Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə

 
 
7.4. Qaraməryəm - Göyçay döyüĢü  
(1918-ci il 27-30 iyun) 
 
1918-ci  il  iyunun  26-da  Azərbaycan  hökumətinin  qərarı  ilə  "Müsəlman  Korpusu"  adı  dəyişdirilərək 
"Xüsusi  Azərbaycan  Korpusu"  adlandırıldı.  Bu  gün  Azərbaycan  Silahlı  Qüvvələrinin  yaradılması  günü  hesab 
edilir. Türk ordusunun 5-ci Qafqaz piyada firqəsi Xüsusi Azərbaycan Korpusuna tabe edildi; Müsüslü ətrafında 
olan türk və Azərbaycan hərbi hissələri Müsüslü dəstəsi adı ilə birləşdirildi. Dəstəyə коmandanlıq döyüşlərdə 
hərbi  istedadıyla  fərqlənmiş  podpolkovnik  H.Səlimova  tapşırıldı.  İyunun  27-nə  5-ci  Qafqaz  piyada  firqəsində 
225 zabit, 5277 sıravi, 4342 tüfəng, 36 pulemyot, 14 dağ topu var idi. Firqənin tərkibində olan azərbaycan hərbi 
hissələrində 30 zabit, 727 sıravi, 605 tüfəng, 21 pulemyot, 6 top, 1 zirehli qatar mövcud idi (4 - cü azərbaycan 
piyada alayı, 1-ci  və 2-ci taborlar, iki süvari bölüyü). Qırmızı Ordunun tərkibində isə təxminən 10 min nəfər 
döyüşçü, 16 top, 2 zirehli qatar, çoxlu sayda pulemyot var idi.
385
 
İyunun  28-də  QİO  düşmən  üzərinə  hücuma  keçməli  idi,  lakin  kəşfiyyat  vasitəsi  ilə  bu  tarix  barəsində 
məlumat  alan  sovet  komandanlığı  iyunun  27-də  türk-azərbaycan  qoşunlarını  qabaqlamağı  qərara  aldı.  Hücum 
elə təşkil olunmalı idi ki, türk-azərbaycan qoşunları Kürün sağ sahilinə geri çəkilməyə məcbur olsun, daha sonra 
körpü və keçidlər ələ keçirilsin və beləliklə Kür çayı boyunca müdafiə xətti yaradılaraq QİO-nun hücumlarının 
qarşısı alınsın.
386
 
İyunun  27-də  səhər  saat  6-da  Qırmızı  Ordunun  üç  taboru  Göyçay-Qaraməryəm  şossesinin  şimalından 
hücuma keçdi.
387
  Kiçik  hərbi  hissələr  Müsüslü istiqamətində 
nümayiş hücumunu keçirməyə başladılar ki, burada dayanan 
azərbaycan  hərbi  hissələri  şimala  göndərilməsin.
388
  Sovet 
komandanlığı  zənn  edirdi  ki,  zərbəni  10-cu  Qafqaz  alayının 
sol  cinahına  vurur,  lakin  düşmən  türk-  azərbaycan 
qoşunlarının  döyüş  mövqelərinin  bütünlüklə  öyrənə 
bilməmişdi.  Əslində  10-cu  Qafqaz  alayı  şossedən  şimalda, 
13-cu  piyada  alayı  şosse  boyunca,  Göyçayla  Bığır  kəndi 
arasında mövqe tutmuş, Azərbaycan könüllü süvari və piyada 
hissələri  Ləkiçılpaq  və  Qaraxzır  kəndlərində  yerləşmişdilər. 
Saat  10-a  yaxın  düşmən  təzyiqi  gücləndirəndə  10-cu  alayın 
sol  cinahına  25-ci  tabor  göndərildi,  nəticədə  düşmən  13-cü 
alayın  cinahına  təzyiq  etməyə  başladı.  Sovet  qoşunlarının 
əsas  zərbə  istiqaməti  müəyyənləşəndə  azərbaycanlı  könüllü 
dəstələrinə tutduqları mövqedən Veysəlli kəndi istiqamətində 
hücuma keçmək, düşmənin cinahını əzərək arxasına keçmək 
və  mümkün  olarsa,  Ağsu-Qaraməryəm  yolunu  kəsmək 
                                                           
381
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.86.
 
