AZƏRƏbaycan miLLİ elmlər akademiyasi zoologiya institutu

6.2.1.Baykoksun qara (kontrol) toyuq cücələrinin qanının hematoloji göstəricilərinin dinamikasına təsiri

E.tenella parazitinin 20000 sporlaşmış oosistası ilə yoluxdurulmuş cücələrin müalicəsində istifadə etdiyimiz baykoksun cücələrin orqanizminə təsrini qiymətlən-dirməzdən əvvəl onun sağlam orqanizmin göstəricilərinə təsiri öyrənilməlidir.

Bu məqsədlə 20 günlük sağlam qara toyuq cücələrinə 2,5%-li baykoks 2ml/L dozada 2 gün müddətində içməli su ilə fasiləsiz verilmiş və onun 10 gün müddətində quşların qanının morfoloji göstəricilərinə təsiri öyrənilmişdir. Əldə edilən nəticələr cədvəl 6.7-də verilir.

Baykoksun sağlam cücələrin qanının morfoloji göstəricilərinə təsirinin öyrənilməsi zamanı müəyyən edilmişdir ki, preparatın müalicə məqsədilə məsləhət bilinən dozası (2ml/l) cücələrin qanında eritrositlərin sayında statistik dürüst dəyişkənliklərə səbəb olmur, baş verən dəyişkənliklər fizioloji norma səviyyəsində olur (cədvəl 6.7).

Baykoks tətbiq edildiyi ilk günlərdə cücələrin (23 və 25 günlük cücələrdə) qanında leykositlərinın sayının artmasına səbəb olur (P<0,05, P<0,01). Preparatın

Cədvəl 6.7

Müalicə məqsədilə tətbiq edilən preparatların kontrol (sağlam) qara toyuq cücələrinin

qanının morfoloji göstəricilərinin dinamikasına təsiri

(M±Sd, n=5)

GY	Qrup	RBC x 10^12/L	WBC x10^9/L	HGB, g/L	Leykositar formula, %
					E	M	B	L	P
23	I	1,97±0,01 P>0,05	32,99±0,05 P<0,05	86,08±0,04 P<0,05	3,99±0,07 P<0,01	3,68±0,01 P>0,05	0,56±0,01 P<0,05	42,19±0,01 P<0,001	49,58±0,07 P>0,05
	II	1,99±0,01 P>0,05	33,07±0,05 P<0,05	86,00±0,21 P<0,01	4,20±0,01 P<0,01	3,70±0,01 P<0,05	0,48±0,01 P>0,05	42,01±0,02 P<0,05	49,61±0,20 P<0,01
	III	1,98±0,01 P>0,05	33,69±0,02 P<0,05	85,14±0,22 P<0,01	4,42±0,01 P<0,05	3,63±0,04 P>0,05	0,58±0,01 P<0,01	41,97±0,01 P>0,05	49,40±0,10 P<0,05
25	I	2,04±0,01 P<0,01	22,52±0,01 P<0,01	84,78±0,05 P<0,001	3,75±0,01 P>0,05	2,51±0,04 P<0,05	0,69±0,01 P<0,05	47,11±0,02 P>0,05	45,94±0,04 P<0,05
	II	2,02±0,01 P>0,05	22,11±0,01 P<0,01	84,81±0,04 P>0,05	3,72±0,01 P<0,05	2,58±0,14 P>0,05	0,66±0,02 P>0,05	47,10±0,05 P>0,05	45,94±0,09 P<0,05
	III	2,14±0,01 P>0,05	22,47±0,01 P>0,05	84,80±0,17 P<0,001	3,77±0,01 P>0,05	2,58±0,01 P>0,05	0,68±0,02 P>0,05	47,18±0,25 P<0,05	45,79±0,09 P>0,05
27	I	2,00±0,01 P>0,05	29,57±0,01 P<0,05	86,00±0,19 P>0,05	4,50±0,01 P<0,05	7,04±0,07 P<0,01	2,34±0,01 P<0,01	45,78±0,13 P<0,05	40,34±0,07 P<0,05
	II	2,01±0,01 P<0,05	29,51±0,02 P>0,05	85,83±0,08 P>0,05	4,55±0,02 P<0,05	7,06±0,07 P<0,01	2,24±0,01 P<0,01	45,70±0,01 P<0,05	40,45±0,07 P<0,05
	III	2,04±0,01 P>0,05	29,50±0,01 P>0,05	85,00±0,06 P>0,05	4,54±0,01 P>0,05	7,13±0,01 P>0,05	2,28±0,01 P>0,05	45,73±0,04 P>0,05	40,32±0,04 P>0,05
30	I	2,05±0,01 P>0,05	33,27±0,01 P>0,05	86,07±0,53 P>0,05	3,62±0,01 P>0,05	8,61±0,01 P>0,05	0,86±0,00 P>0,05	62,59±0,20 P<0,001	34,32±0,08 P<0,01
	II	2,03±0,01 P>0,05	33,25±0,03 P<0,05	86,09±0,01 P>0,05	3,65±0,01 P>0,05	8,59±0,01 P>0,05	0,86±0,01 P>0,05	55,36±0,18 P<0,05	31,54±0,05 P>0,05
	III	2,06±0,01 P>0,05	33,28±0,01 P>0,05	86,00±0,17 P>0,05	3,64±0,01 P>0,05	8,61±0,07 P>,005	0,85±0,04 P>0,05	55,34±0,27 P>0,05	31,56±0,05 P>0,05

