Azərbaycanın geologİyası I mühazİrə
Lənkəran (Talış) meqazonasınin litostratiqrafiyası
Yüklə 412,58 Kb.
|
|
9.2. Lənkəran (Talış) meqazonasınin litostratiqrafiyası
Talışın geoloji quruluşunda iştirak edən müxtəlif yaşlı törəmələrin struktur-fasial analizinə əsasən onun formalaşmasının müəyyən mərhələlərini əks etdirən və özünə məxsus tektonik və maqmatik fəaliyyətlə əlaqədər olan, uzanma istiqamətində regional izlənilməsi ilə səciyyələnən 4 formasiya ayrılır: Gec geosinklinal- Danimarka-Paleosen yaşlı tufogen-çökmə; Erkən orogen- Eosen yaşlı vulkanogen-çökmə; subqələvi bazaltoid; Gec orogen- Oliqosen-Miosen yaşlı alt molas; Orogendən sonra- Pliosen-Dördüncü dövr yaşlı üst molas. Qeyd olunan formasiyalar arasında digərlərinə nisbətən Eosen yaşlı vulkanogen-çökmə formasiya daha geniş yaılmışdır. Gec Təbaşirin karbonat kompleksi. Astara antiklinoriumunun cənub-sərq qurtaracagında, onun maksimal qalxma sahəsində (İstisuçay və Tanqyar çaylarının hövzələrinin yuxarı hissəsində) yayılmışdır. İstisuçay hövzəsində Dılmadin antiklinalının cənub-qərb qanadında öyrənilmiş gec Təbaşirin karbonat kompleksi qalınlıgı 8-10 m olan pelitomorf əhəngdaşlarından təşkil olunmuşdur. Tanqyar çayının hövzəsində (Sim kəndindən yuxarıda) gec Təbaşirin karbonat kompleksi Dılmadin antiklinalının qalxmış cənub-qərb qanadında öyrənilmişdir, qalınlıgı 80-100 m- dir, 1 km- dən artıq məsafədə məsafədə izlənilən pelitomorf, üzvi, alevritli əhəngdaşlarından ibarətdir. Danimarka-Paleosenin tufogen-çökmə formasiyası, gec Təbaşirin karbonat kompleksinin üzərində transqressiv yatır, Astara antiklinoriumunun şənub-şərq hissəsini əhatə edən, Astaraçay və Lyakyarmay çayarası sahədə yer üzərinə çıxır. Bu formasiya V.P.Renqartenin Astara lay dəstəsinə müvafiq gəlir. Bu formasiyanın stratiqrafik vəziyyəti, gec Təbaşirin karbonat kompleksinin üzərində transqressiv yatması və alt-orta Eosenin vulkanogen-çökmə formasiyasının çöküntüləri ilə qeyri-uyğun örtülməsi, bu törəmələrin Danimarka-Paleosen yaşlı olduğunu göstərir. Formasiyanın qalınlıgı 1200-1400 m- dir. Bu formasiyanı təşkil edən törəmələrin fasial və qalınlıgının analizi tədqiqatçılara onun kəsilişində üç horizontun (aşağadan yuxarı)- tufogenalevrolit, tufogenqumdaşı və tufogençınqıl ayrılmasına imkan vermişdir. Tufogenalevrolit horizontu cənub-şərqdən şimali-qərbə, Astaraçay və İstisuçayın hövzəsindən (cənub-şərqdə) Tanqyaryu və Veşaryu çaylarınadək (şimal-qərbdə) uzanır, Dılmadin və Qamuşam antiklinallarının quruluşunda iştirak edir. Bu istiqamətdə onun qalınlığı 520 m- dən 410, sonra isə 360 m- ə qədər azalır. Cənubda, İstisuçayın hövzəsində tufogenqumdaşının, tufogenalevrolitin, alevrotuffitin və psammitli tufun laylanmasından ibarətdir. Şimali-qərbdə, Tanqyaryu və Veşaryu çaylarının hövzəsində Qamuşam və Vajaker antiklinallarının tağında iştirak edir, əsasən