382
Reha  Yılmaz.  I  Dünya  müharibəsi  başlanğıcında  Osmanlı  dövlətinin  Qafqaz  siyasəti,  //  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  və  Qafqaz  İslam  Ordusu 
toplusu. Bakı, 2008, s. 70-71.
 
383
Budak M. Nuru paşanın Qafqaz İslam Ordusu haqqında raportu // Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Qafqaz İslam Ordusu toplusu. Bakı, 2008, s.460.
 
384
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.86.
 
385
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.97. 
386
Большевики в борьбе за победу, с.524-525; Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.202. 
387
Eyni zamanda, yəni iyunun 27-si, səhər Salyan bölgəsində başlayan əməliyyatlar barəsində növbəti paraqrafda məlumat verilir.
 
388
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.89. 

116 
 
tapşırığı  verildi.  Düşmənin  13-cü  alayın  cinahına  vurduğu  zərbə  tədricən  gücləndiyindən  təhlükəli  vəziyyət 
yaranmışdı.  150  nəfərlik  bolşevik  dəstəsi  Əlikənd  məntəqəsinə  soxuldu,  500  nəfərlik  qüvvə  Bığır  kəndi 
istiqamətində  irəliləyirdi.  Bu  qüvvələri  dəf  edib  geri  atmaq  Azərbaycan  hissələrinə  tapşırıldı.  Göyçayın 
şimalında  mövqe  tutan  Azərbaycan  süvari  bölüyü  və  Göyçayda  olan  Ağdaş  könüllü  bölüyü  13-cü  alayın  sağ 
cinahına, Müsüslü dəstəsi tərkibindən 119 nəfər azərbaycanlı süvari və 188 nəfər azərbaycanlı piyada isə 13-cü 
alayın vuruşan hissələrinə yardıma göndərildi.
389
  Azərbaycan  döyüşçüləri  vaxtında  yetişdilər  və  düşmənin  top 
atəşindən  itki  versələr  də  təxminən  saat  15-də  Bığır  kəndi  istiqamətində  düşmənin  irəliləməsinin  qarşısını 
aldılar.  Gözlənilmədən  cinah  zərbəsi  endirməklə    qələbə    qazanmağı    planlaşdıran    sovet    komandanlığı 
məqsədinə nail omadı, əksinə, onun bəzi hərbi hissələri bir-birindən ayrı düşdü. 
Bundan  yararlanmaq  üçün  düşmənin  yerlərini  müəyyənləşdirən  və  öz  qoşunlarının  yerlərini  nisbətən 
dəyişən  5-ci  firqə  komandanlığı  saat  18-də  10-cu  və  13-cü  alaylarına  əkshücuma  keçmək  əmrini  verdi. 
Azərbaycanlı hissələr Veysəlli və Əlikənd istiqamətində əkshücuma başladılar. Hava qaralanadək davam edən 
əkshücum nəticəsində 10-cu alay düşməni 3 kilometr geriyə atdı, Azərbaycan hissələri isə Veysəlli və Əlikəndi 
azad etdilər.
390
 İyunun 27-də baş vermiş döyüş türk-azərbaycan döyüşçülərinin mənəvi durumunu yaxşılaşdırdı, 
düzgün aparılmış döyüşdə düşmənin üstün qüvvələrinin dəf edilməsinin mümkünlüyü aydın oldu. Lakin düşmən 
ordusu  çox  güclü  idi  və  Q.Korqanov  Bakıya  məlumat  verərkən  ''düşmən  güclü  müqavimət  göstərir"  deməklə 
döyüşün hələ tam bitmədiyinə işarə edirdi.
391
 
