Azərbaycanın geologİyası I mühazİrə

8. Nehrəm Daş-duz yatağı. Bu yataq Babək rayonu ərazisindədir. Naxçıvan şə­hərindən 12 km cənub-şərqdə yerləşir. Yataqda duz qatının qalınlığı 43-92 m arasın­da dəyişir. Duzun tərkibində NaCl-un miqdarı 78-92 %- dir. Yataq susuzlaşdırılmış soda üçün öyrənilmişdir.


ıX - Mühazirə
Talış qırlşlqlıq sisteminin geostruk­turları, onların lİtostratİqrafiyası, tekto­nİ­kası, geolojİ inkişaf Tarixİ və faydalı qazıntıları
9.1. Geomorfologiya

Azərbaycanın cənubi-şərqində Kür-Araz və Xəzər dənizindən Lənkəran dü­zən­li­yi ilə ayrılan və şimali-qərb-cənubi-şərq istiqamə­tində uzanan və Lənkəran (Ta­lış) dağ­­lıq qırışıqlıq sistemi ilə hüdudlanan Lənkəran dü­zən­liyi yerləşir. Onun ucqar cə­nub-qərb hissəsini daha uca dağların (Qyumurkey, Qızyurdu və s.) yüksəldiyi Baş Ta­lış sil­siləsi təşkil edir. Lən­kə­ran dü­zən­liyi şərq və şimali-şərq istiqamətdə yönəl­miş­dir, Xəzər dənizinin sahilin­də mənfi hipsometrik qiymətlə səciyyələnir və qərbdən Lən­kə­ran dağlarının şərq ətək­ləri ilə hüdudlanır.

 Talış dağlıq qırışıqlıq sistemi Azərbaycanın respublikasının cənub-şərq hissə­si­ni əhatə edir, əsasən Paleogen-Neogen çö­kün­tülərindən təşkil olunmuşdur. Talış dağ­ları Kiçik Qafqaz dağlarından Elbrus (İran) dağlarına keçid həlqəsini təşkil edir və hündürlüyü 2477 m- ə çatan üç əsas dağ silsiləsi və onların bir sıra qollarından ibarət­dir. Lənkəran rayonunun ərazisi 6,1 min km² –dir (respublika ərazisinin 7,0 %), cə­nubdan və qərbdən İran, şərqdən Xəzər dənizi, şimaldan və şimal-şərqdən Kür çökəkliyi ilə həmsərhəddir.

Ərazi Lənkəran ovalığı və Talış dağlarından ibarət iki hissəyə ayrılaraq şərqdən qərbə doğru yüksəlir. Hündürlük fərqi Xəzər dənizi sahillərində -27 m-dən Talış dağ­la­rının Gömürgöy zirvəsində 2493 metrədək dəyişir. Lənkəran ovalığı şimaldan cə­nu­ba 70 km uzanaraq, şimaldan Viləşçay, cənubdan Astara çayı ilə sərhədlənir. Ovalı­ğın eni isə 10 km olaraq Talış dağlarının ətəyi və Xəzər dənizi sahili boyu uzanır. Ra­yonun dağlıq hissəsi paralel olaraq uzanan Talış, Pestəsər və Burovar silsilələrindən ibarətdir. Ən yüksək və dənizdən daha çox uzaq yerləşən Talış dağları şimal-qərbdən cənub-şərqə 100 km-ə yaxın Azərbaycan-İran sərhəddi boyu uzanır. İran ərazisinə da­xil olan silsilənin mütləq yüksəkliyi qərbdə, mərkəzdə və şərqdə 2000 m qalan hissə­lərdə isə 2400 m-dir. Peştəsər silsiləsi demək olar ki, şimal-şərqdə Talış silsiləsinə pa­ralel uzanır. Silsilə çay dərələri ilə parçalanmışdır. Silsilənin mütləq yüksəkliyi 1300 m-lə 1800 m arasında olub suayrıcı hissəsi çox hallarda hamardır. Burovar silsi­ləsi alçaq dağlıq qurşaqda yerləşərək ən hündür yeri 1000 m-dən bir az artıqdır.

Talış geomorfoloji vilayəti Talış dağları (Talış, Peştəsər və Burovar silsilələri) və Lənkəran ovalığından ibarətdir. Relyefin səciyyəvi xüsusiyytələrindən biri silsilə­lər arasında geniş çökəkliklərin (Yardımlı, Zuvard və s.) olmasıdır. Landşaft inver­si­ya­sına əsasən Talışın yüksək dağlıq hissəsində əmələ gəlmiş dağ yarımsəhra və quru çöl şəraitində arid-denudasiya prosesləri və müvafiq relyef formaları inikşaf etmişdir. Dağlıq hissə, əsasən, silsilələrin istiqamətinə köndələn yönəlmiş sıx çay şəbəkəsi ilə kəskin parçalanmışdır. Çay dərələrində çay, Lənkəran ovalığına tərəf yönəlmiş ya­mac­­larda isə dəniz terrasları əmələ gəlmişdir. Düzəlmə səthləri var. Çayların suayrı­cı­ları nisbətən hamar, çay dərələrinin yamacları isə az meyllidir. Şimal ya­mac­larda sürüşmələr olur. Şərqdə dar zolaqda uzanan dağətəyi maili allüvial-prolüvial, qismən də­niz düzənliyi (Lənkəran ovalığı) ilə əhatələnir. Vilayət daxilində Lənkəran, Buro­var, Yardımlı, Peştəsər, Zuvand və xüsusi Talış (silsilə) geomorfoloji rayonları var.

Taliş sıra dağlarının şimal-şərqindən demək olar ki, ona paralel olaraq Saxlabo­ran, Paşaqol və s. yüksəkliklərin yerləşdiyi Peştasar sıra dağları uzanır. Onun cənub-şərq davamını Vaşaryu və Tanqaryu çaylarının arasında Devabnovad sıra dağları təş­kil edir.

Şimal-şərqdə Lən­kə­ran dü­zənliyinin cənub-qərb sərhəddi boyunca nisbətən yük­sək olmayan (900-1000 m) Alaşar-Burovar sıra dağları yerləşir. Bu dağlar cənub-şərq istiqamətdə alçalır və Lən­kə­ran dü­zənliyi istiqamətində batır.

Lən­kə­ran dağları bir neçə eninə erozion silsilələrlə, tağlarla, çökəkliklərlə mü­rək­­kəbləşmişdir. Eninə silsilələrdən Siak və Keşaryu çaylarının su ayrıcında yerləşən Alyası silsiləsini, Vilyajçay və Bolqarçayın su ayrıcında yerləşən bir sıra kiçik sil­si­lə­ləri göstərmək olar. Çökəkliklərdən Vilyajçayın orta axınında yer­ləşən Yar­dımlı çö­kək­liyi ən əhəmiyyətlisi hesab olunur. Lən­kə­ran dağları eləcədə Siyaki, Veşaryu, Bol­­­­qar­çay, Tanqyarçay, Astaraçay, Lənkərançay və s. çayların dərələri ilə mürəkkəb­ləş­miş­dir.