tufogenqumdaşının, qisməndə tufogenkonqlomerat və tufogençınqıldan yəşkil olunmuşdur, qalınlığı 530 m- dir. Tufogençınqıl horizontu. Bu horizont İstisuçayın, Tanqyaryu və Veşaryu çaylarının hövzəsində yer üzərinə çıxır. Cənubda onun tərkibində massiv çınqıllı fogenqumdaşları, tufogenkonqlomerat araqatları istirak edir, görünən qalınlığı 130 m- dir. Bu horizont Astara qalxımının şimal-şərq sahilində yer üzərinə çıxır və orta Eosenin vulkanogen kompleksi ilə tektonik kontakta gəlir. Eosenin subqələvi bazaltoid formasiyası. Talışda ən geniş yayılmış formasiyalardandır, onun əsas strukturlarının hamısının kəsilişində iştirak edir. Talışın Astara qalxımında bu formasiya kəskin transqressiv uyğunsuzluqla (aşağısinda bazal konqlomeratı olmaqla) Danimarka-Paleosen çöküntülərinin üzərində yatır. Bu formasiyanın qalınlığı 4-4,5 km- ə çatır, təkibində həm təmiz vulkanogen, həmdə çökmə-tufogen qatlar iştirak edir. Ş.A.Əzizbəyova görə, bu formasiyanın tərkibində iki subformasiya- alt Eosenin traxiandezit-bazalt və üst Eosenin traxibazalt ayrılır. Alt Eosenin traxiandezit-bazalt subformasiya (V.P.Renqartenə görə Kosmolyan lay dəstəsi) Astara antiklinoriumunun mərkəzi hissəsində, Kosmolyan çökəkliyində nisbətən geniş yayılmışdir, qalınlığı 3,5 km- ə çatır və tərkibində aşağıdakı 5 təbəqə ayrılır (aşağıdan yuxarı): Traxiandezitlərin letsit-sanidin tufları; Vulkanik brekçiyalar və andezit-bazaltların və bazaltların lava brekçiyaları; Pikrit-traxibazaltların və leysit bazanitlərinin lava və piroklastitləri; Çökmə-vulkanogen; Traxiandezitlərin və traxiandezit bazaltların vulkanik brekçiyaları. Aparılan tədqiqatlara əsasən birinci iki təbəqə alt Eosenə, qalan üç təbəqə isə orta Eosenə müvafiq gəlir. Aşağıda bu təbəqələrin geoloji xarakteristikası verilir. Traxiandezitlərin letsit-sanidin tuf təbəqəsi Talış silsiləsinin yüksək hissəsində (Şadan qalası və Kalput yüksəklikləri arasında) şyrənilmişdir. Onun maksimal qalınlığı cənub-qərbdə 480 m- ə qədər olub, tədricən azalaraq şimal-qərbdə təmamilə pazlaşır. Bu təbəqənin tərkibində massiv ortadənəli traxiandezitlərin tufu, leysitli traxiandezit lavası araqatlı gobud-iridənəli təbəqələnməyə iştirak edir. Bu qat Danimarka-Paleosenin aşinmış səthini transqressiv uyğunsuzluqla örtür. Vulkanik brekçiyalar və andezit-bazaltların və bazaltların lava brekçiyaları təbəqəsi Kosmolyan çökəkliyin əsas hissəsini əhatə edir və Astara qalxımının cənub-qərb sahili boyunca (Qızyurdu və Kalaput yüksəklirləri) ensiz zolaq şəklində uzanaraq İran ərazisinə keçir. Bu təbəqə əsasən bazaltın və andezit-bazaltın çeşidlənməmiş brekçiyalarından ibarətdir. Nisbətən tam kəsilişi Kosmolyan çökəkliyində və Kocavuçayın hövzəsində qeyd olunur, təbəqənin qalınlığı 325-420 m arasında dəyişir. Alt Eosenin pikrit-traxibazaltların və leysit bazanitlərinin lava və piroklastitləri qatı Kosmolyan çökəkliyində