillərin azlığı, arabaların əksər hallarda döyüş gedən bölgənin əhalisindən yığılması), 
digər səbəb xüsusi nəqliyyat hissələrinin olmaması idi. Nəticədə hətta alman zabitləri qeyd edirdilər ki, Osmanlı 
qoşunları  irəliyə  bilirlər,  lakin  sürətli 
hücumlar  etmək  iqtidarında  deyillər.  Döyüş 
zamanı  ilkin  uğur  qazanan  qoşunlar  azacıq 
irəlilədikdən sonra ərzaq və sursat ehtiyatını 
bərpa etmək üçün  hərəkəti dayandırır, ərzaq 
və 
sursatın  gətirilməsini  gözləyirdilər. 
Nəticədə  dərin  irimiqyaslı  hücumlar  həyata 
keçirmək  olmur,  düşmən  geri  çəkilib  yeni 
mövqelər  qurmaq  üçün  imkan  qazanırdı. 
Osmanlı 
qoşunlarının 
hücumları 
bir 
mövqedən 
digərinə 
doğru 
hərəkəti 
xatırladırdı. 
Vuruşan  hissələrin  su  və  ərzaqla 
təminatını  Azərbaycan  Cümhuriyyəti  Ərzaq 
Nazirliyi  öz  boynuna  götürdü.  Əhalidə  olan  məhsulun  1/10  yığılır,  eyni  miqdarda  ərzaq  anbarlardan 
götürülürdü.  Azərbaycanı  tərk  etmiş  ermənilərə  məxsus  olan  topraqların  məhsulunu  ətraf  azərbaycanlı  əhali 
toplamalı və toplanmış məhsulun 50 %-i dövlətə, vuruşan hissələrə keçirməli idi. Əvəzi ödənilməklə əhalidən 
minik  heyvanları  götürülürdü.  Sentyabr  döyüşləri  ərəfəsində  zəkat  da  yığılaraq  orduya  keçirilmişdi.  Cənub  və 
Şimal hücum xətti boyunca ərzaq anbarları yaradılmışdı. Təkcə 5-ci Qafqaz piyada firqəsinə bir gündə 10.774 
kq  ərzaq  tələb  olunurdu.
228
  Ərzaq  Nazirliyindən  ərzağın  götürülüb  hissələrə  paylanması  üçün  5-ci  firqənin 
tərkibində əlavə struktur vahidi  - Mənzil Müfəttişliyi yaradılmışdı  ki, bu qurum ərzağın  daşınması, təminat və
 
digər məsələlərlə məşğul olurdu. Onun səmərəli işi nəticəsində Mənzil Müfəttişi idarəsi yaradıldı. 
5-ci Qafqaz fiqəsində 330 zabit, 7403 əsgər (5277-si döyüşən hissələrdə) və 1939 heyvan var idi.
229
 
Firqənin  3-cü  Ordu  ilə  bağlılığı  Qafqaz  İslam  Ordusunun  komandanı  Nuru  paşa  vasitəsi  ilə  həyata 
keçirilməli  idi.  İdarəetməni  asanlaşdırmaq  üçün  Qafqazda  yerləşən  3-cü  və  9-cu  Ordular  Şərq  Ordular  qrupu 
tərkibində birləşdirildi (komandan Vehib paşa, iyunun 29-dan Xəlil paşa). Bu zaman 3-cü Ordunun komandanı 
Esat  paşa  təyin  edilmişdi.  Maraqlıdır  ki,  iyun  ayında  5-ci  piyada  firqəsinin  (komandir  Mürsəl  paşa,  sonralar 
Mürsəl  Bakı  adını  götürmüşdür;  Ərkani-Hərb  (qərargah)  rəisi-  minbaşı  Rüşdübəy)  adı  dəyişdirildi  və  o, 
Azərbaycan qolordusunun 3-cü atıcı diviziyası adını aldı.
230
 
