7.4. Qaraməryəm - Göyçay döyüĢü
(1918-ci il 27-30 iyun)
1918-ci il iyunun 26-da Azərbaycan hökumətinin qərarı ilə "Müsəlman Korpusu" adı dəyişdirilərək
"Xüsusi Azərbaycan Korpusu" adlandırıldı. Bu gün Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin yaradılması günü hesab
edilir. Türk ordusunun 5-ci Qafqaz piyada firqəsi Xüsusi Azərbaycan Korpusuna tabe edildi; Müsüslü ətrafında
olan türk və Azərbaycan hərbi hissələri Müsüslü dəstəsi adı ilə birləşdirildi. Dəstəyə коmandanlıq döyüşlərdə
hərbi istedadıyla fərqlənmiş podpolkovnik H.Səlimova tapşırıldı. İyunun 27-nə 5-ci Qafqaz piyada firqəsində
225 zabit, 5277 sıravi, 4342 tüfəng, 36 pulemyot, 14 dağ topu var idi. Firqənin tərkibində olan azərbaycan hərbi
hissələrində 30 zabit, 727 sıravi, 605 tüfəng, 21 pulemyot, 6 top, 1 zirehli qatar mövcud idi (4 - cü azərbaycan
piyada alayı, 1-ci və 2-ci taborlar, iki süvari bölüyü). Qırmızı Ordunun tərkibində isə təxminən 10 min nəfər
döyüşçü, 16 top, 2 zirehli qatar, çoxlu sayda pulemyot var idi.
385
İyunun 28-də QİO düşmən üzərinə hücuma keçməli idi, lakin kəşfiyyat vasitəsi ilə bu tarix barəsində
məlumat alan sovet komandanlığı iyunun 27-də türk-azərbaycan qoşunlarını qabaqlamağı qərara aldı. Hücum
elə təşkil olunmalı idi ki, türk-azərbaycan qoşunları Kürün sağ sahilinə geri çəkilməyə məcbur olsun, daha sonra
körpü və keçidlər ələ keçirilsin və beləliklə Kür çayı boyunca müdafiə xətti yaradılaraq QİO-nun hücumlarının
qarşısı alınsın.
386
İyunun 27-də səhər saat 6-da Qırmızı Ordunun üç taboru Göyçay-Qaraməryəm şossesinin şimalından
hücuma keçdi.
387
Kiçik hərbi hissələr Müsüslü istiqamətində
nümayiş hücumunu keçirməyə başladılar ki, burada dayanan
azərbaycan hərbi hissələri şimala göndərilməsin.
388
Sovet
komandanlığı zənn edirdi ki, zərbəni 10-cu Qafqaz alayının
sol cinahına vurur, lakin düşmən türk- azərbaycan
qoşunlarının döyüş mövqelərinin bütünlüklə öyrənə
bilməmişdi. Əslində 10-cu Qafqaz alayı şossedən şimalda,
13-cu piyada alayı şosse boyunca, Göyçayla Bığır kəndi
arasında mövqe tutmuş, Azərbaycan könüllü süvari və piyada
hissələri Ləkiçılpaq və Qaraxzır kəndlərində yerləşmişdilər.
Saat 10-a yaxın düşmən təzyiqi gücləndirəndə 10-cu alayın
sol cinahına 25-ci tabor göndərildi, nəticədə düşmən 13-cü
alayın cinahına təzyiq etməyə başladı. Sovet qoşunlarının
əsas zərbə istiqaməti müəyyənləşəndə azərbaycanlı könüllü
dəstələrinə tutduqları mövqedən Veysəlli kəndi istiqamətində
hücuma keçmək, düşmənin cinahını əzərək arxasına keçmək
və mümkün olarsa, Ağsu-Qaraməryəm yolunu kəsmək
381
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.86.
382
Reha Yılmaz. I Dünya müharibəsi başlanğıcında Osmanlı dövlətinin Qafqaz siyasəti, // Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Qafqaz İslam Ordusu
toplusu. Bakı, 2008, s. 70-71.
383
Budak M. Nuru paşanın Qafqaz İslam Ordusu haqqında raportu // Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Qafqaz İslam Ordusu toplusu. Bakı, 2008, s.460.