Kocavuçayın üst hissəsini əhatə edir, cənuba isə bu qat Talış silsiləsinində lokal yayılmışdir, kəsilişin alt hissəsində pikrit-traxibazaltların kürəvari lavalarından və avgit tuflarından təşkil olunmuşdur. Yuxarıda leysit bazaltlarının lava və tufları, vulkauik brekçiyalar yatır və kəsiliş qalınlığı 15 m- ə çatan traxidoleritlərin kürəvari lavaları ilə tamamlanır. Bu təbəqənin ümumi qalınlığı “Qoveri” vulkanik mərkəzində 440 m- ə çatır. Orta Eosenin çökmə-vulkanogen qatı Kosmolyan çökəkliyində yayılmışdır, şimal-qərbdə Pirasor kəndindən cənub-şərqdə Mistan kəndinə kimi zolaq şəklində uzanır. Geoloji əddəbiyyada Diviqaç lay dəstəsi (V.P.Renqartenin, 1958) adı ilə məlumdur. Bu qat kəsilişin alt hissəsində gobuddənəli tufogen qumdaşından, orta hissəsində tufogen alevrolitlərdən ibarətdir, üst hissəsində isə tufogen çinqıllar və konqlomerat təbərələri iştirak edir. Orta Eosenin traxiandezitlərin və traxiandezit bazaltların vulkanik brekçiyaları qatı Talışın mərkəzi hissəsində uisbətən geniş, cənub hissəsində isə nisbətən az yayılmışdır. Geoloji əddəbiyyada Kosmolyan lay dəstəsinin üst hissəsini təşkil edən qat kimi məlumdur. M.A.Bağmanov tərəfindən orta Eosenin vulkanogen qatı kimi ayrılır. Cənub-şərqdə bu təbəqə qst Təbaşir-Paleosnin tufogen-çökmə qatının üzərinə transqressiv yatır və Astara qalxımının şimal-şərq ətrafını aydın ifadə edir. Bu tektonik zonanın boyunca üst Təbaşir bünövrəsinin əhəngdaşı qayma və linzaları qeyd olunur. Bu təbəqənin tərkibində traxiandezitlərin vulkanik brekçiya təbəqli avtoklastit lavalarının növbələşməsi qeyd olunur, qalınlığı 245 m- dən (cənub-şərqdə) 410 m- ə qədər (mərkəzi hissədə) dəyişir və uzaq şimali-qərbdə 180 m- ə qədər azalır. Üst Eosenin traxibazalt subformasiyası çökmə-tufogen filiş qatına, leysit traxiandezitləri və traxiandezit-bazalt porfiritləri qatına, vitrobazalt qatına, tufogen-çökmə qatına ayrılır. Qeyd olunan bu qatlardan birinci ikisi əsasən Talışın mərkəzi sonuncu ikisi isə Talışın şimal-qərb hissəsində yayılmışdır, Veşaryu, Koncavuçay və Vilyaş çaylarının hövzələrini əhatə edir.
Altda yatan vulkanogen çöküntülərin üzərində transqressiv yatan bu qatın alt hissəsində qalınlığı 35-80 m- ə çatan bazal konqlomeratı yatır. Bu qatın Veşaryu çayının hövzəsində maksimal qalınlığı 800 m olub, şimalı-qərbdə Koncavuçay hövzəsində 600 m- ə qədər azalır və Dıman kəndi rayonunda 300 m təşkil edir. Litofasial xüsusiyyətinə və petroqrafik tərkibinə görə bu qatın tərkibində üç horizont ayrılır (aşağıdan yuxarı): alevrolitli-tufogenqmmdaşı (155-300 m), əhəngli-mergelli-alevritli flişoid (200-250 m), tufogen qumdaşı (120-130 m). Leysit traxiandezitləri və traxiandezit-bazalt porfiritləri qatı (V.P.Renqartenə görə Peştasar lay dəstəsi). Bu qat da Lerik çökəkliyinin cənub-qərb sahilində izlənilir, üst Eosenin çökmə-tufogen qatının üzərində transqressiv yatan