AZƏRƏbaycan miLLİ elmlər akademiyasi zoologiya institutu

Cədvəl 4.10
E.tenella –nın 100000 oosistası ilə yoluxdurulmuş çil-çil toyuq cücələrinin qan zərdabının

zülal fraksiyaları (M±Sd, ümumi zülala görə q%-lə, n=10)

Günlər	Ümumi zülal		Albumin		Qlobulinlər
	Kontrol	Təcrübə	Kontrol	Təcrübə	α		β		γ
					Kontrol	Təcrübə	Kontrol	Təcrübə	Kontrol	Təcrübə
3	3,28±0,14	3,20±0,19 P>0,05	1,07±0,05	1,10±0,21 P>0,05	0,26±0,03	0,24±0,08 P>0,05	0,54±0,04	0,43±0,17 P<0,01	1,41±0,17	1,43±0,21 P<0,05
5	3,28±0,17	3,00±0,32 P<0,05	1,10±0,08	1,21±0,19 P<0,01	0,26±0,03	0,28±0,07 P>0,05	0,56±0,07	0,56±0,10 P>0,05	1,36±0,03	2,05±0,31 P<0,001
7	3,23±0,10	3,00±0,09 P<0,05	1,09±0,22	1,01±0,07 P<0,05	0,22±0,12	0,24±0,06 P>0,05	0,58±0,20	0,58±0,21 P>0,05	1,34±0,36	1,17±0,09 P<0,01
10	3,50±0,10	3,20±0,07 P<0,05	1,13±0,13	1,03±0,16 P<0,05	0,24±0,01	0,24±0,07 P>0,05	0,61±0,07	0,50±0,12 P<0,05	1,52±0,02	1,43±0,17 P<0,01

20000 oosista ilə yoluxdurma invaziyanın prepatent dövründə qara cücələrin qan zərdabında γ-qlobulinlərin miqdarında nəzərəçarpacaq dərəcədə dəyişikliklərə səbəb olur. γ-qlobulinlərin miqdarı invaziyanın 3-cü günü 0,35q%, 5-ci günü 0,03q%

artır (cədvəl 4.7).

Beləliklə, xəstə quşların qan zərdabında γ-qlobulinlərin miqdarının ən yüksək artımı çil-çil cücələrin qan zərdabında invaziyanın 3-cü günü, qara cücələrdə γ-qlobulinlərin azalmasına da E.tenella-nın aşağı və yüksək dozaları ilə yoluxdurulması zamanı invaziyanın 3-cü günü təsadüf edilmişdir. 20000 oosistası ilə yoluxdurma zamanı γ-qlobulinlərin miqdarı kontrol qrupun göstəricilərindən invaziyanın 5, 7 və 10-cu günləri yüksək olmuşdur. 100000 oosista dozada yoluxdurma zamanı da γ-qlobulinlərin miqdarı invaziyanın 3, 5 və 10-cu günləri kontrol qrupun göstəricilərin-dən aşağı olmuşdur. İnvaziyanın 7-cü günü isə γ-qlobulinlərin miqdarı kontrol qrupunun göstəricisindən 0,02q% çox olmuşdur (cədvəl 4.9).

Nisbətən aşağı dozada (20000 oosista) yoluxdurma orqanizmdə patoloji – anatomik dəyişikliklərə səbəb olmasına baxmayaraq quşların immun sisteminin yüksəlməsinə səbəb olur. Yüksək dozada yoluxdurma (100000 oosista) isə orqanizmin müdafiə sisteminin fəaliyyətinin – qlobulin fraksiyalarının artmasına mane olmaqla onların ölümünə səbəb olur. Əgər invaziya ölümlə nəticələnmirsə kəskin patoloji proseslər getdikcə sönür, orqanizmdə sağalma prosesləri başlayır. Bu özünü qan zərdabının zülal mənzərəsində, xüsusilə qlobulin fraksiyalarında əks etdirir.

Cədvəllərdə (4.7-4.10) verilən məlumatları ümumiləşdirərək göstərmək olar ki, müxtəlif dozada yoluxdurma zamanı sahib orqanizm parazitin təsirinə müxtəlif cür reaksiya verir. Yoluxdurma dozasının artırılması ilə paralel olaraq zülal mübadiləsində baş verən dəyişikliklər də dərinləşir.