İyulun  28-də  döyüş  sursatları  və  su  ehtiyatları  (su  hərbi  hissələrə  arabalarda  gətirilirdi)  bərpa  edilir, 
tərəflər  yeni  döyüşə  hazırlaşırdı.  İyulun  29-da  QİO  səhər  tezdən  hücuma  başladı.  Plana  əsasən  top  atəşilə 
dəstəklənən  10-cu  və  13-cü  alaylar  əvvəlki  istiqamətdə  irəliləməli,  azərbaycanlı  süvari  bölmə  düşmənin  sol 
cinahına mümkün olarsa, arxadan, zərbə vurmalı idi. Müsüslü dəstəsi Kürdəmir istiqamətində döyüşə başlamalı 
idi  ki,  düşmən  bu  istiqamətdən  əsas  hücum  olan  yerə  qüvvə  göndərə  bilməsin.
392
13-cü  və  10-cu  alaylar 
düşmənin  müqavimətini  qıraraq  irəliləməyə  başladı.  Azərbaycan  süvarilərinin  sürətli  hücumu  təkcə  düşməni 
deyil, hətta türk zabitlərini də heyrətləndirmişdi. Döyüşün gedişində 5-ci firqə komandanlığı vuruşan hissələrə 
əmr  göndərdi:  10-cu  alay  Sultankənd  ətrafındakı,  13-cü  alay  Bığır 
bağlarının  şərqindəki  təpələrdə  möhkəmlənməyə  cəhd  göstərən 
düşməni  məhv  etməli,  Azərbaycan  süvariləri  düşmən  arxasına 
keçmək  üçün  səy  göstərməli,  Müsüslü  dəstəsi  Kürdəmir 
istiqamətində  təzyiqi  artırmalıdır.
393 
Mühasirəyə  düşməkdən  ehtiyat 
edən  bolşevik-erməni  qoşunları  tədricən  geri  çəkilməyə  başladı. 
Əkshücum axşam saat 18.15-dək davam etdi, nəticədə düşmən səhər 
tutduğu  mövqelərin  hamısını  itirmiş,  türk-Azərbaycan  hissələri 
Qaraməryəmin  qərbini  tam  azad  etmiş  və  şərq  hissəsinə  keçmişdi. 
Türk  hərbçiləri  uğur  qazanılmasında  H.Səlimovun  azərbaycanlı 
süvarilərinin böyük xidmətini qeyd edirlər.
394
 
Vəziyyəti  öz  xeyrinə  dəyişməyə  çalışan  sovet  komandanlığı  gözlənilməz  fənd  işlətdi.  Belə  ki,  düşmən 
dağlıq  hissələr,  erməni  və  rus  kəndləri  olan  yerə  sıxışdırıldığından  QİO  komandanlığı  iyunun  30-da  yeni 
əməliyyat keçirməyi planlaşdırdı. Lakin gecə ikən sovet qoşunları tərkibindən 1000 nəfər piyada seçərək, 2 top 
və 2 pulemyotla erməni komandir Əmirovun rəhbərliyi ilə erməni və rus kəndlərindən gizlincə keçərək iyunun 
30-da səhər saat 6.15-də Pəzəvənd kəndi istiqamətindən Göyçaya hücum etdilər.
395
 N.Yüceer türk mənbələrinə 
əsaslanaraq  bildirir  ki,  Əmirovun  dəstəsinə  erməni  kəndlərinin  döyüşçüləri  də  qoşulduğundan  onun  sayı 
artmışdı.
396
 Göyçayın özündə 5-ci firqənin qərargahını mühafizə edən bir taqım nəzərə alınmasa, heç bir türk-
Azərbaycan hərbi hissəsi yox idi. Ehtimal ki, Əmirovun dəstəsi 5-ci firqənin komandanlığını məhv etməli, sonra 
isə  sovet  qoşunları  cəbhə  boyunca  hücuma  keçməli  idi.  Bu  zaman  Gəncədən 
hərəkətə  başlayan  azərbaycanlı  könüllü  süvari  dəstə  (komandir  minbaşı  Əhməd 
Həmdi  bəy)  şəhərin  girəcəyinə  çatmışdı.  Dəstə  Qazax  və  Gəncə  könüllərindən 
toplanmış  və  Gəncədə  silah-sursatla  təmin  edilərək  5-ci  firqə  komandanlığının 
sərəncamına  göndərilmişdi.  5-ci  firqənin  komandanı  Mürsəl  bəy  qərargahın 
mühafizə  taqımına  və  Əhməd  Həmdi  bəyin  dəstəsinə  dərhal  Əmirovun  yolunu 
kəsməyi əmr etdi, eyni zamanda, cəbhənin ehtiyat qüvvəsi olan 25-ci tabor və rus 
                                                           
389
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.202-203. 
390
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.203. 
391
Большевики в борьбе за победу, с.528. 
392
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.204. 
393
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.205. 
394
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.90. 
395
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.99. 
396
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.87.
 

