Azərbaycanın azadlığı uğrunda 1918-ci ildə

Silah növləri. QİO tərkibində olan zirehli qatar ("B tipli"), rus topları (76,2 mm-lik səhra və dağ topları), 
rus  pulemyotları  ("Maksim"dəzgahlı  pulemyotları),  rus  tüfəngləri  ("üç  xətli  Mosin  tüfəngləri"  və  onların 
növləri) Bakı Soveti və Sentrokaspi Diktaturasının qoşunlarında olan müvafiq tipli silahlarla eyni göstəricilərə 
malik idilər. Azərbaycan hissələrinin soyuq silahları 1913-cü il süvari qılıncı, 1913-cü il zabit şaşkası (Qafqaz 
növü), 1913-cü il zabit şaşkası (Asiya növü), 1907-ci il nümunəli pulemyot hissələrinin əsgər xəncəri, 1907-ci il 
nümunəli  topçu  hissələrinin  əsgər  xəncəri,  1909-cu  il  zabit  palaşı,  1910-cu  il  kazak  növlü  zabit  şaşkası, 
həmçinin milli xəncər və şaşkalardan ibarət olmuşdur. 
QİO-ya  aid  sənədlərdə  aşağıdakı  Osmanlı  artilleriya  sistemlərinin  adları  göstərilir:  "Şnayder  topları", 
"105 mm-lik səhra qaubitsası", "105 mm-lik Şkoda dağ qaubitsası", "Krupp dağ topu", "Qüdrətli toplar". 
Osmanlı  qoşunlarının  artilleriya  silahları  sırasında  “Şnayder  topları”  nın  adlarına  bir  neçə  yerdə  rast 
gəlinir.  Fransanın  Şnayder  şirkətinin  istehsalı  olan  bu  toplar  sırasında  ən  geniş  yayılanı  və  hələ  müharibədən 
əvvəl  istehsal  olunmağa  başlayan  "105  mm-lik  (4,13  düymluq) 
Şnayder  topu"  idi.  Bir  sıra  yenilikləri  sırasında  lülənin  çıxararaq 
lafetdən  ayrı  daşına  bilməsi  onu  adi  arabada  uzaq  məsafələrə 
aparmaq  imkanı  verirdi.  Ehtimal  ki,  bu  toplar  Osmanlı  ordusu 
tərəfindən qənimət kimi Mesopotamiya  və Fələstində ələ keçirilmiş  və ya Almaniyanın  Fransada ələ keçirdiyi 
qənimətlər sırasında Osmanlı dövlətinə verilmişdi. 
Qafqaz  İslam  Ordusunun  Osmanlı  hissələrinin  artilleriya  silahları  sırasında  "105  mm-lik  səhra 
qaubitsası"na rast gəlinir. Almaniyanın istehsalı olan 1898/99 il nümunəli 105 mm-lik səhra qaubitsası о dövr 
üçün tipik quruluşa malik olmuşdur. Digər qaubitsalara nisbətən yüngül və çevik olan bu qaubitsa döyüş zamanı 
asanlıqla  mövqeyini  dəyişdirir,  təkcə  açıq  ərazidə  deyil,  təbii  və  süni  maneələr  arxasında  gizlənən  düşməni 
məhv etməyə imkan verirdi. 
"105  mm-lik  Şkoda  dağ  qaubitsası"  adından  göründüyü  kimi  Çexiyanın  Şkoda  zavodlarında  istehsal 
olunan  silahlara  aid  olmalıdır.  Bu  zavodların  Avstriya-Macar 
ordusu üçün silah  istehsal etdiyindən belə qənaətə gəlmək olar ki, 
belə  qaubitsanı  məhz  Avstriya-Macar  artilleriya  sistemləri 
sırasında  axtarmaq  lazımdır.  Doğrudan  da,  potensial  hərbi 
əməliyyatlar  teatrının  böyük  hissəsini  dağlıq  ərazilər  təşkil  edən 
Avstriya-Macar  dövləti  dağ  topları  və  qaubitsalarının  istehsalına 
böyük  diqqət  yetirirdi.  Osmanlı  dövlətinin  silahlarının  Osmanlı 
ordusunda  istifadə  edilməsi  normal  hal  idi.  Lakin  axtarışlarımız  göstərdi  ki,  I  Dünya  müharibəsi  dövründə 
Avstriya – Macar ordusunda “105 mm-lik Şkoda dağ qaubitsası” deyil (belə artilleriya sistemi heç vaxt mövcud 
olmamışdır),  "75  mm-lik  Şkoda  dağ  qaubitsası"  istifadə  edilmişdir.  Hesab  edirik  ki,  sənədlərdə  Osmanlı 
artilleriya  sistemləri  105  mm-lik  Şnayder,  105  mm-lik  səhra  qaubitsası  (Almaniya)  göstərilərkən  Şkoda 
qaubitsasının çapı mexaniki olaraq 75 mm əvəzinə 105 mm yazılmışdır. Azərbaycan Tarixi Muzeyinin Osmanlı 
silahları kolleksiyasında osmanlı topuna aid iki 75 mm-lik qaubitsa üçün nəzərdə tutulmuş mərminin qorunması 
da məhz 75 mm-lik qaubitsaların olmasını dolayısı ilə təsdiqləyir. 
75 mm-lik Şkoda dağ qaubitsası sökülüb-yığılan ayrı-ayrı modullardan ibarət olmuş, bu isə onun atlar və 
ya  qatırlar  vasitəsi  ilə  dağlarda  daşınmasını  asanlaşdırmışdır.  Digər  dağ  top  və  qaubitsalarından  fərqli  olaraq 
                                                           