Yuxarıda qeyd edilənləri ümumiləşdirərək qeyd etmək olar ki, hər iki cinsdən olan cücələrin E.tenella ilə yoluxdurulması zamanı albuminlərin miqdarının azalması müəyyən qanunauyğunluğa tabe olur. Belə ki, yüksək dozada yoluxdurma zamanı albuminlərin miqdarı daha kəskin azalır. Bu məlumatlara əsasən göstərmək olar ki, yüksək dozada yoluxdurma qaraciyərin zülal sintez etmə funksiyasının daha kəskin

pozulmasına səbəb olur.

4.5.Baykoksun E.tenella ilə yoluxdurulmuş cücələrin qan zərdabının ümumi zülal və zülal fraksiyalarının dinamikasına təsiri
Koksidiostatik preparatların sağlam orqanizmdə baş verən biokimyəvi proses-lərə təsirini müəyyənləşdirmədən tətbiq edilən preparatın xəstə quşların orqanizmində mübadilə proseslərinin normal səviyyədə saxlanılmasında rolunu, terapevtik və müalicə effektini qiymətləndirmək mümkün deyil.

Hazırda quşçuluq təsərrüfatlarında koksidiozun müalicə və profilaktikasında baykoksdan geniş istifadə edilməsinə baxmayaraq onun cücələrin orqanizmində zülal mübadiləsinə təsirinin qiymətləndirilməsinə həsr edilən tədqiqat işlərinə təsadüf etmədik. Bunu nəzərə alaraq onun yerli cinsdən olan cücələrin qan zərdabı züllarına təsirini öyrənməzdən əvvəl plimutrok cinsindən olan cücələrin qan zərdabında ümumi zülalın, albuminlərin və qlobulinlərin dinamikasına da təsiri öyrənilmişdir.

Təcrübələr 50 kontrol və 120 təcrübə cücələri üzərində aparılmışdır. Təcrübə qrupunun cücələri E.tenella parazitinin 20000 sporlaşmış oosistası ilə yoluxdurul-muşdur. Yoluxdurulan cücələrin bir hissəsi (60 cücə) yoluxdurmadan bir sutka sonra baykoksla (2,5%-li baykoksun 3 ml-ni 1l suda həll etməklə) 2 gün müddətində müalicə edilmişdir.

Yoluxdurulmuş cücələrin hamısında koksidioz üçün xarakterik əlamətlər müşahidə olunmuşdur.

Cədvəl 4.11-də təqdim olunan məlumatlardan görünür ki, qan zərdabında ümumi zülalın miqdarı cücələrin yaşı artdıqca artır. Əgər 23 günlük cücələrdə ümumi zülalın miqdarı 2,46q% təşkil edirsə, bu göstərici 30 günlük cücələrdə 2,99q% təşkil edir. Belə bir artım albuminlərin və qlobulinlərin miqdarında da müşahidə olunur.

Cədvəl 4.12-də verilən məlumatlara görə E.tenella ilə yoluxdurulan cücələrin qan zərdabında ümumi zülalın miqdarının nəzərəçarpacaq dərəcədə artması patent dövrünün sonunda, baykoksla müalicə olunan cücələrdə isə patent dövrün əvvəlində baş verir. Yoluxdurulub müalicə edilən cücələrin zülal spektrində statistik dürüst dəyişkənlik invaziyanın 3-cü və 7-ci günləri müşahidə edilir (müvafiq olaraq P<0,05 və P<0,01) (cədvəl 4.13).

Cədvəl 4.11

Kontrol cücələrin qan zərdabının zülal fraksiyalarının dinamikası

( М±Sd, q%)

İnvaziyanın günləri	Ümumi zülal, q%	Albuminlər	Qlobulinlər
			α	β	
3	2,46±0,01	1,10±0,07	0,20±0,04	0,26±0,03	0,90±0,14
5	2,57±0,04	1,03±0,06	0,25±0,04	0,28±0,03	1,01±0,09
7	2,79±0,06	1,00±0,18	0,23±0,03	0,48±0,03	1,08±0,04
10	2,99±0,03	1,10±0,10	0,27±0,04	0,50±0,07	1,12±0,04

Cədvəl 4.12

Yoluxdurulan cücələrin qan zərdabının zülal fraksiyalarının dinamikası

(М±Sd, q%)