QİO-nun  komandanı  Nuru  paşa  və  Ərkani  -  Hərb  rəisi  Nazim  bəy  qərargaha  arxalanaraq  fəaliyyət 
göstərirdilər. Qərargah aşağıdakı şöbələrdən ibarət idi: 1-ci şöbə - hərəkət şöbəsi (əməliyyat-planlaşdırma); 2-ci 
şöbə  -  heyət  şöbəsi  (zabitlərin  siyahıları,  təltif  edilmələr);  3-cü  şöbə-hərbi  divan  və  məhkəmə;  4-cü  şöbə  - 
təminat  şöbəsi  -  ərzaq  və  paltarla  təminat;  5-ci  şöbə  -  tibbi;  6-cı  şöbə  -  baytarlıq;  7-ci  şöbə  -  pulemyotların 
inspeksiyası; 8-ci şöbə - qərargahın rəhbərliyi. 
İyun-iyul  döyüşləri  nəticəsində  osmanlı  hərbi  hissələrinin  quruluşunda  dəyişikliklər  baş  verdi.  Bu  bir 
təfərdən osmanlı hissələrinin verdiyi itkilər və bu itkilərin azərbaycanlı döyüşçülərlə əvəzlənməsi, digər tərəfdən 
azərbaycanlı  könüllülərin  sayının  artması  nəticəsində  yeni-yeni  Azərbaycan  hissələrinin  yaradılması  ilə  bağlı 
olmuşdur. 
Könüllü  dəstələr  və  çağırıĢ  iĢi.  Azərbaycana  gəldikdə  Nuru  paşa  şahidi  olmuşdur  ki,  əhali  vuruşmaq 
əzmindədir  və  könüllü  dəstələr  artıq  mövcuddur.  Bir  çox  yerlərdə  əhali  I  Dünya  müharibəsində  rus  ordusu 
tərəfindən əsir götürülmüş türk zabit və əsgərlərini azad etmiş və onlar yerli dəstələr təşkil etmişdilər. Nuxada 
Bədri  və  Sidqi  əfəndilər,  Zaqatalada  Həqqi  əfəndi  və  Ələddin  əfəndi  belə  dəstələrin  komandirləri  idi.  Lakin 
könüllüləri nizami hissələrə qarşı döyüşə göndərməkdən çəkinən Nuru paşa onları nizami osmanlı qoşunlarının 
gələcəyi  yolları,  ilk  növbədə  dəmir  yolları  və  körpülərin  qorunmasında  istifadə  etdi.  Qazax  və  Sadaxlıda 
könüllülərdən postlar yaradılmış və özlərini doğrultmuşdular. Dərhal "Gəncə, Qazax və Sadaxlı məntəqələrində 
                                                           
228
Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusunun quruluş, hazırlıq və səfərbərlik vəziyyəti, s.256. 
229
Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusunun quruluş, hazırlıq və səfərbərlik vəziyyəti, s.241. 
230
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.127 

84 
 
cəm  ediləcək  milis  ətrafı  haqqında  təlimat"  adlı  bir  sənəd  tərtib  edilmiş,  burada  könüllü  dəstələrin  postlarının 
yaradılması  və  fəaliyyəti  ilə  bağlı  məqamlar  öz  əksini  tapmışdır.  Təlimata  əsasən  Poyludan  Gəncəyə  qədər 
ərazidə dəmir yolu boyunca yerli əhalidən milis dəstələri yaradılmalı idi. Bu dəstələrin yaradılmasında Qafqaz 
İslam Хеуriyyə Cəmiyyəti köməklik göstərirdi.
231
 