Qeyd: I qrup – baykoks verilən, II qrup – yeminə Artemisia absinthium əlavə edilmiş, III - eyni zamanda A.absinthium və baykoks verilən, CY-cücələrin yaşı-günlə, RBC – eritrosit, WBC – leykosit, HGB-hemoqlobin, E-eozinofil, M-monosit, B-bazofil, L-limfosit, P-psevdoeozinofil

verilməsi kəsildikdən sonra ilk günlərdə də leykositlərin sayında artım müşahidə edilir. 30 günlük cücələrdə isə leykositlərin sayı artıq norma (33,27±0,08x10⁹/L) səviyyəsində olur (33,27±0,03x10⁹/L).

Cücələrin qanında baykoksun təsirindən hemoqlobinin miqdarında preparatın verildiyi ilk günlərdə qeyd edilən statistik dürüst azalma (P<0,05), 25 günlük cücələrin qanında artımla müşaət olunur (P<0,01), 27 və 30 günlük cücələrin qanında isə normada olur. Bu onu göstərir ki, baykoks qara cücələrin orqanizmində qan yaranma prosesinə təsir göstərir. Preparatın verilməsi dayandırıldıqdan sonra hemoqlobinin miqdarı yüksəlməyə başlayır, növbəti günlərdə artıq normada olur (cədvəl 6.7).

Leykoqrammanın analizi göstərir ki, preparatın tətbiq edildiyi ilk günlərdə 23 günlük cücələrın qanında eozinofillərin və limfositlərin miqdarı azalır, bazofillərin miqdarı artır, monositlərin və psevdoeozinofillərin miqdarında isə statistik dürüst dəyişkənlik baş vermir. 25 günlük cücələrin qanında isə kontrol qrupun göstəricilərinə nisbətən monositlərin və psevdoeozinofillərin miqdarı azalır (P<0,05, eozinofillərin, bazofillərin və limfositlərin miqdarında baş verən dəyişkənliklər fizioloji norma hüdudunda olur (P>0,05).

Baykoksun verilməsi dayandırıldıqdan 4 gün sonra (27 günlük cücələr) qanın leykositar formulunun öyrənilməsi göstərdi ki, bu zaman eozinofillərin, monositlərin miqdarı azalır, bazofillərin, limfositlərin və psevdoeozinofillərin miqdarı isə statistik dürüst artır.

30 günlük cücələrin qanının leykositar formulunda kontrol qrupun göstəriciləri ilə müqayisədə ancaq limfositlərin və psevdoeozinofillərin miqdarında dəyişkənlik müşahidə edilmişdir. Bu zaman limfositlərin miqdarı 7,25%, psevdoeozinofillərin miqdarı isə 2,78% artmışdır (müvafiq olaraq P<0,01 və P<0,01).

Beləliklə, aldığımız nəticələr onu sübut edir ki, baykoks sağlam qara cücələrin qanının morfoloji göstəricilərinə müəyyən dərəcədə təsir göstərir. Preparatın veril-məsi dayandırılmasından 4 gün sonra leykositlərin sayı, hemoqlobinin və eozinofil-lərin, monositlərin, bazofillərin, limfositlərin və psevdoeozinofillərin miqdarı normaya qayıdır.