117 
 
topları  taqımını,  həm-çinin  İhsan  bəyin  rəhbərliyi  ilə  Ağdaş  könüllülər  dəstəsini  Göyçaya  göndərməyi  tələb 
etdi.
397
  Hissələr  gəldikdə  o, Göyçayın  şimalında  şəhərə  girməyə  cəhd  edən  erməni-bolşevik  dəstəsi  ilə  döyüşə 
bilavasitə rəhbərlik etdi. Göyçay üçün təhlükənin yaranması xəbərini alan Nuru paşa QİO-nun Ərkani hərb rəisi 
Nazim  bəyə  könüllü  azərbaycanlı  hissələrini  təşkil  edərək  Göyçayın  müdafiəsinə  göndərməsini  tapşırdı. 
Gəncədən  300  azərbaycanlı  süvari  ilə  Yevlaxa  gələn  Nazim  bəy  bura  Nuxa  könullülərini  gətirmiş  Yusif  bəyə 
Qumlax-Padar  istiqamətində  hərəkət  etmək  əmrini  verdi.  Gəncədən  gətirdiyi  könüllüləri  Ağdaşda  toplanmış 
yeni könüllü dəstəsi ilə birləşdirən Nazim bəy süvariləri, sonra isə piyadaları faytonlarla Göyçaya yolladı.
398
 
Həqqi əfəndinin komandanlıq etdiyi könüllülər dəstəsi Ucardan Göyçaya gəldi. Göyçayın girəcəyində baş 
vermiş  döyüşdə  Əmirovun  dəstəsi  demək  olar  ki,  tamamilə  dağıdıldı,  2  top  və  2  pulemyot  qənimət  kimi  ələ 
keçirildi.  Əmirovun  uğur  qazanacağına  əmin  olan  sovet  komandanlığı  iyulun  1-də  6  zirehli  avtomobilin 
müşayiəti  ilə  yeni  dəstəni  Göyçay  istiqamətinə  göndərdi,  lakin  dəstə  25-ci  türk  taboru  və  Azərbaycan 
könüllüləri tərəfindən Göyçayın 5-6  kilometrliyində dayandırıldı.
399
    Korqanovun  əsasən  Moskvaya  raportuna 
məlumat göndərən S.Şaumyan yazırdı ki, zirehli avtomobillər “bəzi hissələri çətin vəziyyətdən xilas etdi, habelə 
arxadakı  hissələrin  geri  çəkilməsini  asanlaşdırdı".
400
  Hücuma  keçən  10-cu  və  13-cü  alaylar  düşməni 
Qaraməryəm  kəndindən  vurub  çıxardılar,  İncə,  Ərəbmehdibəy,  Padar  kəndləri  istiqamətində  hücuma 
keçdilər.
401
13-cü alay bölgədəki erməni və rus kəndlərinin tərksilah edilməsinə başladı.
402
 
Göyçay döyüşlərində həlak olan azərbaycanlı və türk döyüşçülərinin əksəriyyətinin qəbrləri dövrümüzə 
qədər gəlib çatmamış   (kəskin   hərbi vəziyyət və olduqca isti havalar cəsədləri daşıyaraq bir yerə toplamağa 
imkan vermirdi, bir çoxları elə həlak olduqları yerdə dəfn edilmişdilər), bəzi cəsədlər Göyçay şəhidliyində dəfn 
olunublar. Şəhid Kadır Əfəndinin qəbri (Bığır kəndi yaxınlığındakı, təpədə) indi də əhali tərəfindən ziyarətgah 
kimi  tanınır.  Maraqlıdır  ki,  bura  ziyarətə  gələn  hər  bir  şəxs  özü  ilə  qabda  su  gətirib  qəbrin  üstünə  tökür.  Bu 
döyüşçülərin  susuzluqdan  əziyyət  çəkmələri  xalqın  yaddaşında  hələ  də  yaşayır.  Bığır  kəndindən  şərqdə  Türk 
dağı adlanan yerdə şəhid qəbri, həmçinin Mollaisqalı kəndi yaxınlığında Mustafa Çavuşun  qəbri, İsmayıllının 
Hacı Hətəmli kəndində iki şəhid qəbri əhali tərəfindən sovetlər dövründə belə qorunmuşdur.
403
 
