AZƏRƏbaycan miLLİ elmlər akademiyasi zoologiya institutu

7.3.3.E.tenella ilə yoluxdurulub müalicə edilən cücələrin beynində amin turşuların dinamikası

Cücələrin eymeriozu və onun baykoksla müalicəsi zamanı tətbiq edilən preparatın müalicə effektini qiymətləndirməzdən əvvəl onun kontrol-sağlam cücələrin orqanizminə təsirini müəyyənləşdirmək lazımdır. Bunun üçün qara toyuq cücələri hər birində 20 cücə olan 2 qrupa ayrılmışdır. Birinci qrupun cücələri kontrol saxlanılmış, ikinci qrupun cücələrinə isə 2 gün müddətində 2,5%-li baykoksun 2 ml-ni 1l suda həll etməklə içməli su ilə 2 gün fasiləsiz verilmişdir. Baykoks verilən cücələr arasında ölüm hallarına və cücələr arasında vizual müşahidə edilə bilən digər hallar müşahidə edilməmişdir.

Baykoksun sağlam cücələrin beyninin sərbəst amin turşularının dinamikasına təsirinin öyrənilməsi nəticəsində əldə edilən məlumatlar cədvəl 7.7-də verilir.

Cədvəl 7.7

Baykoksun sağlam qara toyuq cücələrinin beynində sərbəst amin turşuların

dinamikasına təsiri (M±Sd, mkmol, 1q toxumada)

№	Amin turşular	Kontrol cücələrin göstəriciləri	Baykoks (2ml/l) verilən cücələrin göstəriciləri
1	2	3	4
1	Lizin	0,549±0,01	0,520±0,01 P<0,05
2	Histidin	0,153±0,01	0,168±0,01 P>0,05
3	Arginin	0,510±0,01	0,284±0,01 P<0,05
4	Asparagin turşusu	2,161±0,01	2,429±0,01 P>0,05
5	Treonin	0,488±0,01	0,573±0,01 P<0,05
6	Serin	1,086±0,01	1,108±0,01 P>0,05
7	Qlutamin turşusu	7,132±0,01	7,685±0,01 P>0,05
8	Prolin	1,304±0,01	0,287±0,01 P>0,05
9	Qlisin	1,448±0,01	1,212±0,01 P>0,05
10	Alanin	1,046±0,01	0,913±0,01 P>0,05
11	Sistein	0,504±0,01	0,439±0,01 P>0,05

Cədvəl 7.7-nin ardı

1	2	3	4
12	Metionin	0,209±0,01	0,181±0,01 P>0,05
13	Valin	0,519±0,01	0,499±0,01 P>0,05
14	Leysin	0,269±0,01	0,232±0,01 P>0,05
15	Izoleysin	0,221±0,01	0,196±0,01 P>0,05
16	Tirozin	0,295±0,01	0,262±0,01 P>0,05
17	Fenilalanin	0,228±0,01	0,214±0,01 P>0,05
	Cəmi	18,122	17,202

Cədvəldə verilən məlumatlara nəzər saldıqda aydın olur ki, beyində müəyyən edilən 17 amin turşusundan əksəriyyətinin miqdarında dəyişkənlik müşahidə olunur. Baykoks verilən cücələrin beyin toxumasından (sinir toxuması) ayrılan amin turşu-ların miqdarını kontrol qrupun müvafiq göstəriciləri ilə müqayisə etdikdə aydın olur ki, amin turşuların miqdarında baş verən dəyişkənlik statistik dürüst olmasa da onların miqdarı azalır. Bu amin turşuların ümumi miqdarını müqayisə etdikdə də aydın olur. Kontrol qrupda amin turşuların ümumi miqdarı 18,122 mkmol, təcrübə qrupunda isə 17,702 mkmol olmuşdur.

Bu göstəriciləri bir-biri ilə müqayisə etdikdə aydın olur ki, təcrübə qrupunda ümumi amin turşuların miqdarı, kontrol qrupun müvafiq göstəricisindən 0,920 mkmol azdır.

Beləliklə, müəyyən edilmişdir ki, 2,5%-li baykoksun 2ml/l dozası cücələrin beynində sərbəst amin turşuların miqdarının azalmasına səbəb olur.