320
АТАСЕ, К.3821, д.15, ф.57. 
 

104 
 
Şkoda  dağ  qaubitsasının  lüləsinin  qaldırılıb  endirilmə  bucağı  olduqca  böyük  idi  -  56°,  bu  isə  onu  sıldırımlı 
dağlar və küçə döyüşlərində (evlərin yuxarı mərtəbələrinə atəş açmaq lazım gəldikdə) əvəzsiz edirdi. 
QİO-nun  Osmanlı  komandanlığının  əmrlərində  "Krupp  dağ  topu"  ifadəsinə  rast  gəlinir.  Sənədlərdə 
"Qüdrətli toplar"adı ilə hansı topların nəzərdə tutulması bizim üçün qaranlıq qalmışdır. 
М1903  növlü  osmanlı  tüfəngi  QİO-nun  piyada  hissələrinin  əsas  silahı  idi.  Bu  növ  tüfənglərin  əsası 
Belçikanın Mauzer sistemli sandıqlı tüfəngi olmuşdur, lakin Osmanlı ordusunda tətbiq edilən tüfəng Almaniya 
ordusunun  "Mauzer 98"  tipli  tüfəngi əsasında  düzəldilirdi.  Dövrün  ən  mükəmməl atıcı  silahlarından  olmuş  bu 
tüfəngin çapı 7,65 mm, uzunluğu 1240 sm (süngü ilə birlikdə 1750 mm), çəkisi 3,9 kq (süngü ilə birlikdə 4,4 
kq) idi, sandığa 5 patron qoyulurdu. Bu tüfənglərə М1903 növlü süngü (tiyənin uzunluğu 527 mm) taxılırdı.
321
 
Süvari qılıncının tiyəsinin üzərində müharibə rəmzləri (dəfnə çələngi arasında qılınclar, yay-oxlar) həkk 
olunmuş, həmçinin istehsal olunma yeri (Almaniyanın Zolingen hərbi zavodu) qeyd edilmişdi. 
MATM-ın  kolleksiyasında  qurunan  və  osmanlı  zabitlərinin  silahlarından  olan  “Parabellum,  model  08" 
növlü  tapança  1914-1917-ci  illərdə  Almaniya  istehsalı  modifikasiyasına        aiddir.        Tapançanın  çapı  9  mm,  
uzunluğu 217 mm, çəkisi 890 qram idi, sandığa 8 patron qoyulurdu. Digər zabit silahı, "Mauzer, model 1896" 
növlü tapança rəsmən heç bir dövlət tərəfindən qəbul olunmasa da, I Dünya müharibəsində iştirak etmiş bir çox 
dövlətlərin zabitləri tərəfindən istifadə edilirdi. Almaniya istehsalı olan bu tapançanın çapı 7,63 mm, uzunluğu 
276 mm, çəkisi 1,1 kq idi, sandığa 10 patron qoyulurdu.
322
 
