Azərbaycanın geologİyası I mühazİrə

Alp maqmatizmi. Qafqazın Alp maqmatizmi olduqca rəngarəng olub, geo­sink­linal mərhələ üç­ün klassik xarakter daşıyan effuziv və intruziv maqmatizmin təza­hür ardıcıllı­ğı­na malikdir. Maqmatizmin yayılma sahəsi və xarakteri kifayət qə­dər dəyiş­sədə Yura dövründən başlayaraq Antropogenə kimi maqmatik fəaliy­yət fasilə­sız da­vam et­mişdir. Yurada baş verən intensiv əyilmə ilə əlaqədar olaraq, Baş silsilənin su­ay­rıcı his­səsində və cənub yamacı zonasında split və amfibolt axın­la­rına səbəb olan maq­ma­tiz­min təzahürü baş verir və diabazların layvari silləri əmələ gəlir. Toarda (J₁) vul­­ka­niz­min qismən zəifləməsindən sonra, cənub yamacı evgeo­sink­­­linalının vulka­nik fə­allığı Aalendə (J₂) kifayət qədər artır. Sualtı andezit-bazalt lavasının, qismən sub­qə­ləvinin datsit və traxit tərkibli effuzivlərlə dəyişir; datsit la­vaları kvars por­firlərə, an­dezit-bazaltlar isə porfiritlərə çevrilir. Kvarslı porfirlərin subvulkanik təzahürü mü­şa­hidə olunur.

Zaqafqaziyada erkən Yura yaşlı maqmatizmin təzahürü müşahidə olunma­mış­dır. Naxçıvan çökəkliyində porfirit qatını şərti olaraq leyas-aalenə aid edir­lər. Ba­yos­da suayrıcı zolaqda və Böyük Qafqazın şimal yamacında vulkanik fə­a­liy­yət tə­ma­­milə sö­nür. Elə bu zaman bütün şimali və mərkəzi Zaqafqaziya (şi­mal­da Soçi-Şa­maxıdan, cənubda (Qarakilsə-Qafana kimi) sualtı maqmatik fəaliy­yə­tin olduqca fəal olduğu bir sahəyə çevrilir. Nəticədə tərkibində andezit-bazalt porfiritləri üs­tünlük təş­kil edən, qalınlığı 3,5 km-ə çatan qat toplanır. Ə.Ş.Şixəlibəylinin fikrinjə bu ef­fu­zivlərin təza­hürü eninə qırılmalarla, xüsusən də Qarabax qırılması ilə əla­qə­dar ol­muş­dur.

Böyük Qafqazda başlayan intensiv tağ-qayma qalxması ilə əlaqədar olaraq, Mio­­se­nin sonundan etibarən subareal xarakter daşıyan vlkanizmin yeni­dən güclən­mə­­si mü­şahidə olunur. Maqmatizmin bu son mərhələsi iki əsas fazaya (Miosen-er­kən Plio­sen (üst sarmat-meotis-pont), son Pliosen-dördüncü dövr) ayrılır.

Mərkəzi Qafqazın şimal ətrafının Epihersin plitəsi ilə qovuşma sahəsində, Mi­ne­ral su qalxımı rayonunda Miosen-Pliosendə bir neçə faza ərzində bismalit lanko­mit tip­li, yüksək qələvəliyə malik turş tərkibli süxürlardan ibarət olan (qranit-por­fir­lər qra­nosienit-porfirlər, kvarslı sienit- porfirlər) böyük qrup hinabissal subekstruziv küt­lələr əmələ gəlir.

Vulkanizmin orta Pliosendə zəifləməsi və üst Pliosendə yenidən güclənməsi mü­şahidə olunur. Bu mərhələdə baş verən vulkanizm Böyük Qafqaz dağlıq siste­mi­nin mərkəzi hissəsini də əhatə edir. Onun şimal qanadında (Elburs vilayətində) bir neçə mərhələdə lavanın, liparit və dasitin tuf lavası və tuflarının püskür­məsi qeyd olunur və çox da böyük olmayan lankomit, damar, dayka tipli hipabissal küt­lə­lər əmə­lə gəlir. (Elburs, Kırtık, Tırnauz və s.).

Qafqazın mərkəzi zonasında (Kazbek vilayətində) Kazbek vulkanı və bir sıra baş­qa vulkanlar çoxlu miqdarda əsasən andozit-dosit tərkibli məhsul püskürmüşdür.

Böyük Qafqazda Antropogendə vulkanik püskürmə əvvəllər qeyd olu­nan ra­yon­larda davam etmişdir.

4.