E.tenella-nın 20.000 sporlaşmış oosistası ilə yoluxdurulan və baykoksla (2ml/l) müalicə edilən cücələrin beynində sərbəst amin turşuların dinamikası haqqında məlumatlar cədvəl 7.8-də verilir.

Cədvəldən görünür ki, cücələrin baykoksla müalicəsi zamanı yoluxdurulub müalicə olunmayan cücələrlə müqayisədə az sayda amin turşuların miqdarında statistik dürüst dəyişkənlik baş verir.

Cədvəl 7.8

Eimeria tenella-nın 20000 sporlaşmış oosistası ilə yoluxdurulmuş və baykoks ilə müalicə edilən qara toyuq cücələrinin beynində sərbəst amin turşuların dinamikası

(M±Sd, mkmol, 1q toxumada)

№	Amin turşular	Kontrol cücələrin göstəriciləri	Yoluxdurulan cücələrin göstəriciləri	Müalicədən sonrakı günlər
				5-ci gün	7-ci gün	10-cu gün
1	2	3	4	5	6	7
1	Lizin	0,549±0,01	1,084±0,01 P<0,01	0,558±0,01 P>0,05 P1>0,05	0,508±0,01 P>0,05 P1<0,05	0,253±0,01 P<0,05 P1<0,05
2	Histidin	0,153±0,01	0,224±0,01 P>0,05	0,213±0,01 P>0,05 P1>0,05	0,233±0,01 P>0,05 P1>0,05	0,210±0,01 P>0,05 P1>0,05
3	Arginin	0,510±0,01	0,385±0,01 P<0,05	0,391±0,01 P<0,05 P1>0,05	0,350±0,01 P<0,05 P1<0,05	0,310±0,01 P>0,05 P1>0,05
4	Asparagin turşusu	2,161±0,01	1,851±0,01 P<0,001	1,913±0,01 P<0,05 P1>0,05	1,823±0,01 P>0,05 P1>0,05	2,377±0,01 P>0,05 P1>0,05
5	Treonin	0,488±0,01	0,525±0,01 P>0,05	0,487±0,01 P>0,05 P1>0,05	0,541±0,01 P>0,05 P1>0,05	0,376±0,01 P>0,05 P1>0,05
6	Serin	1,086±0,01	0,911±0,01 P>0,05	0,854±0,01 P>0,05 P1<0,05	0,879±0,01 P>0,05 P1>0,05	1,783±0,01 P>0,05 P1<0,0
7	Qlutamin turşusu	7,132±0,01	6,121±0,01 P<0,001	6,381±0,01 P<0,01 P1<0,001	6,279±0,01 P<0,01 P1<0,001	6,943±0,01 P<0,01 P1<0,001
8	Prolin	1,304±0,01	0,965±0,01 P>0,05	1,129±0,01 P>0,05 P1>0,05	1,356±0,01 P>0,05 P1>0,05	0,477±0,01 P>0,05 P1>0,05
9	Qlisin	1,448±0,01	1,333±0,01 P>0,05	1,522±0,01 P>0,05 P1>0,05	1,241±0,01 P>0,05 P1>0,05	1,252±0,01 P>0,05 P1>0,05
10	Alanin	1,046±0,01	0,894±0,01 P>0,05	1,033±0,01 P>0,05 P1>0,05	0,804±0,01 P>0,05 P1>0,05	0,992±0,01 P>0,05 P1>0,05
11	Sistin	0,504±0,01	0,450±0,01 P>0,05	0,498±0,01 P>0,05 P1>0,05	0,448±0,01 P>0,05 P1>0,05	0,470±0,01 P>0,05 P1>0,05
12	Metionin	0,209±0,01	0,161±0,01 P<0,05	0,213±0,01 P<0,05 P1>0,05	0,262±0,01 P<0,05 P1>0,05	0,188±0,01 P>0,05 P1>0,05
13	Valin	0,519±0,01	0,342±0,01 P>0,05	0,503±0,01 P>0,05 P1>0,05	0,475±0,01 P>0,05 P1>0,05	0,424±0,01 P>0,05 P1>0,05
14	Leysin	0,269±0,01	0,301±0,01 P>0,05	0,262±0,01 P>0,05 P1>0,05	0,225±0,01 P>0,05 P1>0,05	0,245±0,01 P>0,05 P1>0,05