384
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.86.
385
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.97.
386
Большевики в борьбе за победу, с.524-525; Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.202.
387
Eyni zamanda, yəni iyunun 27-si, səhər Salyan bölgəsində başlayan əməliyyatlar barəsində növbəti paraqrafda məlumat verilir.
388
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.89.
116
tapşırığı verildi. Düşmənin 13-cü alayın cinahına vurduğu zərbə tədricən gücləndiyindən təhlükəli vəziyyət
yaranmışdı. 150 nəfərlik bolşevik dəstəsi Əlikənd məntəqəsinə soxuldu, 500 nəfərlik qüvvə Bığır kəndi
istiqamətində irəliləyirdi. Bu qüvvələri dəf edib geri atmaq Azərbaycan hissələrinə tapşırıldı. Göyçayın
şimalında mövqe tutan Azərbaycan süvari bölüyü və Göyçayda olan Ağdaş könüllü bölüyü 13-cü alayın sağ
cinahına, Müsüslü dəstəsi tərkibindən 119 nəfər azərbaycanlı süvari və 188 nəfər azərbaycanlı piyada isə 13-cü
alayın vuruşan hissələrinə yardıma göndərildi.
389
Azərbaycan döyüşçüləri vaxtında yetişdilər və düşmənin top
atəşindən itki versələr də təxminən saat 15-də Bığır kəndi istiqamətində düşmənin irəliləməsinin qarşısını
aldılar. Gözlənilmədən cinah zərbəsi endirməklə qələbə qazanmağı planlaşdıran sovet komandanlığı
məqsədinə nail omadı, əksinə, onun bəzi hərbi hissələri bir-birindən ayrı düşdü.
Bundan yararlanmaq üçün düşmənin yerlərini müəyyənləşdirən və öz qoşunlarının yerlərini nisbətən
dəyişən 5-ci firqə komandanlığı saat 18-də 10-cu və 13-cü alaylarına əkshücuma keçmək əmrini verdi.
Azərbaycanlı hissələr Veysəlli və Əlikənd istiqamətində əkshücuma başladılar. Hava qaralanadək davam edən
əkshücum nəticəsində 10-cu alay düşməni 3 kilometr geriyə atdı, Azərbaycan hissələri isə Veysəlli və Əlikəndi
azad etdilər.
390
İyunun 27-də baş vermiş döyüş türk-azərbaycan döyüşçülərinin mənəvi durumunu yaxşılaşdırdı,
düzgün aparılmış döyüşdə düşmənin üstün qüvvələrinin dəf edilməsinin mümkünlüyü aydın oldu. Lakin düşmən
ordusu çox güclü idi və Q.Korqanov Bakıya məlumat verərkən ''düşmən güclü müqavimət göstərir" deməklə
döyüşün hələ tam bitmədiyinə işarə edirdi.
391
İyulun 28-də döyüş sursatları və su ehtiyatları (su hərbi hissələrə arabalarda gətirilirdi) bərpa edilir,
tərəflər yeni döyüşə hazırlaşırdı. İyulun 29-da QİO səhər tezdən hücuma başladı. Plana əsasən top atəşilə
dəstəklənən 10-cu və 13-cü alaylar əvvəlki istiqamətdə irəliləməli, azərbaycanlı süvari bölmə düşmənin sol
cinahına mümkün olarsa, arxadan, zərbə vurmalı idi. Müsüslü dəstəsi Kürdəmir istiqamətində döyüşə başlamalı
idi ki, düşmən bu istiqamətdən əsas hücum olan yerə qüvvə göndərə bilməsin.
392
13-cü və 10-cu alaylar
düşmənin müqavimətini qıraraq irəliləməyə başladı. Azərbaycan süvarilərinin sürətli hücumu təkcə düşməni
deyil, hətta türk zabitlərini də heyrətləndirmişdi. Döyüşün gedişində 5-ci firqə komandanlığı vuruşan hissələrə
əmr göndərdi: 10-cu alay Sultankənd ətrafındakı, 13-cü alay Bığır
bağlarının şərqindəki təpələrdə möhkəmlənməyə cəhd göstərən
düşməni məhv etməli, Azərbaycan süvariləri düşmən arxasına
keçmək üçün səy göstərməli, Müsüslü dəstəsi Kürdəmir
istiqamətində təzyiqi artırmalıdır.