Osmanlı hərbi hissələri Azərbaycana daxil olarkən əhaliyə müraciət qəbul edilmişdi. Müraciətdə QİO-nun 
məqsədləri  göstərilmişdi:  ermənilərin  ingilislərlə  birləşərək  Bakını  işğal  etməsinə  maneçilik  törətmək,  Bakıda 
müsəlmanlar  və  bolşeviklər  arasındakı  müharibəyə  müdaxilə  etmək,  Bakı  ilə  bağlı  "almanların  ehtiraslarına 
mane olmaq", Qafqaz müsəlmanlarını təcavüzdən qurtarmaq. Bu müraciətin könüllülərin sayının artmasına çox 
təsiri olmuşdur. 
Qafqaz  İslam  Ordusu  yaradılandan  sonra  könüllülərdən  ibarət  dəstələr  iki  məqsədlə  istifadə  edilirdi: 
1.Arxa  cəbhəni  təşkil  edən  şəhərlərdə  sabitliyin  qorunması,  yolların  mühafizəsi;  2.  Azərbaycan  və  Osmanlı 
hərbi  hissələrinə  ehtiyat  qüvvə  hazırlanması.  Misal  üçün,  iyunun  22-də  389  nəfərlik  Ağdaş  konüllülər  dəstəsi 
Osmanlı  hərbi  hissələrinin  9-cu,  10-cu  və  13-cü  alayları  arasında  bölüşdürüldü.  150  nəfərlik  Göyçay  milis 
dəstəsi    Müsüslü      dəstəsinin      Azərbaycan  bölmələrinə  verildi.  Nəticədə  həm  Azərbaycan,  həm  də  türk 
hissələrinin  itkiləri  məhz  azərbaycanlı  könüllülər  hesabına  doldurulurdu,  çünki  komplektləşdirilmə  üçün 
Türkiyədən  sıravi  heyət  göndərilmirdi.  M.Süleymanov  osmanlı  sənədləri  əsasında  5-ci  Qafqaz  firqəsində  nə 
qədər yeni qüvvənin olmasını müəyyənləşdirmişdir. Belə ki, 30 iyun tarixində 8229 sıravisi olan firqə 1-15 iyul 
tarixlərində  müxtəlif  səbəblərdən  (həlak  olanlar,  itkin  düşənlər,  yaralılar,  xəstələr)  1200  nəfər  itirmiş,  həmin 
dövrdə  firqəyə  1992  nəfər  azərbaycanlı  gəlmiş  və  iyulun  15-də  firqənin  sıravi  heyətinin  sayı  9021  nəfərə 
çatmışdır.
232
  Türkiyədən  əlavə  nizami  qüvvələrin  göndərilməsini  istəyən  Nuru  paşa  Ənvər  paşanı  buna  sövq 
etmək üçün məktublarında döyüşçülərin çatışmadığını, könüllülərin əvvəlki kimi 1000 nəfər olmasını göstərirdi. 
QİO rəhbərliyi və Azərbaycan hökuməti səfərbərlik işini daim nəzarətdə saxlayırdı. Belə ki, 1894-1899-
cu illər təvəllüdlü müsəlman gənclər hərbi xidmətə çağırılırdı. İlk dəfə olaraq Yelizavetpolda Əxzi-Əsgər idarəsi 
yaradıldı  və  toplanma  işinə  vəsait  ayrıldı.  Hərbi  xidmətə  çağırılmırdılar:  xəstələr,  dəlilər,  həbs  olunanlar, 
nazirlər,  nazir  müavinləri,  valilər,  ziraət  idarələri  müdirləri,  dövlət  xəzinədarı,  məhkəmə  rəisləri  prokurorlar, 
prokuror müaviləri, polislər, ruhanilər, 60 yaşına çatmiş və ya dul qalmış ananın tək oğlu, atadan, anadan yetim 
olub himayəsində kiçik qardaş  - bacısı olanlar, baba və ya nənənin himayəsində olan  tək nəvə, bir nеçə uşağı 
olanlar. Çağırışdan azad olanlara xüsusi sənəd verilirdi.
233
 