bu qatın alt hissəsində bazal konqlomeratı yatır. Onun tərkibində traxiandezit-bazalt axınları, vulkanogen brekçiya, lapilli tufları iştirak edir, üst hissədə leysit traxiandezitləri qeyd olunur, nisbətən tam kəsilişi Koncavuçay hövzəsində qeyd olunur, qalınlığı 1,0-1,2 km- ə çatır, şimali-qərbdə, Allar kəndi sahəsində onun qalınlığı 150-200 m- dir. Üst Eosenin tufogen-çökmə qatı (V.P.Renqartenə görə Arkevan lay dəstəsi). Lənkəran sinklinoriumunda və Burovar antiklinoriumunda iştirak edir. Fauna ilə səciyyələnən bu qat bütün tədqiqatçılar tərəfindən üst Eosenə aid olunur. Onun qalınlığı 290 m- dən (şimali-qərbdə- Axtaxana kəndi) 940 m- ə qədər (şənub-şərqdə- Vilyaşçayın hövzəsində) dəyişir. Litofasial xüsusiyyətlərinə görə tərkibində üç horizont ayrılır: alevrolitli-tufogenqumdaşı (97-389 m), tufogenqumdaşılı-alevritli (145-240 m), tufogenqumdaşı (170-450 m). Üst Eosenin subqələvi vitrobazaltlarının və fenolitlərinin piroklastitləri yalnız Talışın şimal-qərbində Yardımlı çökəkliyinin daxilində yayılmışdır və Vilyaşçayın, Çay-Uzi və Peştəsərçayın yuxarılarında yastı monoklinal yatıma malikdir. Bu qat üst Eosenin müxtəlif vulkanogen və tufogen-çökmə qatının üzərində yatır və Maykop lay rəstəsinin çöküntüləri ilə örtülmüşdür. Bununla əlaqədar olaraq, onun yaşını gec Eosenə aid edirlər. Təbəqənin qalınlığı şimal-qərbdə 650 m olub, cənub-şərqdə 100 m- ə qədər azalır və Allar kəndində tam pazlaşır, lava və piroklastitlərdən təşkil olunmuşdur. Bu vulkanogen qatda tədqiqatçılar tərəfindən 4 horizonta ayrılır: bazalt tufları (40-50 m), bazalt lavalarının kiçikqaymaları (280-310 m), bazaltların bomba-şlak tufları (150 m), vitrobazaltların kürə-qayma lavaları (80-120 m). Alt molas formasiyası (Oliqosen-alt Miosen) Talışın şimal-qərbində Yardımlı və Cəlilabad çökəkliyinin daxilində yayılmışdır, üst Eosen çöküntülərinin üzərində qeyr-uyğun yatır. Talışın Oliqosen-alt Miosen çöküntüləri (Maykop seriyası) bir çox tədqiqatçılar (P.P.Avdusin, V.P.Kutsev, M.O.Qutman, Ş.F.Mehdiyev, A.Q.Aliev, E.A.Daidbekova və s.) tərəfindən öyrənilmişdir. A.Q.Aliev, E.A.Daidbekova Maykop çöküntülərini iki horizonta ayırır: alt gilli-qumlu və üst qumlu-gilli. Gilli-qumlu horizont Vilyaşçayın hövzəsində nisbətən tam kəsilişə malikdir. Litoloji tərkibcə gil və alevrolitlərdən ibarətdir, xırda- və ortadənəli qumdaşı araqatlarına rast gəlinir, qalınlığı 475 m- dir. Qumlu-gilli horizont gil, qumdaşı az qlınlıqlı mergellərin ritmik növbələşməsindən ibarətdir, üst hissəsində tufogen qumdaşı qatlarının qalınlığının artması müşahıdə olunur. Horizontun qalınlığı 800 m- dir. Orta və üst Miosen çöküntüləri Talışın şimal və şimal-qərb hissəsində öyrənilmişdir, Torton (Tarxan, Çokrak, Karaqan və Konq horizontları) və Sarmat mərtəbələrinə ayrılır. Bu çöküntülər Yardımlı çökəkliyində Perembel kəndi sahəsindəmüşahidə olunur. Burada onlar