Xayrem S.Maksimin pulemyotları sırasında Almaniyada istehsal edilən növlər xüsusi yer tutur. Türkiyəyə 
bu  pulemyotun  MG.09  növü  satılırdı  (kalibr  7,65  mm).
323
  Xüsusi  xizəkli  dəzgahı  olan  bu  pulemyot  Rusiya 
istehsalı  olan  pulemyotdan  cüzi  fərqlənirdi.  Bu  dəzgahlı  pulemyot  əsasında  MG  08\15  əl  pulemyotu  istehsal 
edilirdi.  Eyni  quruluşa  malik  olan  bu  pulemyotun  ayrı-ayrı  detallarının  çəkisi  azaldılmış  və  bunun  hesabına 
pulemyotun ümumi çəkisi azaldılmışdır. Pulemyot Antanta ölkələrinin əl pulemyotlarından ağır idi.
324
 
Osmanlı qoşunlarının "Alman növlü" əl qumbaraları əsasən canlı qüvvəyə qarşı istifadə edilir, 0,820 kq 
çəkiyə malik idilər. Ehtimal ki, döyüşlərdə rus əl qumbaralarından da istifadə edilirdi. 
 
 
 
 
                                                           
321
Жук А.Б. Стрелковое оружие. Москва, 1992, с. 500, 507, 670 
322
 Жук А.Б. Стрелковое оружие, с. 233, 235, 291, 295. 
323
Федосеев С. «Максимы» - германская линия //Оружие, № 12, 2007, с.8-10. 
324
 Федосеев С. «Максимы» - германская линия //Оружие, № 1, 2008, с.11-12. 