Toplanma  işi  aşağıdakı  mərhələlərlə  həyata  keçirilirdi.  Yaradılmış  Milli  Müdafiə  Cəmiyyətləri  əhali 
arasında təbliğat aparır və orduya səfərbər olunmanın vacibliyini vurğulayırdılar. Eyni zamanda bildirilirdi ki, 
öz silahları olan gənclər bu silahlarla xidmətə gəlsələr daha yaxşı olardı. Daha sonra xidmət yaşı çatmış gənclər 
qəza  mərkəzlərinə  göndərilir  və  burada  Əxzi-Əsgər  komissiyasında  həkimlər  tərəfindən  müayinə  olunurdu. 
Yararlı  bilinən  gənc  Əxzi-Əsgər  idarəsi  tərəfindən  iaşə  və  təchizatla  təmin  edilir.  Yerləşdirmə  Komissiyası 
tərəfindən  xüsusi  ayrılmış  binalarda  müvəqqəti  olaraq  yerləşdirilirdi.  Əsgər  paltarı  geyinən  gənclərə  Milli 
Müdafiə Cəmiyyətləri əhalidən topladıqları əlavə köynək, corab və s. verir və yola salırdılar.
234
 
5.5. Xüsusi Azərbaycan Korpusunun təĢkili və strukturu
235
 
 
1918-ci  il  iyunun  26-da  Azərbaycan  hökumətinin  qərarı  ilə  Müsəlman  Korpusunun  adı  dəyişdirilərək 
Xüsusi  Azərbaycan  Korpusu  qoyulmuşdur.
236
  Xüsusi  Azərbaycan  Korpusunda  (komandan  Əlağa  Şıxlinski) 
əvvəlki Müsəlman Korpusuna daxil olan hissələr yenidən düzənlənərək qərargah və iki Azərbaycan diviziyası 
yaradıldı.  Dəyişiklik  zamanı  azərbaycan  hissələrinin  komandirləri  türk  zabitlərindən  təyin  edildi.  1-ci 
Azərbaycan diviziyası (komandir miralay Cəmil Cahilbəy, Ərkani-Hərb rəisi minbaşı Tahir bəy) üç piyada alayı 
(1-ci, 2-ci və 3-cü) və bir Sərhəd alayından ibarət olmuşdur. 1-ci piyada alayına qaimməqam Məhyyəddin bəy, 
2-ci  piyada  alayına  əvvəlcə  İsmayıl  Həqqi  bəy,  sonra  Əhməd  Həmdi  bəy,  3-cü  piyada  alayına  qaim-məqam 
Xalis  bəy  rəhbərlik  edirdilər.  Sərhəd  alayının  komandiri  İsmayıl  Həqqi  bəy  təyin  edilmişdi.  2-ci  Azərbaycan 
diviziyası (komandir qaimməqam Nazim bəy, Ərkani - Hərb rəisi minbaşı Cəmil bəy) üç piyada (4-cü, 5-ci və 
6-cı) alayından ibarət olmuşdur. 4-ci piyada alayına Həlim Pərtöv bəy, 5-ci piyada alayına Yusif Ziyabəy, 6-cı  
piyada   alayına   miralay   Dəmirəli bəy rəhbərlik edirdilər.
237 
Döyüşlərdə rus topları ilə silahlanmış Azərbaycan 
topçu taqımlarının və Azərbaycan süvari hissələrinin fəallıqla iştirak etməsi dəfələrlə göstərilir (əsasən Tatar və 
Ləzgi alayları), lakin onların hansı di-viziyanın tərkibində olmasını söyləmək çətindir.   Ştata əsasən üç piyada 
tabordan  ibarət  olan  Azərbaycan  piyada  alayında  61  zabit,  2700  əsgər,  48  minik  və  236  yük  heyvanı,  üç 
                                                           
231
Süleymanov M. Qafqaz islam Ordusunun quruluş, hazırlıq və səfərbərlik vəziyyəti, s.232. 
232
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.164-165. 
233
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.169. 
234
Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusunun quruluş, hazırlıq və səfərbərlik vəziyyəti, s.279-280. 
235
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti H.ƏIiyevin 1998-ci il 22 may tarixli fərmanı ilə iyunun 26-sı Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələr günü 
elan edilmişdir. 
236
 Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, c.1, s.233. 
237
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.160. 