Göyçay ətrafındakı döyüşlər QİO-nun fəaliyyətində və təminatında böyük keyfiyyət dəyişikliklərinin baş 
verdiyini  göstərdi.  Hərbi  hissələr,  düşmənin  arxaya  keçməsinə  baxmayaraq,  vahiməyə  qapılmadan  öz 
mövqelərini  qoruyur,  onların  qarşısını  almaq  üçün  döyüşə  göndərilmiş  azsaylı  dəstələr  axıra  qədər  vuruşaraq 
düşmənin  hərəkətini  yubadır,  lazım  gələndə  azərbaycanlılar  arasından  kifayət  qədər  qüvvə  toplanır  və  sürətlə 
döyüş  mövqelərinə  göndərilir,  döyüş  təcrübəsi  və  yetərincə  silah-sursatı  olmayan  həmvətənlərimiz  rəşadətlə 
düşmən üzərinə gedirdilər. Könüllülərin qəhrəmanlığı türk zabitlərinin raportlarında öz əksini tapmışdır. 
Beləliklə,  Qaraməryəm  və  Göyçay  ətrafında  baş  vermiş  döyüşlər  düşmənin  böyük  itki  verərək  Ağsuya 
tərəf  sıxışdırılması  ilə  nəticələndi.  Döyüş  əməliyyatlarının  gedişində  təşəbbüs 
bütünlüklə QİO komandanlığına keçdi. Sovet tarixşünaslığında QİO-nun uğurları 
onların çoxsaylı olması ilə əsaslandırılsa da, əslində bolşevik-erməni qoşunları say 
və  texnika  sarıdan  üstün  olmuşdular.  Döyüşün  planlaşdırılması,  təşkili  və  idarə 
edilməsində  QİO  komandanlığı  biliklərini  nümayiş  etdirmiş,  bilavasitə  döyüşdə 
olan  komandirlər  müdafiə  və  hücumun  düzgün  əlaqələndirilməsi,  atəş 
vasitələrindən  səmərəli  istifadə  edilmə-sini,  tabeçilikdə  olan  şəxsi  heyətə  şəxsi 
nümunələri  ilə  döyüş  aparmağı  nümayiş  etdirmişdilər.  Heç  bir  çağırış  vərəqələri 
olmadan könüllü olaraq orduya yazılan, düşmənlə mübarizədə yekdillik nümayiş 
etdirən  azərbaycanlılar  üçün  Müsüslü  və  Göyçay  qələbələri  özlərinə  inamın 
qayıtması,  mart-aprel  qırğınlarından  sonra  itirilmiĢ  milli  qürurun  bərpası 
demək idi.  Ərzaq və su ilə qoşunları təmin edən əhali, döyüşçüləri və sursatı az 
qala cəbhə xəttinə çatdıran arabaçı və faytonçular, kiçik sursatla düşmənin topları, 
pulemyotları  və  zirehli  qatarları  üzərinə  atılan  zabit  və  əsgərlər,  Azərbaycan  torpağı  uğrunda  öz  vətənləri 
uğrunda  vuruşduqları  kimi  vuruşan  türk  döyüşçülərinin  əksəriyyətinin  adları  naməlum  qalsa  da  məhz  onların 
əzmkarlığı sayəsində qələbə qazanılmışdı. 
 