105 
 
6. Tərəflərin məqsəd və planları 
 
6.1.Qırmızı Ordu komandanlığının  
məqsəd və planları 
 
1918-ci  ilin  iyununda  hücuma  başlayan  Qırmızı  Ordu  qarşısında  konkret  məqsədlər  qoymuşdu.  Bu, 
mövcud şəraiti nəzərə almaqla Bakı Soveti rəhbərliyinin siyasi iradəsini həyata keçirməkdən ibarət idi. Qırmızı 
Ordu Bakı-Yelizavetpol (Gəncə) istiqaməti ilə irəliləməli, hücum əsasən dəmir yolu boyunca təşkil edilməli idi. 
Qeyd etmək lazımdır ki, dəmir yolu boyunca hücum təsadüfi element olmamışdır. Rusiyada genişlənməkdə olan 
vətəndaş müharibəsinin ilkin mərhələsinin əsas döyüş əməliyyatları  forması    kimi  qiymətləndirilən    "eşelon 
müharibəsi"  tərəflər  arasında  bütöv  cəbhə  xəttinin  olmaması  şəraitində  meydana  çıxmışdı.  Vuruşan  tərəflərin 
vahid  ön  və  arxa  cəbhələri  yox  idi,  qoşunların  say  tərkibi  geniş  ərazilərdə  döyüş  aparmağa  imkan  vermirdi. 
Əməliyyatların dəmir yolu boyunca aparılması aşağıdakı üstunlükləri təmin edirdi: 
arxa  cəbhədən  döyüşən  hissələrə  ehtiyat  qüvvələri  və  təminat  vasitələrinin  tez 
çatdırılması,  dəmir  yolu  xətləri  boyunca  çəkilmiş  teleqraf  (bəzi  yerlərdə  telefon) 
xətləri  vasitəsi  ilə  qoşunların  idarə  olunması.  Bu  səbədən  döyüşlər  əsasən  dəmir 
yolu xətləri,   boyunca yerləşən yaşayış məntəqələri uğrunda aparılır, əsasən zirehli  
qatarlardan istifadə edilirdi. Döyüşlərin gedişində taktiki məqsədlər   bu və ya digər 
dəmir yolu stansiyası, bəzən isə dəmir yolu qovşağının ələ keçirilməsi, dəmir yolu 
körpülərinə  nəzarətin  təşkil  edilməsi  ilə  şərtlənirdi.
325
  Döyüş  əməliyyatlarının 
gedişində  qoşunlarının  sayının  artması,  onların  araba  və  avtomobillərlə  təmin 
edilməsi,    süvari  hissələrin  piyada  hissələrə  nisbətən saylarının  artırılması,  təminat 
məsələlərinin yaxşılaşdırılması döyüş əməliyyatları aparılan ərazilərin genişlənməsi 
və  onların  tədricən  dəmir    yolu  xətlərindən  uzaqlaşmasına  səbəb    olurdu   
Bolşeviklərin  vətəndaş  müharibəsində  "eşelon  müharibəsi"nə  üstünlük  verməsinin 
bir səbəbi də dəmir yolu qovşaqları olan şəhərlərdə fəhlələrin çoxsaylı olması və bu 
fəhlələrin  bolşeviklərin  dayağı  olmasından  irəli  gəlirdi.  1918-ci  ilin  yayında 
başlanan  hüсumun  əsas  istiqamətinin  dəmir    yolu    boyunca      həyata  keçirilməsi  təsadüfi  seçim  olmamışdır. 
Plana  əsasən,  eşalonlar  L.Bİçeraxovun  dəstəsilə  birləşəndən  sonra  Kürdəmir-Yevlax-Gəncə,  Şamaxı-Göyçay-
Kaxetiya-Tiflis  istiqamətlərində  yürüş  təşkil  edilməli  idi.  Yelizavetpol  quberniyası  və  Gürcüstanda  yaşayan 
ermənilər  Qırmızı  Ordu  yürüşə  başlayan  kimi  üsyan  qaldırmalı  və  rəqib  arxasında  ikinci  cəbhə  açmalı  idilər. 
Əməliyyatların  uğurlu  gedişi  və  Qırmız  Ordunun  Gəncəyə  yaxınlaşması  ilə  erməni  dəstələrinə  başçılıq  edən, 
müsəlman  kəndlərinə  hücumlar  təşkil  edən  Andronik  öz  qüvvələri  ilə  Zəngəzurdan  Qarabağa,  oradan  isə 
Yevlaxa yürüş həyata keçirməli idi. 
Tərtib edilmiş plan Bakı Sovetinin bolşevik rəhbərləri, eləcə də Bakı Soveti, "Daşnaksutyun" partiyası və 
Erməni  Milli  Şurasının  rəhbərlərinin  məqsədlərinə  tam  cavab  verirdi.  Azərbaycan 
xalqının öz müqəddəratını həll etmək istəyini inqilabi Rusiyaya qarşı xəyanət kimi 
qarşılayan, "Müsavat”ın sosial bazasının məhv edilməsinə can atan bolşeviklər bu 
yolda  ermənilərin timsalında  müttəfiq tapmışdılar. 1918-ci ilin mart-may aylarında 
Bakı  quberniyasında  azərbaycanlıların  məhv  edilməsini  nəzərdə  tutan      planın   
həyata      keçirilməsində  qazanılmış  uğurlar  bolşevik-erməni  cütlüyünün  Gəncə, 
sonra  isə  Tiflis  istiqamətində    yürüşünün  uğurla  həyata  keçiriləcəyinə  ümid 
bəsləməyə  əsas  verirdi.  Azərbaycan  milli  hərbi  qüvvələrinin    zəifliyi    və    tam 
formalaşmaması,  ZK  və  Seyminin  azərbaycanlıların  problemlərinə  biganə 
münasibəti ciddi müqavimətin olmayacağı təsəvvürünü yaradırdı. 
Bakı  neftinə  sahib  olmaq  üçün  istənilən  qüvvə  ilə  birləşməyə  hazır  olan 
Rusiyanın  bolşevik  hökumətinin  Bakı  Sovetinin  bütün  plan  və  tədbirlərini 
dəstəkləməsi  mümkün  itkilərin  sürətlə  bərpa  edilməsinə  ümid  doğururdu.  Bakı 
neftinə olan ehtiyac Sovet Rusiyasının siyasi rəhbərliyini S.Şaumyan və onun əlaltılarının Bakı quberniyasında 
törətdiyi  cinayətlərə  göz  yummağa  vadar  etmişdi.  Ehtimal  etmək  olardı  ki,  Rusiya  kifayət  qədər  neftlə  təmin 
olunduqda növbəti cinayətlərə də göz yumulacaqdı. 
Beləliklə, bolşeviklər tərəfindən 1918-ci ilin yayında hazırlanmış plan istər hərbi, istər hərbi-siyasi, istərsə 
də siyasi baxımdan düşünulmüş olduğundan, mövcud qüvvələr onu həyata keçirməyə qadir idi. 
 