Cədvəl 7.8-in ardı

15	Izoleysin	0,221±0,01	0,206±0,01 P>0,05	0,218±0,01 P>0,05 P1>0,05	0,178±0,01 P>0,05 P1>0,05	0,224±0,01 P>0,05 P1>0,05
16	Tirozin	0,295±0,01	0,193±0,01 P>0,05	0,286±0,01 P>0,05 P1>0,05	0,220±0,01 P>0,05 P1>0,05	0,246±0,01 P>0,05 P1>0,05
17	Fenilalanin	0,228±0,01	0,194±0,01 P>0,05	0,212±0,01 P>0,05 P1>0,05	0,218±0,01 P>0,05 P1>0,05	0,233±0,01 P>0,05 P1>0,05
Cəmi		18,122	12,524	16,140	16,080	17,003

Cücələrin beynində müəyyən edilən 17 amin turşusundan müalicə olunan qrupda 2-nin (arginin və metionin) və ya 11,8%-nin miqdarında statistik dürüst dəyişkənlik baş verir. Yoluxdurulub müalicə edilməyən qrupda isə 5 amin turşusunun miqdarında statistik dürüst dəyişkənlik baş verir ki, bu da ümumi amin turşuların 29,4%-ni təşkil edir (cədvəl 7.8).

Yoluxdurulan qrupdan fərqli olaraq müalicə olunan qrupda cücələrin beynində lizinin, arginin, asparagin və qlutamin turşularının miqdarı statistik dürüst dəyişkən-liyə məruz qalmır və bu göstərici fizioloji norma hüdudunda olur. İnvaziyanın 5-ci günü qlutamin turşusu və metionin istisna olmaqla digər amin turşuların miqdarında statistik dürüst dəyişkənlik baş vermir. Bu nəticələr onu deməyə əsas verir ki, xəstə-liyin ilkin mərhələlərində baykoks eymeriyaların inkişafının qarşısını alır və beləliklə də dolayısı ilə cücələrin beynində amin turşu mübadiləsi az da olsa tənzimlənir.

Yoluxdurulmuş cücələrin beynində yuxarıda göstərildiyi kimi lizinin miqdarı artır. Baykoksun müalicə məqsədilə tətbiqi onun əksini göstərir, yəni bu amin turşusunun miqdarı azalır. 10-cu gün onun miqdarı kontrol qrupun göstəricisinə nisbətən təxminən 2 dəfə azalır (cədvəl 7.8).

Eymerioz və onun baykoksla müalicəsi zamanı cücələrin beynində sərbəst amin turşuların mübadiləsi nəticəsində əldə edilən məlumatları ümumiləşdirərək demək olar ki, baykoks parazitin endogen inkişafının qarşısını almaqla əksər amin turşuların mübadiləsini tənzimləyir, lakin eymeriyozlar zamanı onun yaxşı müalicəvi effektinə və əksər amin turşuların mübadiləsinə müsbət təsir göstərməsinə baxmayaraq qluta-min turşusu ilə əlaqəli mübadilə prosesini tənzimləmək xüsusiyyətinə malik deyil.

Deyilənləri, cücələrin E.tenella parazitinin 100000 sporlaşmış oosistası ilə yoluxdurulması və baykoksla müalicəsi zamanı əldə edilən məlumatlar da sübut edir (cədvəl 7.9). Bu dozada yoluxdurulan baykoksun 2ml/l dozası ilə müalicəsi zamanı cücələrin beynində histidinin, serinin, prolinin, qlisinin, alaninin, sisteinin, valinin, leysinin, izoleysinin, tirozinin və fenilalaninin miqdarında kontrol qrupun müvafiq göstəricilərinə nisbətən statistik dürüst dəyişkənlik baş vermir (P<0,05).