393
Mühasirəyə düşməkdən ehtiyat
edən bolşevik-erməni qoşunları tədricən geri çəkilməyə başladı.
Əkshücum axşam saat 18.15-dək davam etdi, nəticədə düşmən səhər
tutduğu mövqelərin hamısını itirmiş, türk-Azərbaycan hissələri
Qaraməryəmin qərbini tam azad etmiş və şərq hissəsinə keçmişdi.
Türk hərbçiləri uğur qazanılmasında H.Səlimovun azərbaycanlı
süvarilərinin böyük xidmətini qeyd edirlər.
394
Vəziyyəti öz xeyrinə dəyişməyə çalışan sovet komandanlığı gözlənilməz fənd işlətdi. Belə ki, düşmən
dağlıq hissələr, erməni və rus kəndləri olan yerə sıxışdırıldığından QİO komandanlığı iyunun 30-da yeni
əməliyyat keçirməyi planlaşdırdı. Lakin gecə ikən sovet qoşunları tərkibindən 1000 nəfər piyada seçərək, 2 top
və 2 pulemyotla erməni komandir Əmirovun rəhbərliyi ilə erməni və rus kəndlərindən gizlincə keçərək iyunun
30-da səhər saat 6.15-də Pəzəvənd kəndi istiqamətindən Göyçaya hücum etdilər.
395
N.Yüceer türk mənbələrinə
əsaslanaraq bildirir ki, Əmirovun dəstəsinə erməni kəndlərinin döyüşçüləri də qoşulduğundan onun sayı
artmışdı.
396
Göyçayın özündə 5-ci firqənin qərargahını mühafizə edən bir taqım nəzərə alınmasa, heç bir türk-
Azərbaycan hərbi hissəsi yox idi. Ehtimal ki, Əmirovun dəstəsi 5-ci firqənin komandanlığını məhv etməli, sonra
isə sovet qoşunları cəbhə boyunca hücuma keçməli idi. Bu zaman Gəncədən
hərəkətə başlayan azərbaycanlı könüllü süvari dəstə (komandir minbaşı Əhməd
Həmdi bəy) şəhərin girəcəyinə çatmışdı. Dəstə Qazax və Gəncə könüllərindən
toplanmış və Gəncədə silah-sursatla təmin edilərək 5-ci firqə komandanlığının
sərəncamına göndərilmişdi. 5-ci firqənin komandanı Mürsəl bəy qərargahın
mühafizə taqımına və Əhməd Həmdi bəyin dəstəsinə dərhal Əmirovun yolunu
kəsməyi əmr etdi, eyni zamanda, cəbhənin ehtiyat qüvvəsi olan 25-ci tabor və rus
389
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.202-203.
390
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.203.
391
Большевики в борьбе за победу, с.528.
392
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.204.
393
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.205.
394
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.90.
395
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.99.
396
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.87.
117
topları taqımını, həm-çinin İhsan bəyin rəhbərliyi ilə Ağdaş könüllülər dəstəsini Göyçaya göndərməyi tələb
etdi.
397
Hissələr gəldikdə o, Göyçayın şimalında şəhərə girməyə cəhd edən erməni-bolşevik dəstəsi ilə döyüşə
bilavasitə rəhbərlik etdi. Göyçay üçün təhlükənin yaranması xəbərini alan Nuru paşa QİO-nun Ərkani hərb rəisi
Nazim bəyə könüllü azərbaycanlı hissələrini təşkil edərək Göyçayın müdafiəsinə göndərməsini tapşırdı.
Gəncədən 300 azərbaycanlı süvari ilə Yevlaxa gələn Nazim bəy bura Nuxa könullülərini gətirmiş Yusif bəyə
Qumlax-Padar istiqamətində hərəkət etmək əmrini verdi. Gəncədən gətirdiyi könüllüləri Ağdaşda toplanmış
yeni könüllü dəstəsi ilə birləşdirən Nazim bəy süvariləri, sonra isə piyadaları faytonlarla Göyçaya yolladı.