 
                                                           
325
 Гражданская война. Энциклопедия, с.675. 
 

106 
 
 
 
 
6.2. Sentrokaspi Diktaturası komandanlığının  
məqsəd və planları 
 
Sentrokaspi Diktaturasına gəldikdə, ehtimal ki, onun xüsusi hərb planları olmamışdı. Belə ki, avqustun 1-
də  fəaliyyətə  başlayan  qurum  ağır  reallıqla  üzləşmişdi:  Qafqaz  İslam  Ordusu  Bakının  həndəvərində  idi,  onun 
qarşısını almaq üçün Diktaturanın öz qoşunları yoxdu. Bakı Sovetindən "miras" qalmış qoşunlarda ermənilərin 
sayı  artmışdı  (Biçeraxov  öz  qoşunları  ilə  cəbhə  xəttindən  çəkilmiş,  3  min  nəfər  bolşeviк  döyüşçüsü  Bakıda 
meydanlarının birində düşərgə quraraq Diktaturanın əmrlərinə tabe olmurdu). Diktaturanı təşkil edən qüvvələr 
keçmiş  imperiyanı  əvvəlki  sərhədlərində  saxlamaq  uğrunda  mübarizə  aparır,  bu  səbəbdən  azərbaycanlıların 
fəaliyyəti  separatçılıq  kimi  qəbul  edilərək  rədd  olunurdu.  Uzunmüddətli  hərbi  manevrlər  üçün  qüvvələri  və 
bacarıqları olmayan Diktatura ingilislərin köməyi ilə Bakını QİO-dan qorumağı planlaşdırır, sonra isə, ehtimal 
ki,  “Vahid  və  bölünməz  Rusiya  uğrunda"  mübarizə  aparan  Denikinlə  əlaqə  saxlayacaq  və  onu  Bakıya  dəvət 
edəcəkdirlər (hər halda, Biçeraxovla aparılan danışıqlar və 1919-cu ildə keçmiş Diktatura üzvlərinin fəaliyyəti 
belə  etimalı  irəli  sürməyə  əsas  verir).  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bolşeviklərin  hakimiyyəti  devrilib  Sentrokaspi 
Diktaturası  qurulanda  qoşunların  etnik  tərkibində  elə  də  böyük  dəyişikliklər  baş  vermədi.  Əvvəlki  kimi, 
qoşunlarda  erməni  hissələri  üstünlük  təşkil  edirdi.  Qatı  bolşeviklər  istisna  olmaqla  digər  komandirlər  öz 
vəzifələrində qaldılar. 
 
 
 
6.3. Ġngilis komandanlığının məqsəd və planları 
 
Bakını elə keçirmək Böyük Britaniya siyasi rəhbərliyinin çoxdankı arzusu idi. İstər bu dövrdə, istərsə də 
sonrakı dövrlərdə hazırlanmış planlar sübut edir ki, İngiltərənin aşağıdakı məqsədləri olmuşdur: Bakı
 