Cədvəl 7.9

Eimeria tenella-nın 100000 sporlaşmış oosistası ilə yoluxdurulub baykoks ilə müalicə edilən qara toyuq cücələrinin beynində sərbəst amin turşuların dinamikası

(M±Sd, mkmol, 1q toxumada)

№	Amin turşular	Kontrol cücələrin göstəriciləri	Yoluxdurulan cücələrin göstəriciləri	Müalicə edilən cücələrin göstəriciləri
1	2	3	4	5
1	Lizin	0,549±0,01	1,008±0,01 P<0,01	0,276±0,01 P<0,01 P1<0,01
2	Histidin	0,153±0,01	0,226±0,01 P>0,05	0,216±0,01 P>0,05 P1<0,05
3	Arginin	0,510±0,01	0,515±0,01 P>0,05	-
4	Asparagin turşusu	2,161±0,01	1,129±0,01 P<0,01	1,978±0,01 P<0,01 P1<0,01
5	Treonin	0,488±0,01	0,501±0,01 P>0,05	0,833±0,01 P<0,01 P1<0,01
6	Serin	1,086±0,01	0,613±0,01 P>0,05	1,340±0,01 P>0,05 P1<0,05
7	Qlutamin turşusu	7,132±0,01	3,060±0,05 P<0,001	6,373±0,01 P<0,001 P1<0,001
8	Prolin	1,304±0,01	1,318±0,01 P>0,05	1,300±0,01 P>0,05 P1<0,01
9	Qlisin	1,448±0,01	1,323±0,01 P>0,05	1,467±0,01 P>0,05 P1>0,05
10	Alanin	1,046±0,01	1,006±0,01 P>0,05	1,190±0,01 P>0,05 P1>0,05
11	Sistein	0,504±0,01	0,388±0,01 P<0,05	0,494±0,01 P>0,05 P1>0,05

Cədvəl 7.9-un ardı

12	Metionin	0,209±0,01	0,181±0,01 P<0,05	0,212±0,01 P<0,05 P1>0,05
13	Valin	0,519±0,01	0,352±0,01 P<0,05	0,444±0,01 P>0,05 P1>0,05
14	Leysin	0,269±0,01	0,247±0,01 P>0,05	0,288±0,01 P>0,05 P1>0,05
15	Izoleysin	0,221±0,01	0,224±0,01 P>0,05	0,224±0,01 P>0,05 P1>0,05
16	Tirozin	0,295±0,01	0,214±0,01 P>0,05	0,268±0,01 P>0,05 P1>0,05
17	Fenilalanin	0,228±0,01	0,219±0,01 P>0,05	0,232±0,01 P>0,05 P1<0,05
Cəmi		18,122	12,524	17,135

Göstərilən amin turşulardan əlavə, 100000 oosista ilə yoluxdurulan və baykoksla müalicə olunan cücələrin beynində lizinin, asparagin turşusunun, treoninin, qlutamin turşusunun və metionin miqdarı normaya qayıtmır ki, bu da yüksək dozada yoluxdurma zamanı cücələrin sinir toxumasında baş verən patoloji dəyişkənliklərlə əlaqədardır.

Mübadiləsi qlutamin turşusu ilə əlaqəli olan turşuların mübadiləsində analoji mənzərə cücələrin E.tenella-nın 100000 oosistası ilə yoluxdurulub 2.5%-li baykoks-un 2ml/l və A.absinthium-un 1500 mq/kq dozada kombinasiyası ilə müalicəsi zamanı da müşahidə olunur (cədvəl 7.10).

Cədvəl 7.10-da verilən məlumatlardan görünür ki, cücələrin beynində eymeriozun müalicəsi zamanı qlutamin turşusunun və metioninin miqdarı kontrol qrupun müvafiq göstəriciləri səviyyəsində olur. Asparagin turşusu, treoninin və qlutamin turşusunun miqdarı yenə də kontrol qrupun göstəricilərindən aşağı olur. Cədvəldə verilən məlumatlara görə mübadiləsində dəyişkənliklər baş verən amin turşulardan, histidinin, serinin miqdarı artır, arginin, asparagin turşusu, treoninin, qlutamin turşusunun, prolin və alaninin miqdarı azalır. Digər amin turşuların miqdarında baş verən dəyişkənliklər statistik dürüst olmamışdır. Xəstə quşların yeminə acı yovşanın əlavə edilməsi tək baykoksla müalicəyə nisbətən amin turşuların mübadiləsinə müsbət təsir göstərir.