85 
 
bölükdən ibarət taborda isə 19 zabit, 772 əsgər, 12 minik və 76 yük heyvanı olmalı idi.
238
 Əli ağa Şıxlinskinin 
27  iyun  tarixli  189  saylı  əmri  göstərir  ki,  Korpusun  tərkibində  115  saylı  sanitar  qatarı,  Yelizavetpol 
stansiyasındakı 200 nəfərlik lazaret mövcud olmuş, həmçinin döyüşlərdə bir Azərbaycan zirehli qatarı da iştirak 
etmişdir.
239
 
Toplanmış əsgərlər iki hissəyə bölünürdü: türk hissələrinə göndərilən əsgərlər və Azərbaycan hissələrinə 
göndərilən gənclər. Belə ki, əsgərlərin paylanması zamanı müəyyən fərqlər var idi. Türk hissələrinə göndərilən 
gənclər  doğulduqları  yerdən  asılı  olmayaraq  hərbi  hissələr  arasında  bölüşdürülürdülər:  Gəncədən  çağırılmış 
əsgər Şəkidən və Qazaxdan olan əsgərlə bərabər türk hərbi hissəsinə göndərilir və türk əsgərləri ilə çiyin-çiyinə 
vuruşurdu. 
Toplanmış  könüllülərin  Azərbaycan  hissələrinə  bölüşdürülməsi  isə  ərazi  prinsipi  əsasında  aparılırdı: 
Qazax qəzasından toplanmış gənclər 1-ci piyada alayı, Şuşa və Qarabağ qəzasından - 
2-ci piyada alayı, Ağdaş qəzasından - 4-cü piyada alayının 1 və 2-ci taborlarına və 1-
ci  və  2-ci  süvari  bölüklərinə,  Cavanşir  qəzasından  -  4-cü  piyada  alayının  3-cü 
taborunun formalaşdırılmasına göndərilirdi. 
Toplanma  işi sürətlə  gedirdi:  misal üçün,  iyulun  2-dən  29-dək  Ağdamda  462 
nəfər toplanıb. 3-cü piyada alayında 560-dan artıq nəfər, 4-cü piyada alayında 2028 
nəfər, 2-ci piyada alayında 1018 nəfər, Şəki dəstəsində 285 nəfər, Bərdə dəstəsində 
472  piyada  və  245  süvari,  Tərtər  dəstəsində  245  süvari  var  idi.  Təkcə  Cəbrayılda 
könüllülər yığmaq olmurdu. Raportlarda bunun səbəbi belə açıqlanırdı: "hər bir kənd 
digəri ilə ədavətdədir və qan davası aparır".
240
 
Ənvər  paşa  Əlimərdan  bəy  Topçubaşovla  görüşündə  könüllülərin 
toplanmasından xəbəri olmasını göstərmişdir: "Mənə məlumdur ki, çağırışda böyük 
çətinlik  olmayıb, adamlar həvəslə gəlirlər. Belə də olmalıdır.  Qafqaz müsəlmanları 
əsgəri mükəlləfiyyətə cəlb olunmamışdılar. Onlar əsgəri tələbkarlıqla tanış deyillər. 
Ancaq görünür ki, əsgəri ruh hələ də qalmaqdadır. Bu isə zəruri şərtdir".
241
 