Oliqosen-alt Miosen çöküntülərinin üzərində eqeyri-uyğun yatır. Burovar antiklinoriumunun cənub-şərq sahili boyunca isə onlar Maykop seriyası ilə tektonik kontaktda yerləşir. Orta Miosen lay dəstəsi (Torton mərtəbəsi) şimal-qərbi dağətəyi hissədə, kresul quyularının kəsilişində dəqiq müəyyən olunmuşdur, Tarxan, Çokrak, Karaqan və Konq horizontlarına ayrılır, qalınlığı 500-540 m-dir. Məlikqasımlı silsiləsi sahəsində və Talaçay boyunca yer səthinə çıxır. Burada Tarxan horizontu konqlomerat, şistvari karbonatlı, qalınlığı 20 m-ə çatan qumdaşı və mergel araqatlarına malik gillərdən ibarətdirr. Çokrak horizontu qalınlığı 400 m- ə çatan qumlu-gilli fasiyadan; Karaqan horizontu qalınlığı 400 m- ə çatan gillərdən, gilli qumdaşından; ümumi qalınlığı 70-80 m arasında dəyişən Konq horizontu gillərdən, alevrolitli gillərdən, qumlu-alevrolitli gillərdən təşkil olunmuşdur. Üst Miosen lay dəstəsi (Sarmat mərtəbəsi) Talış qırışıqlıq sisteminin şimal-şərq və şimal-qərb hissələrində yayılmışdır, Talaçay, Balaçayın dərələrində yer üzərinə çıxır və Novoqolovka, Tumarxanlı, Qermeli və s. kəndlərin yaxınlığında qazılmış quyuların kəsilişində müəyyən olunmuşdur, hər üç şöbə ilə təmsil olunur ki, bunlardan da orta şöbə nisbətən tam izlənilir. Alt Sarmat dayaz dəniz fasiyasından- qalınlığı 200 m- ə çatan əhəngli qumdaşı araqatlarına malik gillər və mergellər ibarətdir. Orta Sarmat çöküntüləri kifayət qədər böyük sahəni əhatə edir, cənub-şərqdən şimali-qərbə genişlənir. Ağdaş, Lazran, Sedibazar kəndlərinin kəsilişində (Göytəpə çayı boyunca) orta Sarmat çöküntüləri qumdaşlarından, əhəngdaşlarından konqlomeratlardan ibarətdir, şimali-şərq istiqamətdə dərin dəniz fasiyaları (qumdaşı və mergel araqatlarına malik əhəngli gillər) meydana çıxır, ümumi qalınlığı 450 m- dir. Üst Sarmat çöküntüləri Lənkəran vilayətinin şimal hissısində, Tumarxanlı, Qermeli kəndlərinin yaxınlığında və Novoqolovka kəndində dərin quyularla müəyyən olunmuşdur, ümumi qalınlığı 120 m- ə çatan az qalınlıqlı xırda- və ortadənəli qumdaşı araqatlarına malik gillərdən ibarətdir. Pliosen çöküntüləri (Ağcagil mərtəbəsi) Novoqolovka, Qermeli və s. kəndlərində qazılmış quyuların kəsilişlərində müəyyən olunmuşdur, dəniz fasiyasından ibarətdir. Üst Sarmat çöküntülərinin yuyulmuş səthi üzərində yatır, qalınlığı 200 m- dir. Dördüncü dövr çöküntüləri (Ağcagil mərtəbəsi) ərazirə geniş yayılmışdır və aşağıdakı təbəqə və qatlara ayrılır: Qədin Qəzər dəniz çöküntüləri- Talışın düzənlik hissəsində, Xvalın mərtəbəsinin çaqıl daşlarından ibarət olan, terraslar formasında yayılmışdır; Bakı mərtəbəsinin kontinental çöküntüləri, Vilyaşçayın yuxarı hissələrində çay terraslarını təşkil edir; Müasir çöküntülər- Lənkəran düzənliyinin kifayət ərazisini əhatə edir, dağlıq hissədə allyuvial-dellyuvial törəmələrdən təşkil olunmuşdur. Yüklə 412,58 Kb. Dostları ilə paylaş:
|