 
 
 
                                                           
397
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.91. 
398
Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycanın ərazi bütövlüyu uğrunda, s.304-305. 
399
 Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda, s. 306. 
400
Большевики в борьбе за победу, с.536-537. 
401
Süleymanov M.S. Azərbaycan Ordusu, s.100. 
402
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.87.
 
403
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.100-102. 
 

118 
 
 
 

119 
 
7.5.Salyan döyüĢü (28 iyun-2 iyul 1918-ci il) 
 
Əməliyyatların  başlanğıcından  cəbhənin  cənub-şərq istiqaməti for-malaşmışdı. Cavad  bölgəsinə  nəzarət 
etmək  Azərbaycanın  cənub  rayonları  ilə  əlaqə,  Muğanın  taxıl  ehtiyatlarını  ələ  keçirmək  imkanı,  Kür  çayının 
gəmilər  üçün  yararlı  hissəsinə  nəzarət  demək  idi.  Yuxarıda  sadalananlar  bölgənin  coğrafi  mövqeyi  ilə  izah 
olunurdu.  Eyni  zamanda  hadisələrin  gedişində  hərbi-siyasi  amillər  də  meydana  çıxmışdı.  Hələ  XIX  əsrin 
əvvəllərindən  Azərbaycana  köçürülən  ruslar  əsasən  Kür  çayı  boyunca  yerləşdirilirdi.  XX  əsrin  əvvəllərində 
burada çoxsaylı əhali yaşayırdı. Bölgənin strateji mövqeyi və taxıl ehtiyatlarını nəzərə alaraq bolşeviklər burada 
təbliğat kampaniyaları aparmışdı. Lakin əsasən varlı kəndlilərdən (qolçomaqlardan) ibarət olan regionun əhalisi 
bolşeviklərin  şüarlarına  uymayaraq  siyasi  hadisələrdən  kənarda  qalmışdır.  Bolşeviklər  buranı  nəzarət  altına 
almaq  üçün  istər  quru  yolla,  istərsə  də  dəniz  vasitəsi  ilə  Lənkəran  və  Astaraya  dəstələr  göndərmiş,  lakin 
müqavimətlə  üzləşmişdilər:  rus  kəndliləri  çoxlu  sayda  silah-sursat  almış,  çar  zabitlərinin  rəhbərliyi  altında 
müdafiə dəstələri təşkil et-mişdilər. 5-6 minlik canlı qüvvə, pulemyotlar, toplar, hərbiləşdirilmiş qayıqlara malik 
olan Muğanın rusdilli əhalisi ciddi qüvvə idi. 
Çar ordusunun polkovniki İlyaşeviçin rəhbərliyi ilə Azərbaycanı "vahid, bölünməz Rusiya"nın tərkibində 
görmək istəyənlər milli azərbaycan qüvvələrinə müxalif mövqe tutmağa başladılar. Siyasi dünyagörüşləri onlara 
hələ  ki  bolşeviklərlə  bərabər  çıxış  etməyə  imkan  vermir  və  neytrallıq  saxlamağı  tələb  edirdi,  lakin  siyasi 
vəziyyətin  azacıq  dəyişməsi  onların  hadisələrə  müdaxilə  edəcəyi  ehtimalını  artırırdı.
404
  Əgər  QİO  Cavad 
bölgəsinə  nəzarəti  ələ  keçirə  bilsəydi,  Muğan  qüvvələrini  bolşevik-erməni  qüvvələrindən  birdəfəlik  ayıra 
bilərdi. 
İyunun  ortalarında  Bakıda  aclıq  artıq  özünü  göstərirdi.  Həştərxan 