6.2.2.Artemisia absinthium -un qara toyuq cücələrinin qanının hematoloji göstəricilərinə təsiri

Sutkalıq cücələr institutun vivariumunda 20 günlük yaşa qədər böyüdüldükdən sonra hər birində 20 cücə olmaqla 2 qrupa ayrılmışdır. Bütün qrupun cücələrinə eyni tərkibli, tərkibində antibiotik və koksidiostatik preparatlar olmayan yem verilmişdir. Birinci qrupun cücələri kontrol saxlanılmış, 2-ci qrupun cücələrinin (təcrübə qrupu) yeminə isə əlavə olaraq Artemisia absinthium (1500 mq ununu 1 kq yemdə qarışdırmaqla) 10 gün müddətində verilmişdir. Bu məqsədlə Artemisia absinthium yarpaqlarından və gövdəsinin çiçəklənmiş uc hissəsindən toplanmış materiallar qurudulduqdan sonra əzilərək unu hazırlanmış və təcrübələrdə bu undan istifadə edilmişdir.

Cədvəl 6.7-də verilən məlumatların məlum olur ki, 10 gün müddətində eritrositlərin sayında əhəmiyyətli dəyişiklik baş vermir. Eritrositlərin sayında isə preparatın verilməsindən 5 sutka sonra statistik dürüst dəyişkənlik baş verir (P<0,05).

Cədvəldə verilən məlumatlardan aydın olur ki, acı yovşanın təsirindən qara cücələrin qanında leykositlərin sayında azalma bütün invaziya dövründə müşahidə edilmişdir (P<0,05).

Kontrol qrupda yaşla əlaqədar olaraq hemoqlobinin miqdarında artım müşahidə edilir, təcrübə qrupunda isə A.absinthium L. veriləndən 3 gün sonra hemoqlobinin miqdarı 0,22q/l azalır (P<0,01). Sonrakı günlərdə isə onun miqdarı kontrol qrupun göstəriciləri səviyyəsində olur.

Acı yovşan (1500 mq/kg yemlə qarışığı) təcrübə qrupdan olan cücələrin leykositar formuluna verildiyi ilk günlər təsir edir. Acı yovşan verilən 23 günlük cücələrin qanında kontrol qrupun göstəriciləri ilə müqayisədə eozinofillərin, monositlərin və limfositlərin miqdarı azalır, psevdoeozinifillərin miqdarı artır, bazofillərin miqdarında isə dəyişkənlik baş vermir (cədvəl 6.7)

Təcrübə qrupundan olan 25 günlük cücələrin qanında acı yovşanın təsirindən, eozinofillərin azaldığı, monositlərin, bazofillərin, limfositlərin və psevdoeozinofil-lərin kontrolla müqayisədə miqdarında dəyişkənlik baş vermədiyi müəyyən edilmiş-

dir (cədvəl 6.7).

Artemisia absinthium-un cücələrin leykoqrammasına təsirinin öyrənilməsi göstərdi ki, 27 günlük cücələrin qanında eozinofillərin, monositlərin, bazofillərin və limfositlərin miqdarı statistik dürüst azalır, psevdoeozinofillərin miqdarı isə artır.

Beləliklə, belə nəticəyə gəlmək olar ki, Artemisia absinthium təcrübə cücələrinin qanının morfoloji göstəricilərinə preparatın tətbiqinin ilk günləri təsir edir. Sonrakı günlərdə isə qanın morfoloji göstəricilərində baş verən dəyişkənliklər norma hüdudunda olur.

6.2.3.Baykoks ilə Artemisia absinthium -un kombinasiyasının qara toyuq cücələrinin qanının hematoloji göstəricilərinə təsiri

Sağlam 20 günlük cücələrə baykoks və A.absinthium-un birlikdə təsirinin öyrənilməsi üçün cücələrin içməli suyunun hər litrinə 2,5%-li baykoksun 2 ml-i, yeminin hər kq-na isə 1500 mq bitkinin unu əlavə edilmişdir. Baykoks 2 gün müddətində, A.absinthium isə 10 gün müddətində verilmişdir. Alınan nəticələr cədvəl 6.7-də verilir.

Cədvəldə verilən məlumatların analizindən aydın olur ki, 23 günlük cücələrdə leykositlərin sayında artım (P<0,05), hemoqlobinin miqdarında isə azalma baş verir (P<0,01). 25, 27 və 30 günlük cücələrin qanında isə eritrositlərin, leykositlərin sayında və hemoqlobinin miqdarında statistik dürüst dəyişkənlik baş vermir (P>0,05).

Qanın leykositar formulunda dəyişkənliklər preparatların verildiyi ilk günlər baş verir. Bu dövrdə 23 günlük cücələrin qanında ancaq bazofillərin miqdarında artım (P<0,01), eozinofillərin və psevdoeozinofillərin miqdarında isə azalma müşahidə edilir (müvafiq olaraq P<0,01, P<0,05) (cədvəl 6.7). 25 günlük cücələrin qanında isə ancaq limfositlərin miqdarı kontrol qrupun göstəricilərindən 0,09% çox olmuşdur.