neftinə və 
onun  Avropaya  nəqli  marşrutlarına  nəzarət  etmək;  Bakı  limanına  sahib  olmaqla  bütün  Xəzər  dənizinə  nəzarət 
edən  donanma  yaratmaq;  düşmən  Osmanlı  dövləti  ilə  əlaqələr  qurmuş  və  müttəfiq  olmuş  qurumları  (o 
cümlədən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini) ləğv edib əvəzində Cənubi Qafqaz və Orta Asiyada ingilismeylli 
xırda dövlət qurumlarından antirus və antibolşevik zolaq təşkil etmək. Bu qlobal məqsədlərin həyata keçirilməsi 
1917-ci  ildə  hazırlanmış  və  icrası  general  Denstervilə 
tapşırılmış  planın  reallaşdırlmasından  asılı  idi.  Generalın 
yazılarından  aydın  olur  ki,  hadisələrə  müdaxilə  etmək  üçün 
kifayət  qədər  qüvvəsi  olmayan  ingilis  hərbi  komandanlığı 
Gürcüstana təlimatçılar göndərərək rus, gürcü və erməni hərbi 
hissələrini  yenidən  təşkil    etməklə  "türk-alman  təhlükəsinə 
qarşı'' mübarizə aparmaq niyyətində idi. Təlimatçıların rəhbəri 
Denstervil  olmalı  idi.  Generalın  qeydləri  göstərir  ki,  onlar 
"Osmanlı  ordusunun  yorğunluğu  və  az  ehtiyatlara  malik 
olması",  gürcü  və  ermənilərin  isə  "öz  torpaqlarını 
qoruduqlarına  görə böyük ruh yüksəkliyi ilə vuruşacağına"  və 
bütün  əməliyyatları  təmin  edəcək  "ingilis  qızılına"  ümid  edirdilər.  Lakin  real  vəziyyəti  öz  gözləri  ilə  görən 
general  Denstervil  Gürcüstana  keçməyə  imkan  tapmadı  və  planları  dəyişdi.  O,  mövcud  qarışıqlıqdan, 
bolşeviklərin nüfuzunun düşməsindən istifadə edərək Bakıda möhkəmlənmək, əsasən ermənilərdən təşkil edilən 
qoşunları  silah  və  təlimatçılarla  təmin  edərək  QİO-nu  geri  oturtmaq  fikrinə  düşdü.  Təbii  ki,  onun  bu  planı 
komandanlıq  tərəfindən  dəstəklənmişdi,  çünki  Mesopotamiya  və  Hindistandan  Denstervilin  tabeçiliyinə  əlavə 
qüvvələr,  zirehli  avtomobillər,  top  hissələri,  aviasiya  göndərilmişdi.  Avantüra  xarakterlı  plan  QİO-nun 
tərkibindəki Osmanlı hissələrinin yorğunluğuna, azər-baycanlı könüllülərdən təşkil edilmiş hissələrin zəifliyinə, 
erməni  rəhbərlərinin  vəd  etdikləri  "erməni  qoşunlarının  qəhrəmanlıqları”na,  ingilis  hərbi  texnikası  və  maliyyə 
gücünə  arxalanırdı.  Lakin  elə  ilk  döyüşlər  göstərdi  ki,  torpaqlarının  azadlığı  uğrunda  vuruşan  və  mart 
soyqırımının  qurbanlarının  qanını  yerdə  qoymamağa  can  atan  azərbaycanlılar,  onlara  dəstək  olan  və  qardaş 
xalqın  azadlığı  yolunda  canlarını  qurban  verən  türklər  qəhrəmanlıqla  vuruşurlar.  Azərbaycan  Xalq 
Cümhuriyyəti  hökuməti  olmazın  çətinliklərlə,  iqtisadiyyatın  tənəzzülə  uğradığı  şəraitdə  QİO-nu  canlı  qüvvə, 
nəqliyyat  vasitələri  və  ərzaqla təmin    edir,  müttəfiq  Almaniyanın  ikiüzlü  siyasətindən  hiddətlənən  Ənvər  paşa 
tam  qələbə  çalanadək  vuruşmaq  əzmini  nümayiş  etdirirdi.  İngilislərin  müttəfiq  düşərgəsində  isə,  general 
Denstervilin  sözləri  ilə  desəк  "erməni  koloniyası  və  bolşeviklər  QİO-nun  hücumuna  qarşı  vuruşurdular. 
Ermənilərə  nifrət  bəsləyən  gürcülər  onlara  kömək  etmirdilər...  Biz  onlara  nə  ilə  kömək  edə  bilərik?  Mənim 