Ərazilər azad edildikcə gənclərin əsgərliyə çağırışı təşkil edilirdi. Belə ki, QİO 
hissələri Bakıya yaxınlaşanda artıq Göyçay və Şamaxıda çağırış işi təşkil edilmişdi. 
Erməni  təhlükəsi  olan  kəndlərdə  Akıncı  dəstələri  təşkil  edilməli  idi:  150  nəfərlik  bölüklərə  bölünmüş 
dəstəyə nüfuzlu şəxs rəhbərlik  edir, döyüşçülər öz evlərində yaşasalar  da mütəmadi  təlim keçir və siqnal olan 
döyüşə çağırılırdılar. 
Heyvanların da səfərbərliyi həyata keçirilirdi. İyunda QİO-da 2374 heyvan olub, onlardan 297 tələf olub, 
lakin əhali tərəfindən 340 yeni heyvan gətirilib. Araba və dəvələr, həmçinin arabaçı və dəvəçilər də orduya cəlb 
edilirdi.
242
 
Avqustda  qoşunların strukturunda  növbəti  dəyişikliklər  aparıldı.  Ətrafında  olan  bəzi  ilhaqçılar  sonradan 
Azərbaycanın  Türkiyəyə  qatılacağını  bildirərək  Azərbaycan  milli  hissələrinin  yaradılmasının  zərərli  olmasını 
gənc  və  siyasi  cəhətdən  təcrübəsiz  olan  Nuru  paşaya  təlqin  etmək  istəyirdilər.  Digər  tərəfdən  Azərbaycan 
Korpusunda  zabit  heyəti  sıralarında  rusların  çox  olması,  bütün  hərbi  yazışmanın  və  sənədləşmənin  hətta 
azərbaycanlı  zabitlər  tərəfindən  də  rus  dilində  aparılması  (azərbaycanlı  zabitlər  rus  ordusu  sıralarında  xidmət 
etmiş və bu dildə hərbi təhsil almışdılar) Nuru paşanın narazılığına səbəb olan məqamlar idi. 
Nəticədə  1918-ci  il  avqustun  2-də  Nuru  paşa  Qafqaz  İslam  Ordusu  tərkibində  Azərbaycan  hissələrinin 
yaradılması  barəsində  əmr  verdi.  Əmrə  əsasən  iki  diviziyadan  (firqə)  ibarət  korpus  yaradılmalı  idi  və  korpus 
Osmanlı komandanlığı altında xidmət etməli idi. Əmrə əsasən mövcud hissələrdən 1-ci Qazax, 2-ci Qarabağ, 3-
cü Zaqatala, 4-cü Ağdaş piyada alayları və dörd süvari alayı düzənləndi. Hər piyada alayda üç tabor, pulemyot 
bölüyü,  depo bölüyü, istehkam bölüyü yaradıldı. Süvari alayda iki bölük olmalı idi.
243
 
 
1918-ci  il  avqustun  13-də Azərbaycan Korpusunun ləğvi barəsində əmr imzalandı, 1918-ci il avqustun 
20-də Nuru paşanın əmri ilə 124 azərbaycanlı  zabit yeni təyinatlar aldı. Nuru paşanın avqustun 2-20-də verdiyi 
əmrlər əsasən Azərbaycan Korpusunun qərargahı təşkil edən qurumların ləğvi, lakin döyüşən xətt hissələrinin 
saxlanılmasına  yönəlmişdi.  Qərargahlar    ləğv    ediləndən    sonra        etibarlığı  şübhə  doğuran  qeyri-  müsəlman 
zabitlər  uzaqlaşdırılmış,  azərbaycanlı  zabitlər  isə  Azərbaycan  və  Osmanlı  hərbi  hissələrinə  təyinat  almışdılar. 
İsrafil bəy İsrafilov xatirələrində göstərir ki, "bizim piyada hissələr türk piyada hissələri tərkibində idi, mən isə 
zirehli qatara komandanlıq edirdim". 
 
                                                           
238
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.173-174. 
239
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.127. 
240
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.174-175. 
241
Топчубашев А. Дипломатические беседы в Стамбуле (1918-1919). Баку,1994, с. 17. 
242
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.175. 
243
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.129-130. 