və Lənkərandan bolşeviklərin göndərdikləri ərzaq Qırmızı  Ordunu təmin 
etməyə çatsa da əhali üçün kifayət etmirdi. Muğanın taxıl ehtiyatlarını ələ 
keçirmək  qərarı  verildi.  Eyni  zamanda  Kürə  nəzarət  etmək  üçün  Bankə 
qəsəbəsindən  çaya  hərbiləşdirilmiş  gəmilər  yeritmək  və  Yevlax 
körpüsünədək irəliləmək planı hazırlandı. 
2  hərbi  və  4  nəqliyyat  gəmisı  ilə  Bakıdan  çıxan  Qırmızı  Ordunun 
hərbi  dəstəsi  iyunun  26-da  Bankə  qəsəbəsindən  keçib  Kür  çayı  ilə 
qalxmağa  başladı.  N.Yüceer  qeyd  edir  ki,  dəstədə  2  mindən  çox  piyada 
(onlardan  200-ü  rus,  300-ü  iranlı,  qalanları  isə  erməni  idi)  menşeviklər 
tərəfindən  idarə  olunurdu.
405
  Dəstə  6  top  və  12  pulemyotla  silahlanmış, 
bundan  başqa  hərbi  gəmilərin  hər  birində  2  top  və  2  pulemyot  var  idi. 
Sahilə çıxan dəstə Uzunbabalı, Qaralı, Beşlər kəndlərinə hücum etdi. Salyanda da ermənilər vəhşiliklər törədir, 
Azərbaycan əhalisinə divan tuturdular.
406
 Dəstə Qarabucaq kəndinə çataraq burada gecələdi, sonra dəstənin bir 
hissəsi çayı keçdi.
407
 Buradan başlayaraq Kürün hər iki sahili boyunca irəliləyən dəstə gəmilərin müşayiəti ilə 
hərəkətini  davam  etdirirdi.  Surra  kəndinə  2  verst  qalmış  dəstə  Suqovuşanı  nəzarətdə    saxlayan    minbaşı  
N.Ramazanovun    dəstəsinin    postları  tərəfindən  atəşə  tutuldu.  Keçmiş  çar  ordusunun  mayoru  Nazim  Rama-
zanov  minbaşı  rütbəsi  ilə  QİO-ya  qəbul  edilərək  könüllü  dəstələrin 
başında  Qaraməryəm  döyüşündə  iştirak  etmiş,  daha  sonra  Azərbaycan 
könüllüləri, 1 türk piyada bölüyü, 1 türk pulemyot taqımı (hər ikisi 10-cu 
Qafqaz piyada alayından), 2 rus topu və 140 azərbaycanlı süvaridən ibarət 
dəstə  ilə  Cavada  göndərilmişdi.  Müdafiə  üçün  əlverişli  mövqelər  seçmiş 
azərbaycanlı  döyüşçülər  2  saat  ərzində  Qırmızı  Ordunun  irəliləməsinin 
qarşısını  aldılar.  Yerli  əhalidən  ibarət  könüllü  dəstə  N.Ramazanova   
qoşulmuşdu,   lakin   о   qüvvələrinin   əsl   sayını düşməndən məharətlə 
gizlədərək,  60-70  nəfərlik  dəstələrlə  atəş  açır  və  mövqelərini  tez-tez  dəyişirdi.  İyunun  27-də  düşmən  Surra 
kəndinə  çatmağa  müvəffəq  olmadı.
408
  Vəziyyət  barəsində  Göyçaya  xəbər  verən  N.Ramazanov  əlavə  qüvvələr 
göndərilməsini istəmişdi. 
İyunun  28-də  səhər  saat  4-də  Bakı  Sovetinin  piyada  qoşunu  və  gəmiləri  azərbaycanlı  dəstələrə  həm 
qurudan, həm də gəmilərdən atəş açdılar. Atışma  nəticəsinə  düşmən  itki  verirdi,  hətta  top  atəşi nəticəsində 
                                                           