398
Həqqi əfəndinin komandanlıq etdiyi könüllülər dəstəsi Ucardan Göyçaya gəldi. Göyçayın girəcəyində baş
vermiş döyüşdə Əmirovun dəstəsi demək olar ki, tamamilə dağıdıldı, 2 top və 2 pulemyot qənimət kimi ələ
keçirildi. Əmirovun uğur qazanacağına əmin olan sovet komandanlığı iyulun 1-də 6 zirehli avtomobilin
müşayiəti ilə yeni dəstəni Göyçay istiqamətinə göndərdi, lakin dəstə 25-ci türk taboru və Azərbaycan
könüllüləri tərəfindən Göyçayın 5-6 kilometrliyində dayandırıldı.
399
Korqanovun əsasən Moskvaya raportuna
məlumat göndərən S.Şaumyan yazırdı ki, zirehli avtomobillər “bəzi hissələri çətin vəziyyətdən xilas etdi, habelə
arxadakı hissələrin geri çəkilməsini asanlaşdırdı".
400
Hücuma keçən 10-cu və 13-cü alaylar düşməni
Qaraməryəm kəndindən vurub çıxardılar, İncə, Ərəbmehdibəy, Padar kəndləri istiqamətində hücuma
keçdilər.
401
13-cü alay bölgədəki erməni və rus kəndlərinin tərksilah edilməsinə başladı.
402
Göyçay döyüşlərində həlak olan azərbaycanlı və türk döyüşçülərinin əksəriyyətinin qəbrləri dövrümüzə
qədər gəlib çatmamış (kəskin hərbi vəziyyət və olduqca isti havalar cəsədləri daşıyaraq bir yerə toplamağa
imkan vermirdi, bir çoxları elə həlak olduqları yerdə dəfn edilmişdilər), bəzi cəsədlər Göyçay şəhidliyində dəfn
olunublar. Şəhid Kadır Əfəndinin qəbri (Bığır kəndi yaxınlığındakı, təpədə) indi də əhali tərəfindən ziyarətgah
kimi tanınır. Maraqlıdır ki, bura ziyarətə gələn hər bir şəxs özü ilə qabda su gətirib qəbrin üstünə tökür. Bu
döyüşçülərin susuzluqdan əziyyət çəkmələri xalqın yaddaşında hələ də yaşayır. Bığır kəndindən şərqdə Türk
dağı adlanan yerdə şəhid qəbri, həmçinin Mollaisqalı kəndi yaxınlığında Mustafa Çavuşun qəbri, İsmayıllının
Hacı Hətəmli kəndində iki şəhid qəbri əhali tərəfindən sovetlər dövründə belə qorunmuşdur.
403
Göyçay ətrafındakı döyüşlər QİO-nun fəaliyyətində və təminatında böyük keyfiyyət dəyişikliklərinin baş
verdiyini göstərdi. Hərbi hissələr, düşmənin arxaya keçməsinə baxmayaraq, vahiməyə qapılmadan öz
mövqelərini qoruyur, onların qarşısını almaq üçün döyüşə göndərilmiş azsaylı dəstələr axıra qədər vuruşaraq
düşmənin hərəkətini yubadır, lazım gələndə azərbaycanlılar arasından kifayət qədər qüvvə toplanır və sürətlə
döyüş mövqelərinə göndərilir, döyüş təcrübəsi və yetərincə silah-sursatı olmayan həmvətənlərimiz rəşadətlə
düşmən üzərinə gedirdilər. Könüllülərin qəhrəmanlığı türk zabitlərinin raportlarında öz əksini tapmışdır.