86 
 
 
 
5.6. Bakıya son hücum ərəfəsində Qafqaz Ġslam  
Ordusunun quruluĢu 
 
Müasir  tarixşünaslıqda  Qafqaz  İslam  Ordusunun  quruluşu  və  say  tərkibi  göstərilərkən  Bakıya  hücum 
zamanı  mövcud  olan  maksimum  sayda  hərbi  hissələr  göstərilir  və  döyüşlərin  elə  birinci  günündən  bütün  bu 
hissələrin vuruşması bildirilir. Halbuki bu, belə deyil. İyun -avqust döyüşlərində Osmanlı qoşunlarından yalnız 
5-ci Qafqaz piyada firqəsi iştirak etmişdir, üstəlik onun tərkibində olan qüvvələr Azərbaycana hissə-hissə gəlir 
və elə hissə-hissə də döyüşə qatılırdılar. Sovet tarixşünaslığı  Bakıya qədər olan döyüşlərdə iki, Bakıya hücum 
zamanı  isə  əlavə  olaraq  üç  diviziyanın  iştirak  etməsini  göstərirdi.  Halbuki  tarixi  sənədlər  sübut  edir  ki, 
Azərbaycanda  cəmi  iki  Osmanlı  piyada  diviziyası  (firqəsi)  olmuş,  onlardan  5-ci  Qafqaz  piyada  firqəsi  ilk 
günlərdən  vuruşmuş,  15-ci  piyada  firqə  isə  yalnız  sentyabrın  9-10-da  Bakı  ətrafına  gəlmiş  və  təkcə  Bakı 
uğrunda döyüşdə iştirak etmişdir. Sovet tarixçisi E.Ludşuveyt yazırdı ki, son həmlədə 5-ci, 15-ci və 36-cı piyada 
firqələri  iştirak  etmişdilər,  lakin  onun  36-cı  diviziya  ilə  bağlı  mənbə  göstərməməsi  bu  məlumatı  şübhə  altına 
alır.
244
 Ümumiyyətlə, sovet tarixşünaslığında türk diviziyalarının sayı olduğundan dəfələrlə çox göstərilir. Misal 
üçün,  "Гражданская  война  и  военная  интервенция  в  СССР"  enklopediyasında  Bakıya  hücum  ərəfəsində 
türklərin 2 piyada diviziyası, iyulun sonlarında daha iki diviziyası, və nəhayət, avqustun əvvəllərində daha üç 
diviziyanın gəlməsi və beləliklə Bakıya hücumda 7 (!) türk diviziyasının iştirakı bildirilir.
245
 