Cədvəl 7.10

Eimeria tenella-nın 100000 sporlaşmış oosistası ilə yoluxdurulub baykoks və A.absinthium-un kombinasiyası ilə müalicə edilən qara toyuq cücələrinin beynində sərbəst amin turşuların dinamikası (M±Sd, mkmol, 1q toxumada)

№	Amin turşular	Kontrol cücələrin göstəriciləri	Yoluxdurulan cücələrin göstəriciləri	Müalicə edilən cücələrin göstəriciləri
1	2	3	4	5
1	Lizin	0,549±0,01	1,008±0,01 P<0,01	0,585±0,01 P>0,05 P1>0,05
2	Histidin	0,153±0,01	0,226±0,01 P>0,05	0,223±0,01 P<0,05 P1<0,05
3	Arginin	0,510±0,01	0,515±0,01 P>0,05	0,309±0,04 P<0,01 P1<0,05
4	Asparagin turşusu	2,161±0,01	1,129±0,01 P<0,01	1,918±0,01 P<0,05 P1<0,01
5	Treonin	0,488±0,01	0,501±0,01 P>0,05	0,465±0,01 P<0,05 P1>0,05
6	Serin	1,086±0,01	0,613±0,01 P>0,05	2,202±0,01 P<0,05
7	Qlutamin turşusu	7,132±0,01	3,060±0,01 P<0,001	6,169±0,01 P<0,05 P<0,01
8	Prolin	1,304±0,01	1,318±0,01 P>0,05	0,517±0,01 P<0,05 P1>0,05
9	Qlisin	1,448±0,01	1,323±0,01 P>0,05	0,978±0,01 P>0,01 P1>0,05
10	Alanin	1,046±0,01	1,006±0,01 P>0,05	0,535±0,01 P1<0,05 P1>0,05
11	Sistein	0,504±0,01	0,388±0,01 P<0,05	0,487±0,01 P>0,01 P1>0,05
12	Metionin	0,209±0,01	0,181±0,01 P<0,05	0,211±0,01 P>0,01 P1>0,05
13	Valin	0,519±0,01	0,352±0,01 P<0,05	0,470±0,01 P>0,01 P1>0,05

Cədvəl 7.10-un ardı

1	2	3	4	5
14	Leysin	0,269±0,01	0,247±0,01 P>0,05	0,252±0,01 P>0,01 P1>0,05
15	Izoleysin	0,221±0,01	0,224±0,01 P>0,05	0,227±0,01 P>0,01 P1>0,05
16	Tirozin	0,295±0,01	0,214±0,01 P>0,05	0,278±0,01 P>0,01 P1<0,05
17	Fenilalanin	0,228±0,01	0,219±0,01 P>0,05	0,230±0,01 P>0,01 P1>0,05
Cəmi		18,122	12,524	16,056

Cədvəldə təqdim edilən məlumatlardan görünür ki, eymeriozun baykoks və acı yovşanın kombinasiyası ilə müalicəsi də yüksək dozada yoluxdurma zamanı bütün amin turşuların mübadiləsini tənzimləmək iqtidarında deyil (cədvəl 7.10).

100000 oosista ilə yoluxdurulan cücələrin baykoks, baykoks və acı yovşanın kombinasiyası ilə müalicəsi zamanı beyninin amin turşu mübadiləsinin müqayisəli öyrənilməsi göstərir ki, hər iki halda amin turşu mübadiləsi pozulur (cədvəl 7.9 və 7.10). Yalnız, fərq ondadır ki, 20000 oosista ilə yoluxdurma zamanı miqdarında statistik dürüst dəyişkənlik baş verməyən treoninin, 100000 oosista ilə yoluxdurma zamanı trioninlə birlikdə əlavə olaraq prolinin və alaninin miqdarında statistik dürüst dəyişkənlik baş verir. Müalicə zamanı əksər amin turşuların miqdarı kontrol qrupun

göstəriciləri səviyyəsində olur.