Beləliklə, Qaraməryəm və Göyçay ətrafında baş vermiş döyüşlər düşmənin böyük itki verərək Ağsuya
tərəf sıxışdırılması ilə nəticələndi. Döyüş əməliyyatlarının gedişində təşəbbüs
bütünlüklə QİO komandanlığına keçdi. Sovet tarixşünaslığında QİO-nun uğurları
onların çoxsaylı olması ilə əsaslandırılsa da, əslində bolşevik-erməni qoşunları say
və texnika sarıdan üstün olmuşdular. Döyüşün planlaşdırılması, təşkili və idarə
edilməsində QİO komandanlığı biliklərini nümayiş etdirmiş, bilavasitə döyüşdə
olan komandirlər müdafiə və hücumun düzgün əlaqələndirilməsi, atəş
vasitələrindən səmərəli istifadə edilmə-sini, tabeçilikdə olan şəxsi heyətə şəxsi
nümunələri ilə döyüş aparmağı nümayiş etdirmişdilər. Heç bir çağırış vərəqələri
olmadan könüllü olaraq orduya yazılan, düşmənlə mübarizədə yekdillik nümayiş
etdirən azərbaycanlılar üçün Müsüslü və Göyçay qələbələri özlərinə inamın
qayıtması, mart-aprel qırğınlarından sonra itirilmiĢ milli qürurun bərpası
demək idi. Ərzaq və su ilə qoşunları təmin edən əhali, döyüşçüləri və sursatı az
qala cəbhə xəttinə çatdıran arabaçı və faytonçular, kiçik sursatla düşmənin topları,
pulemyotları və zirehli qatarları üzərinə atılan zabit və əsgərlər, Azərbaycan torpağı uğrunda öz vətənləri
uğrunda vuruşduqları kimi vuruşan türk döyüşçülərinin əksəriyyətinin adları naməlum qalsa da məhz onların
əzmkarlığı sayəsində qələbə qazanılmışdı.
397
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.91.
398
Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycanın ərazi bütövlüyu uğrunda, s.304-305.
399
Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda, s. 306.
400
Большевики в борьбе за победу, с.536-537.
401
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.100.
402
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.87.
403
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.100-102.
118
119
7.5.Salyan döyüĢü (28 iyun-2 iyul 1918-ci il)
Əməliyyatların başlanğıcından cəbhənin cənub-şərq istiqaməti for-malaşmışdı. Cavad bölgəsinə nəzarət
etmək Azərbaycanın cənub rayonları ilə əlaqə, Muğanın taxıl ehtiyatlarını ələ keçirmək imkanı, Kür çayının
gəmilər üçün yararlı hissəsinə nəzarət demək idi. Yuxarıda sadalananlar bölgənin coğrafi mövqeyi ilə izah
olunurdu. Eyni zamanda hadisələrin gedişində hərbi-siyasi amillər də meydana çıxmışdı. Hələ XIX əsrin
əvvəllərindən Azərbaycana köçürülən ruslar əsasən Kür çayı boyunca yerləşdirilirdi. XX əsrin əvvəllərində
burada çoxsaylı əhali yaşayırdı. Bölgənin strateji mövqeyi və taxıl ehtiyatlarını nəzərə alaraq bolşeviklər burada
təbliğat kampaniyaları aparmışdı. Lakin əsasən varlı kəndlilərdən (qolçomaqlardan) ibarət olan regionun əhalisi
bolşeviklərin şüarlarına uymayaraq siyasi hadisələrdən kənarda qalmışdır. Bolşeviklər buranı nəzarət altına
almaq üçün istər quru yolla, istərsə də dəniz vasitəsi ilə Lənkəran və Astaraya dəstələr göndərmiş, lakin
müqavimətlə üzləşmişdilər: rus kəndliləri çoxlu sayda silah-sursat almış, çar zabitlərinin rəhbərliyi altında
müdafiə dəstələri təşkil et-mişdilər. 5-6 minlik canlı qüvvə, pulemyotlar, toplar, hərbiləşdirilmiş qayıqlara malik
olan Muğanın rusdilli əhalisi ciddi qüvvə idi.
Çar ordusunun polkovniki İlyaşeviçin rəhbərliyi ilə Azərbaycanı "vahid, bölünməz Rusiya"nın tərkibində
görmək istəyənlər milli azərbaycan qüvvələrinə müxalif mövqe tutmağa başladılar. Siyasi dünyagörüşləri onlara
hələ ki bolşeviklərlə bərabər çıxış etməyə imkan vermir və neytrallıq saxlamağı tələb edirdi, lakin siyasi
vəziyyətin azacıq dəyişməsi onların hadisələrə müdaxilə edəcəyi ehtimalını artırırdı.