107 
 
fikrimcə,  bu  mümkün  deyil.  Təkcə  qoşunlar  qayda-qanunu  bərpa  edə  bilər,  bizim  isə  qoşunlarımız  yoxdur...". 
Nəticədə  Denstervil  yeni  plan  tərtib  edir.  Bu  planı  öz  qeydlərində  aşağıdakı  şəkildə  göstərmişdir:  "Onlar  tam 
əldən düşənədək bir-birilərini öldürməkdə davam etməlidirlər, bəlkə onda biz orada qayda-qanun yarada bildik". 
Başqa  sözlə  desək,  ingilis  qoşunları  evakuasiya  edilir,  lakin  QİO-ya  qarşı  vuruşan  qüvvələri  dəstəkləyir  ki, 
döyüşlər davam etsin və tərəflər bir-birlərini elə zəiflətsinlər ki, ingilislər yenidən Bakıya qayıda bilsinlər. 
Beləliklə, hadisələrin gedişi zamanı ingilis hərbi rəhbərliyinin üç planı ilə üzləşirik: 1-ci plan (1917-ci ilin 
sonlarında hazırlanmış, 1918-ci ilin may ayında 2-ci planla əvəz edilmişdir): rus, gürcü və erməni qoşunlarını 
nizamlayıb  Almaniya  və  Osmanlı  qoşunlarına,  sonra  isə  bolşeviklərə  qarşı  müdafiə  təşkil  etmək;  2-ci  plan 
(1917-ci  ilin  iyunun  əvvəllərində  hazırlanmış,  1918-ci  ilin  avqustun  sonlarında  3-cü  planla  əvəz  edilmişdir): 
Bakıda möhkəmlənərək erməni qoşunlarını silah və sursatla, təlimatçılarla təmin etmək, QİO-nun hücumlarının 
qarşısını almaq, vaxt qazanmaq, əlavə ingilis qoşunları gələndən sonra hücuma keçmək); 3-cü plan (1918-ci ilin 
avqustun sonlarında hazırlanmış, ingilislərin sentyabrın 14-də evakuasiyası nəticəsində həyata keçirilməmişdir): 
ingilis  qoşunlarını  Bakıdan  evakuasiya  etmək,  Sentrokaspi  Diktaturasını  hərtərəfli  dəstəkləmək  (silah,  sursat, 
təlimatçılar, Biçeraxovun qüvvələri), döyüşlərin davam etməsi və tərəflərin zəifləməsinə nail olmaq. 
 
 
 
6.4.Qafqaz Ġslam Ordusu komandanlığının  
məqsəd və planları 
 
Qafqaz İslam Ordusunun komandanlığının hərbi planları siyasi məqsədlərlə şərtlənirdi. Azərbaycan Xalq 
Cümhuriyyəti  hökumətinin  aşağıdakı  məqsədi  var idi:  düşmənin  kimliyindən asılı  olmayaraq  bolşevik-erməni 
və ya ingilis-erməni) işğal edilmiş əraziləri azad etmək, Bakının azad 
edilməsindən  sonra  paytaxt  şəhəri  olduğundan  ölkəni  idarə  edəcək 
qurumları  orada  təşkil  etmək,  Azərbaycanın  ərazi  bütövlüyü  və 
müstəqilliyini  təmin  etmək  üçün  milli  ordunu  təşkil  etmək.  Osmanlı 
dövlətinin  siyasi  planları  müxtəlif  təsirlərlə  üzləşsə  də
326 
əsasən 
dəyişilməz  qalmışdır:  Azərbaycan  hökumətinin  dövlət  və  ordu 
quruculuğu,  ölkənin  müstəqilliyi  və  ərazi  bütövlüyünün  təmin 
edilməsi  sahəsindəki  fəaliyyətini  dəstəkləmək,  1918-ci  il  4  iyun 
müqaviləsinin  bütün  şərtlərini  tam  həyata  keçirmək).  Azərbaycan, 
Gürcüstan  və  Osmanlı  dövlətləri  arasında  24-27  iyul  1918-ci  il 
tarixlərində  imzalanmış  "Batum  arasında  petrol  (neft)  mübadiləsi 
haqqında itilafnamə" (Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Qafqaz İslam Ordusu toplusu. Əlavə 2, s.584) və Bakı 
azad  edilən  kimi  dərhal  anbarlarda  neft  ehtiyatlarının  hesablanması  (Budak  M.Nuru  paşanın  Qafqaz  İslam 
Ordusu haqqında raportu // Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və Qafqaz İslam Ordusu toplusu. Bakı, 2008, s.466) 
göstərir ki, Osmanlı dövləti Bakının neft resurslarını müharibənin davamı üçün istifadə etmək fikrində idi. 
QİO  təşkil  edilərkən  onun  jaradılmasının  məqsədləri  əhaliyə  müracəitdə  açıqlanmışdı:  ermənilərin 
ingilislərlə  birləşərək  Bakını  işğal  etməsinə  maneçilik            törətmək;    Bakıda  müsəlmanlar    və  bolşeviklər 
arasındakı  müharibəyə  müdaxilə  etmək;  Bakı  ilə  bağlı  "almanların  ehtiraslarına  mane  olmaq";  Qafqaz 
müsəlmanlarını təcavüzdən qurtarmaq" .
327
 