Digər yaşdan olan cücələrdə isə baykoksun verilməsinın dayandırılması A.absinthium-un isə verilməsinin davam etdirilməsi belə qanın morfoloji göstəricilə-

rində heç bir statistik dürüst dəyişkənliklərə səbəb olmur (cədvəl 6.7).

Beləliklə, əldə edilən nəticələrin müqayisəli analizi göstərir ki, əgər baykoksun verilməsinin dayandırılmasından 4 gün sonra orqanizmdə qanın morfoloji göstəri-cilərinin tənzimlənməsi prosesi başa çatırsa, baykoksun A.absinthium-la birlikdə tətbiqi zamanı isə qanın morfoloji göstəriciləri preparatın verilməsi dayandırıldıqdan 1 gün sonra bərpa olunur. Tədqiqatın nəticələri göstərir ki, baykoks eritropoez və leykopoez proseslərinə azacıq da olsa mənfi təsir göstərir, baykoksla birlikdə A.absinthium verilməsi eritropoez və leykopoez proseslərini tənzimləyir.

6.3. Müxtəlif müalicə sxemlərinin qara cücələrin qanının hematoloji və bəzi biokimyəvi göstəricilərinə təsiri
Xəstəliyin müalicə və profilaktikasında əldə edilən müvəffəqiyyət preparatın, müalicə, profilaktika dozalarının və onların tətbiq sxemlərinin düzgün seçilməsindən birbaşa asılıdır. Bu zaman nəzərə alınmalıdır ki, preparatın spesifik təsirindən əlavə digər əlavə təsirləri də ola bilər ki, bu müalicə zamanı mütləq nəzərə alınmalıdır.

Antikoksidioz təsirə malik olduğu müəyyən edilən acı yovşanın ayrı-ayrılıqda və onun baykoksla birlikdə müxtəlif variantlarda qara toyuq cücələrinin eyme-riozunun müalicəsində tətbiqi imkanlarını araşdırmaq məqsədilə yerli cinsdən olan sutkalıq qara toyuq cücələri 20 günlük yaşa qədər böyüdüldükdən sonra hər birində 20 cücə olmaqla 5 qrupa ayrılmışdır. Birinci qrupun cücələri yoluxdurulmamış kontrol saxlanılmış, digər dörd qrupun cücələrinin hər biri E.tenella parazitinin 20000 sporlaşmış oosistası ilə yoluxdurulmuşdur. İkinci qrupun cücələri yoluxdurulandan sonra müalicə edilməmiş, 3-cü qrupun cücələri yoluxdurmadan bir gün sonra 2,5%-li baykoksun 2ml/L dozası 2 gün müddətində içməli su ilə verilmiş, 4-cü qrupun cücələrinə isə müalicə məqsədilə A.absinthium-un 1500 mq-nı hər kq yemlə qarışdırmaqla 10 gün müddətində, 5-ci qrupun cücələrinə isə müvafiq olaraq yuxarıda

qeyd edilən müddət və dozada baykoks və A.absinthium birlikdə verilmişdir.

Alınan nəticələr cədvəl 6.8-da verilir.

Baykoksun təsirindən 1-ci və 5-ci qrupun cücələrinin vəziyyətində ümumi yaxşılaşma, invaziyanın 5-ci günü cücələrdə iştahanın əvvəlki günlərə nisbətən artdığı müşahidə olunmuşdur.

Cədvəl 6.8

E.tenella ilə yoluxdurulmuş və müalicə edilən qara toyuq cücələrinin qanının morfoloji göstəriciləri

(M±Sd, n=5)