404
Əgər QİO Cavad
bölgəsinə nəzarəti ələ keçirə bilsəydi, Muğan qüvvələrini bolşevik-erməni qüvvələrindən birdəfəlik ayıra
bilərdi.
İyunun ortalarında Bakıda aclıq artıq özünü göstərirdi. Həştərxan
və Lənkərandan bolşeviklərin göndərdikləri ərzaq Qırmızı Ordunu təmin
etməyə çatsa da əhali üçün kifayət etmirdi. Muğanın taxıl ehtiyatlarını ələ
keçirmək qərarı verildi. Eyni zamanda Kürə nəzarət etmək üçün Bankə
qəsəbəsindən çaya hərbiləşdirilmiş gəmilər yeritmək və Yevlax
körpüsünədək irəliləmək planı hazırlandı.
2 hərbi və 4 nəqliyyat gəmisı ilə Bakıdan çıxan Qırmızı Ordunun
hərbi dəstəsi iyunun 26-da Bankə qəsəbəsindən keçib Kür çayı ilə
qalxmağa başladı. N.Yüceer qeyd edir ki, dəstədə 2 mindən çox piyada
(onlardan 200-ü rus, 300-ü iranlı, qalanları isə erməni idi) menşeviklər
tərəfindən idarə olunurdu.
405
Dəstə 6 top və 12 pulemyotla silahlanmış,
bundan başqa hərbi gəmilərin hər birində 2 top və 2 pulemyot var idi.
Sahilə çıxan dəstə Uzunbabalı, Qaralı, Beşlər kəndlərinə hücum etdi. Salyanda da ermənilər vəhşiliklər törədir,
Azərbaycan əhalisinə divan tuturdular.
406
Dəstə Qarabucaq kəndinə çataraq burada gecələdi, sonra dəstənin bir
hissəsi çayı keçdi.
407
Buradan başlayaraq Kürün hər iki sahili boyunca irəliləyən dəstə gəmilərin müşayiəti ilə
hərəkətini davam etdirirdi. Surra kəndinə 2 verst qalmış dəstə Suqovuşanı nəzarətdə saxlayan minbaşı
N.Ramazanovun dəstəsinin postları tərəfindən atəşə tutuldu. Keçmiş çar ordusunun mayoru Nazim Rama-
zanov minbaşı rütbəsi ilə QİO-ya qəbul edilərək könüllü dəstələrin
başında Qaraməryəm döyüşündə iştirak etmiş, daha sonra Azərbaycan
könüllüləri, 1 türk piyada bölüyü, 1 türk pulemyot taqımı (hər ikisi 10-cu
Qafqaz piyada alayından), 2 rus topu və 140 azərbaycanlı süvaridən ibarət
dəstə ilə Cavada göndərilmişdi. Müdafiə üçün əlverişli mövqelər seçmiş
azərbaycanlı döyüşçülər 2 saat ərzində Qırmızı Ordunun irəliləməsinin
qarşısını aldılar. Yerli əhalidən ibarət könüllü dəstə N.Ramazanova
qoşulmuşdu, lakin о qüvvələrinin əsl sayını düşməndən məharətlə
gizlədərək, 60-70 nəfərlik dəstələrlə atəş açır və mövqelərini tez-tez dəyişirdi. İyunun 27-də düşmən Surra
kəndinə çatmağa müvəffəq olmadı.
408
Vəziyyət barəsində Göyçaya xəbər verən N.Ramazanov əlavə qüvvələr
göndərilməsini istəmişdi.