5-ci  Qafqaz  piyada  firqəsi  ilə  eyni  quruluşa  malik  15-ci  piyada  firqə  döyüşlərin  Bakı  ətrafında  getdiyi 
vaxt  QİO-nun  tərkibinə  qatılmışdı.
246 
Firqənin  komandiri  miralay  Süleyman  İzzət  bəy,  Ərkani-Hərb  rəisi 
minbaşı  İhsan  bəy  idi.  Azərbaycan  sərhəddini  keçəndə  firqənin  tərkibində  olan  38-ci  piyada  alayına  miralay 
Səlim bəy, 56-cı alaya qaimməqam Fəzli bəy, 107-ci alaya qaimməqam Fəhmi bəy rəhbərlik edirdilər. Bununla 
belə,  toplanmış  döyüş  təcrübəsi,  yeni  gəlmiş  hərbi  hissələr  arasında  döyüşlərdə  iştirak  etmiş  hərbi  hissələr 
yerləşdirmək  istəyi,  çoxsaylı  azərbaycanlı  könüllülərdən  maksimum  yararlanmaq  zərurəti  15-ci  piyada 
firqəsinin tərkibində dəyişikliyə səbəb oldu. 
1918-ci il sentyabrın 10-da Qafqaz İslam Ordusu aşağıdakı quruluşa malik idi: 5-ci Qafqaz piyada firqəsi, 
15-ci piyada firqəsi, Cənub qrupu (Azərbaycan diviziyası), 106-cı Qafqaz piyada alayı (əlahiddə göstərilib). 
5-ci  Qafqaz  piyada  firqəsi  (komandan  mirliva  Mürsəl  paşa,  qərargah  rəisi  Rüştü  bəy),  4  piyada  alayı 
(onlardan  üçü  əvvəllər  5-ci  firqənin  tərkibində  olanlar  idi,  biri  isə  106-cı  Qafqaz  piyada  alayından 
götürülmüşdür), 1 topçu alayı və əlavə hissələrdən ibarət idi. Piyada və süvari alayların strukturunda dəyişklik 
baş verməmiş, topçu alayı gücləndirilmişdi. Onun tərkibində 4 topçu batareyası (2 Şnayder, 2 Dağ topçu), səhra 
topçu, rus səhra topçu, rus dağ topçu tağımları (cəmi 33 top) var idi. Əlavə hissələrə 5-ci istehkam bölüyü, 5-ci 
səhiyyə bölüyü, telsiz teleqraf taqımı, 24-cü səyyar xəstəxana, orkestr, iaşə taqımı, 20-ci və 25-ci ərzaq qolları 
aid idi. 
15-ci piyada firqəsi
247
 (komandan Suleyman İzzət bəy, qərargah rəisi İhsan bəy), 2 piyada alayı (38-ci və 
107-ci  piyada  alayları),  Zehni  bəy  müfrəzəsi,  Tevfiq  bəy  Müfrəzəsi  (Maştağı  könüllülər  milisi),  15-ci  topçu 
alayından  və  əlavə  hissələrdən  ibarət  olmuşdur.  Firqə  Rumıniyada  yerləşərək  Konstansadan  dəniz  yolu  ilə 
Batuma,  sonra  Gümrüyə  gətirilmişdi.
248
 Piyada  alayların  quruluşu  5-ci  firqənin  alayları  ilə eyni  idi (üç piyada 
taboru).  Zehni  bəy  müfrəzəsi  bir  Osmanlı  süvari  alayı  (iki  bölükdən  ibarət  mürəttəb  2-ci  süvari  alayı),  iki 
Azərbaycan  süvari  alayı  (üç  bölükdən  ibarət Tatar  süvari  alayı  və  üç  bölükdən  ibarət  Ləzgi  süvari      alayı) və 
heyətləri azərbaycanlılardan olan iki dağ topundan ibarət olmuşdur. Tevfiq bəy Müfrəzəsi (Maştağı könüllülər 
milisi) üç alay şəklində toplanmış  
 
                                                           
244
Лудшувейт Е.Ф. Турция в годы первой мировой войны 1914-1918 г. Москва, 1966, с.236. 
245
Гражданская война. Энциклопедия, с.145. 
246
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, c.2, s.276.
 
247
15-ci firqə «Çanaqqala firqəsi» adı ilə aşağıdakı əsərdə göstərilir: Лудшувейт
 Е.Ф. Турция, c.238. 
248
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz, s.79. 

87 
 
 
 

88 
 
 
azərbaycanlı könüllülərdən düzənlənmişdi.
249 
15-ci  topçu alayı iki Dağ topçu batareyası,  bir səhra topçu 
taqımından  (cəmi  12  top)  ibarət  olmuşdur.  Əlavə  hissələrə  istehkam  bölüyü,  səhiyyə  bölüyü,  telsiz  teleqraf 
taqımı, səyyar xəstəxana, orkestr, iaşə taqımı, iki ərzaq qolu aid idi. 
Cənub  qrupu  (Azərbaycan  diviziyası  komandan  Cəmil  Cahit  bəy)  iki  tabordan  ibarət  olan  4-cü  piyada 
alayı, üç süvari könüllülər alayı, bir səhra və bir dağ topu alaylarından ibarət olmuşdur. 
106-cı Qafqaz piyada alayı digər hərbi hissələrə birləşdirildiyindən tərkibində bir piyada taboru qalmışdı. 
QİO bu tərkibdə Bakı uğrunda son döyüşə başlamışdır.