CY	Qrup	RBC x 10^12/L	WBC x10^9/L	HGB, g/L	Leykositar formula, %
					E	M	B	L	P
1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
23	I	1,97±0,01 P>0,05 P1>0,05	33,97±0,01 P<0,01 P1>0,05	86,10±0,03 P<0,05 P1>0,05	4,61±0,04 P<0,001 P1>0,05	3,68±0,01 P>0,05 P1>0,05	0,51±0,01 P>0,05 P1>0,05	42,17±0,08 P<0,001 P1>0,05	49,03±0,14 P<0,05 P1>0,05
	II	1,97±0,02 P>0,05 P1>0,05	33,63±0,01 P<0,05 P1>0,05	86,21±0,01 P>0,05 P1>0,05	4,44±0,05 P>0,05 P1>0,05	3,66±0,01 P>0,05 P1>0,05	0,52±0,01 P>0,05 P1>0,05	42,00±0,16 P<0,01 P1<0,05	49,38±0,20 P>0,05 P1<0,05
	III	1,98±0,01 P>0,05 P1>0,05	33,61±0,01 P>0,05 P1<0,05	85,96±0,03 P<0,001 P1>0,05	4,19±0,01 P<0,05 P1<0,001	3,70±0,01 P>0,05 P1>0,05	0,47±0,01 P<0,05 P1<0,01	42,04±0,16 P<0,05 P1<0,05	49,60±0,01 P<0,05 P1<0,01
25	I	2,03±0,01 P<0,05 P1>0,05	22,53±0,01 P<0,05 P1>0,05	84,03±0,12 P>0,05 P1>0,05	3,82±0,10 P<0,05 P1>0,05	2,61±0,01 P>0,05 P1<0,01	0,67±0,01 P>0,05 P1>0,05	47,17±0,07 P<0,05 P1>0,05	45,73±0,14 P<0,05 P1>0,05
	II	2,15±0,02 P>0,05 P1>0,05	22,72±0,40 P<0,01 P1<0,01	84,80±0,54 P>0,05 P1<0,001	3,78±0,05 P>0,05 P1<0,05	2,56±0,01 P>0,05 P1<0,05	0,66±0,01 P>0,05 P1>0,05	47,16±0,05 P<0,05 P1>0,05	45,84±0,05 P>0,05 P1>0,05
	III	2,01±0,01 P<0,05 P1<0,01	22,70±0,04 P<0,01 P1<0,01	84,22±0,11 P>0,05 P1<0,05	3,84±0,01 P<0,05 P1>0,05	2,60±0,01 P>0,05 P1>0,01	0,66±0,01 P>0,05 P1>0,05	47,11±0,32PP>0,05 P1<0,05	45,79±0,09 P>0,05 P1>0,05
27	I	2,00±0,03 P>0,05 P1>0,05	30,20±0,10 P<0,01 P1>0,05	83,02±0,11 P<0,001 P1<0,01	4,58±0,05 P<0,05 P1<0,05	7,06±0,01 P<0,05 P1>0,05	2,21±0,01 P<0,05 P1>0,05	45,76±0,05 P>0,05 P1>0,05	40,39±0,05 P<0,05 P1<0,01
	II	2,04±0,01 P>0,05 P1<0,01	29,61±1,80 P<0,05 P1<0,01	83,20±0,19 P<0,001 P1<0,01	4,53±0,05 P>0,05 P1<0,01	7,06±0,01 P<0,01 P1>0,05	2,27±0,01 P>0,05 P1<0,01	45,85±0,05 P<0,01 P1<0,01	40,29±0,07 P>0,05 P1>0,05

Cədvəl 6.8-in ardı

1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
	III	2,02±0,01 P>0,05 P1>0,05	29,51±0,02 P>0,05 P1<0,05	85,81±0,07 P<0,001 P1<0,01	4,55±0,02 P>0,05 P1<0,05	7,07±0,01 P>0,05 P1>0,05	2,25±0,02 P>0,05 P1>0,05	45,70±0,08 P>0,05 P1<0,01	40,43±0,19 P<0,01 P1<0,01
30	I	2,08±0,04 P>0,05 P1>0,05	33,26±0,01 P>0,05 P1>0,05	86,08±0,04 P<0,01 P1>0,05	3,65±0,01 P>0,05 P1<0,01	8,61±0,01 P>0,05 P1>0,05	1,34±0,01 P<0,01 P1>0,05	55,60±0,04 P<0,001 P1>0,05	30,80±0,06 P<0,05 P1>0,05
	II	2,08±0,04 P>0,05 P1>0,05	33,26±0,01 P>0,05 P1>0,05	85,16±0,07 P<0,01 P1<0,01	3,63±0,01 P>0,05 P1>0,05	8,61±0,01 P>0,05 P1>0,05	1,33±0,04 P<0,05 P1<0,05	54,60±0,05 P<0,001 P1>0,05	31,83±0,07 P<0,05 P1<0,01
	III	2,06±0,01 P>0,05 P1>0,05	33,27±0,01 P>0,05 P1>0,05	86,89±0,05 P<0,05 P1<0,05	3,65±0,01 P>0,05 P1>0,05	8,57±0,01 P>0,05 P1<0,05	1,37±0,01 P<0,05 P1<0,05	54,99±0,09 P>0,05 P1>0,05	31,17±0,15 P>0,05 P1>0,05