Ənvər  paşanın  tərtib  etdiyi  ilkin  fəaliyyət  planı  reallıqdan  uzaq  olsa  da 
(təlimatçılar  göndərərək  yerli  qüvvələrdən  ordu  təşkil  etmək),
328
  Nuru  paşanın 
Azərbaycana gəlişi və QİO-nu təşkil etməyə başlamasından sonra hazırladığı planda 
real hərbi-siyasi vəziyyət nəzərə alınmışdı. Azərbaycanlı zabitlərin iştirakı ilə tərtib 
edilmiş  plan  düşmənin  qüvvələrini,  öz  imkanları,  təminat  və  təchizat  məsələlərini, 
isti  iqlim  və  relyefi  nəzərə  alaraq  hazırlanmışdı.  Düşmən  tərəfindən  təklif  edilmiş 
"eşelon  müharibəsi"  döyüş  əməliyyatlarının  aparılması  üsulu  faktiki  olaraq  qəbul 
olunmuş, 
əsas 
hücum 
istiqaməti 
Gəncə-Bakı 
dəmir 
yolu 
boyunca 
müəyyənləşdirilmişdi.  Lakin  əlavə  türk  hissələrinin  göndərilməsi,  azərbaycanlı 
könüllülərdən  ibarət  yeni  hərbi  hissələrin  təşkil  edilməsi  iyulun  sonlarında  döyüş 
                                                           
326
İlhaqçılar Azərbaycan ərazilərini, daha sonra isə Şimali Qafqazı azad edib Osmanlı dövlətinə əyalət şəklində daxil etmək, yerli hökumətləri ləğv etmək 
təklifi ilə istər sultan və onun ətrafı, istərsə də Nuru paşaya təsir göstərməyə çalışırdılar, lakin son nəticədə Ənvər paşanın Azərbaycanın müstəqilliyini 
dəstəkləmək ideyası qalib gəldi.
 
327
Süleymanov M. Qafqaz İslam Ordusunun quruluş, hazırlıq və səfərbərlik vəziyyəti, s.234 
328
Maraqlıdır ki, istər İngiltərə, istərsə də Osmanlı dövləti I Dünya müharibəsi cəbhələrində elə böyük itkilər vermişdilər ki, 1917-ci ilin sonlarında tərtib 
etdikləri  planlarda  müttəfiqləri  qar-qar  ya  qoyma  nəzərdə  tuturdular;  lakin  onların  siyasi  məqsədlərinin  genişliyi  son  nəticədə  ingilis  və  osmanlı 
əsgərlərinin yenidən döyüş meydanında üz-üzə gəlməsi ilə nəticələnmişdir. 
 

108 
 
əməliyyatları  gedən  ərazilərin  genişləndirilməsi  üçün  imkan  yaratdı.  Yürüş  tədricən  bir-birindən  aralanan  iki 
istiqamətdə aparılmağa başladı: qoşunların bir qrupu (əsas qüvvələr) Ağsu-Şamaxı-Mərəzə-Abşeron-Bakı, digər 
qrupu  isə  Kürdəmir-Hacıqabul-Ələt-Sanqaçal-Bakı  istiqaməti  ilə  irəliləyirdi.  Eyni  zamanda  yerli  könüllü 
dəstələr  təşkil  edilərək  ermənilərin  Azərbaycanın  qərb  sərhədlərində,  Zəngəzur,  Naxçıvan  və  Qarabağda 
qarşısını  almalı  idi.  Kür  çayının  aşağı  axarı  boyunca  (Cavad-Salyan  istiqaməti)  azərbaycanlı  kəndlərindən 
toplanan  könüllülərdən  ibarət  hərbi  hissələr  təşkil  edilərək  Kür  çayının  şimal  sahilində  sipər  yaradılmışdı  ki, 
(Muğanda  antiazərbaycan  hərbi  qüvvələrin  QİO-ya  arxadan  endirilə  biləcək  zərbənin  qarşısını  almaq  üçün) 
həmin qüvvələr Salyan və Lənkərandan bolşeviklərin qovulmasına nail olmuşdular.