İyunun 28-də səhər saat 4-də Bakı Sovetinin piyada qoşunu və gəmiləri azərbaycanlı dəstələrə həm
qurudan, həm də gəmilərdən atəş açdılar. Atışma nəticəsinə düşmən itki verirdi, hətta top atəşi nəticəsində
404
Hadisələrin təsvirini qabaqlayaraq qeyd edək ki, bolşeviklər polkovnik Biçeraxovu xidmətə götürəndə Muğan qüvvələri Biçeraxovu dəstəkləyəcəklərini
bildirmiş, ingilislərin Azərbaycana gəlişi reallaşanda general Denstervillə əlaqə saxlayıb onun tərəfində çıxış edəcəklərinə söz vermişdilər. Lakin Kür çayı
boyunca müvqe tutan Azərbaycan-türk qüvvələri və Bakının tezliklə azad edilməsi onların planlarını pozdu. 1919-cu ildə Azərbaycana qarşı açıq
itaətsizlik qiyam həddinə çatanda Azərbaycan Ordusu Muğanın qanunsuz silahlı birləşmələrinə son qoydu.
405
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.88.
406
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.104.
407
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.88; Большевики в борьбе за победу,с.534.
408
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.212.
120
gəmilərdən biri zədələnmişdi.
409
Azərbaycanlı dəstəsi geri çəkilərək Ərəbqardaşbəyli kəndi yaxınlığında mövqe
tutdu. Burada da düşmənə müqavimət göstərildi, lakin qüvvələr nisbətinin qeyri bərabər olması N.Ramazanovu
mövqeyini tərk etməyə vadar etdi.
410
Nəhayət Göyçaydan minbaşı Əhməd Nahid bəyin rəhbərliyi ilə türk
qoşunlarından bir piyada bölüyü, bir pulemyot taqımı, bir dağ topundan ibarət qrup döyüş mövqelərinə çatdı.
Bir
409
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.106.
410
Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda, s.309.
121
122
neçə gün düşmən irəliləməyə çalışmış, lakin hər dəfə itkilərlə geri atılmışdı. Qaraməryəm-Göyçay
döyüşündə erməni - bolşevik qoşunlarının məğlub edilməsi xəbəri artıq hər iki tərəfə çatmış və mənəvi duruma
təsir göstərmişdi. Düşmənə qarşı əks hücum keçirmək planlaşdırıldı. İyulun 2-də başlayan əks hücum
nəticəsində sovet qoşunları öz mövqelərindən vurulub çıxarıldılar və Bakıya doğru geri çəkilməyə başladılar.
411
Yerli könüllü dəstənin süvariləri düşməni təqib etsələr də tam məğlub edə bilmədilər. Dəstənin bir hissəsi
gəmilərlə Bakıya qayıtdı.
Ümumilikdə Salyan döyüşündə QİO tərkibindən 12 nəfər həlak olmuş, 17 nəfər yaralanmışdı. Düşmənin
600 nəfər döyüşçüsü sıradan çıxarılmış, onlardan 132 nəfər öldürülmüş, qalanları isə yaralanmışdı.
412
Salyan
döyüşünün nəticəsi Bakı Sovetinin hərbi rəhbərliyi üçün tam gözlənilməz olmuşdu. QİO-nun azsaylı
qüvvələrinin cənub-şərq istiqamətinə iri dəstələr göndərə bilməyəcəyinə əmin olan sovet komandanlığı
gəmilərin Suqovuşanı ələ keçirəcəyini, Muğanın taxıl ehtiyalarına nəzarət etmək üçün Kür keçidlərini tutacağını
mümkün sayırdı. Qoşunların nisbəti, tam hərbi-texniki üstünlük buna imkan yaradırdı. N.Ramazanovun bir neçə
döyüşdə düşməni zəiflədib əlavə kömək gələndən sonra əks hücuma keçərək dəstəyə böyük itki vuracağı az qala
möcüzə kimi qarşılanırdı. Maraqlıdır ki, indiyənədək yerli ağsaqqalların qohumları 1918-ci il hadisələrini
xatırlayarkən onları erməni qırğınlarından xilas edən komandirlərdən iki nəfərin adlarını çəkirlər: Nuru paşa və
Ramazan paşa.
413
Hadisələri bir az qabaqlayıb qeyd etmək istərdik ki, "Ramazan paşa" kimi qəbul olunmağa
başlayan minbaşı Nazim bəy Ramazanov iyulun 12- 15-də baş vermiş Novovasilyevka döyüşündə böyük şöhrət
qazanmışdı.
414
Dostları ilə paylaş: |