404
Hadisələrin təsvirini qabaqlayaraq qeyd edək ki, bolşeviklər polkovnik Biçeraxovu xidmətə götürəndə Muğan qüvvələri Biçeraxovu dəstəkləyəcəklərini 
bildirmiş, ingilislərin Azərbaycana gəlişi reallaşanda general Denstervillə əlaqə saxlayıb onun tərəfində çıxış edəcəklərinə söz vermişdilər. Lakin Kür çayı 
boyunca  müvqe  tutan  Azərbaycan-türk  qüvvələri  və  Bakının  tezliklə  azad  edilməsi  onların  planlarını  pozdu.  1919-cu  ildə  Azərbaycana  qarşı  açıq 
itaətsizlik qiyam həddinə çatanda Azərbaycan Ordusu Muğanın qanunsuz silahlı birləşmələrinə son qoydu.
 
405
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.88.
 
406
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.104. 
407
Yuceer N. Birinci Dünya savaşında, s.88; Большевики в борьбе за победу,с.534.
 
408
Süleymanov M.S. Qafqaz İslam Ordusu, s.212. 

120 
 
gəmilərdən biri zədələnmişdi.
409
 Azərbaycanlı dəstəsi geri çəkilərək Ərəbqardaşbəyli kəndi yaxınlığında mövqe 
tutdu. Burada da düşmənə müqavimət göstərildi, lakin qüvvələr nisbətinin qeyri bərabər olması N.Ramazanovu 
mövqeyini  tərk  etməyə  vadar  etdi.
410 
Nəhayət  Göyçaydan  minbaşı  Əhməd  Nahid  bəyin  rəhbərliyi  ilə  türk 
qoşunlarından bir piyada bölüyü, bir pulemyot taqımı, bir dağ topundan ibarət qrup döyüş mövqelərinə çatdı. 
Bir  
                                                           
409
Görüryılmaz M. Türk Kafkaz İslam Ordusu, s.106. 
410
Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda, s.309. 

121 
 
 
 

122 
 
neçə  gün  düşmən  irəliləməyə  çalışmış,  lakin      hər  dəfə  itkilərlə  geri  atılmışdı.  Qaraməryəm-Göyçay 
döyüşündə erməni - bolşevik qoşunlarının məğlub edilməsi xəbəri artıq hər iki tərəfə çatmış və mənəvi duruma 
təsir  göstərmişdi.  Düşmənə  qarşı  əks  hücum  keçirmək  planlaşdırıldı.  İyulun  2-də  başlayan  əks  hücum 
nəticəsində sovet qoşunları öz mövqelərindən vurulub çıxarıldılar və Bakıya doğru geri çəkilməyə başladılar.
411
 
Yerli  könüllü  dəstənin  süvariləri  düşməni  təqib  etsələr  də  tam  məğlub  edə  bilmədilər.  Dəstənin  bir  hissəsi 
gəmilərlə Bakıya qayıtdı. 
Ümumilikdə Salyan döyüşündə QİO tərkibindən 12 nəfər həlak olmuş, 17 nəfər yaralanmışdı. Düşmənin 
600  nəfər  döyüşçüsü  sıradan  çıxarılmış,  onlardan  132  nəfər  öldürülmüş,  qalanları  isə  yaralanmışdı.
412
  Salyan 
döyüşünün  nəticəsi  Bakı  Sovetinin  hərbi  rəhbərliyi  üçün  tam  gözlənilməz  olmuşdu.  QİO-nun  azsaylı 
qüvvələrinin  cənub-şərq  istiqamətinə  iri  dəstələr  göndərə  bilməyəcəyinə  əmin  olan  sovet  komandanlığı 
gəmilərin Suqovuşanı ələ keçirəcəyini, Muğanın taxıl ehtiyalarına nəzarət etmək üçün Kür keçidlərini tutacağını 
mümkün sayırdı. Qoşunların nisbəti, tam hərbi-texniki üstünlük buna imkan yaradırdı. N.Ramazanovun bir neçə 
döyüşdə düşməni zəiflədib əlavə kömək gələndən sonra əks hücuma keçərək dəstəyə böyük itki vuracağı az qala 
möcüzə  kimi  qarşılanırdı.  Maraqlıdır  ki,  indiyənədək  yerli  ağsaqqalların  qohumları  1918-ci  il  hadisələrini 
xatırlayarkən onları erməni qırğınlarından xilas edən komandirlərdən iki nəfərin adlarını çəkirlər: Nuru paşa və 
Ramazan  paşa.
413
  Hadisələri  bir  az  qabaqlayıb  qeyd  etmək  istərdik  ki,  "Ramazan  paşa"  kimi  qəbul  olunmağa 
başlayan minbaşı Nazim bəy Ramazanov iyulun 12- 15-də baş vermiş Novovasilyevka döyüşündə böyük şöhrət 
qazanmışdı.
414