İnvaziyanın günləri	Ümumi zülal, q%	Albuminlər	Qlobulinlər
			α	β	
3	2,44±0,01 P<0,05	1,00±0,11 P>0.05	0,20±0,04 P>0.05	0,16±0,03 P>0.05	1,08±0,09 P>0.05
5	2,50±0,03 P>0.05	1,10±0,10 P<0,05	0,20±0,04 P>0.05	0,17±0,02 P>0.05	1,03±0,06 P>0.05
7	2,42±0,01 P<0.01	0,90±0,07 P<0.01	0,21±0,04 P<0.01	0,20±0,04 P<0.01	1,11±0,10 P>0.05
10	2,69±0,01 P>0.05	1,00±0,20 P>0.05	0,21±0,03 P>0.05	0,30±0,04 P>0.05	1,12±0,04 P>0.05

Yoluxdurulub baykoksla müalicə edilən cücələrin qan zərdabında ümumi zülalın miqdarı invaziyanın 3-cü günü artır, 7-ci gün isə azalır (P<0.01). Üçüncü qrupun cücələrinin qan zərdabında invaziyanın 3-cü günündən başlayaraq statistik dürüst azalır (cədvəl 4.13).

Alınan nəticələr göstərir ki, albuminlər zonasında yerləşən, yəni kiçik molekul kütləli, az elektroforetik hərəkət sürətinə malik zülalların miqdarında dəyişikliklər merontların ikinci və üçüncü generasıyası zamanı və qametoqoniya (yoluxdurmanın 5-ci günündən sonra) dövründə baş verir. Qaraciyərin zülal sintez etmə funksiyasının, həmçinin albuminlərin və digər zülalların sintezinin pozulması xəstəliyin ilk dövrlərindən başlayır.

Cədvəl 4.13-dən görünür ki, koksidioz zamanı invaziyanın 3-cü günü albuminlər kontrolla müqayisədə 9,09%, yoluxdurulub və müalicə olunan cücələrdə isə 14,54% azalır. Albuminlərin miqdarı 1-ci halda 0,10q%, ikinci halda isə 0,16q% azalır. Xəstəliyin kəskin dövründə yəni, invaziyanın 7-ci günü, cücələrin qan zərdabında albuminlərin miqdarı 10% və ya 0,10q% azalır.

Yoluxdurulub və müalicə olunan cücələrdə invaziyanın 3-cü və 5-ci günləri albuminlərin azalma dərəcəsi yoluxdurulub müalicə olunmayan cücələrin göstəricilərindən yüksəkdir. Bu göstərici invaziyanın 3–cü günü 0,061q%, 5-ci günü isə 0,40q% təşkil edir.

Cədvəl 4.13

Müalicə olunan cücələrin qan zərdabının zülal fraksiyalarının dinamikası

( М±Sd)

İnvaziyanın günləri	Ümumi zülal, q%	Albuminlər	Qlobulinlər (ümumi zülalın miqdarına görə %-lə
			α	β	
3	2,78±0,06 P<0,05	0,94±0,14 P>0,05	0,22±0,05 P>0,05	0,30±0,08 P>0,05	1,32±0,11 P>0,05
5	2,60±0,07 P>0,05	0,70±0,11 P<0.01	0,23±0,03 P>0,05	0,30±0,09 P>0,05	1,37±0,07 P<0.01
7	1,91±0,06 P<0.01	0,42±0,07 P<0.001	0,10±0,03 P<0,05	0,16±0,04 P<0.01	1,23±0,08 P<0,05
10	2,63±0,09 P>0,05	0,82±0,11 P<0,05	0,24±0,05 P>0,05	0,47±0,04 P>0,05	1,10±0,14 P>0,05

β-qlobulinlərin miqdarında statistik dürüst dəyişkənlik invaziyanın 7-ci günü, həm yoluxdurulan və həm də müalicə olunan qrupda, -qlobulinlərin miqdarında statistik dürüst dəyişkənlik həmçinin yoluxdurulan və müalicə olunan cücələrdə də invaziyanın 5-ci və 7-ci günləri müşahidə olunur. Əgər invaziyanın 5-ci günü -qlobulinlərin miqdarı yoluxdurulan cücələrdə 1,98% və ya 0,02q% artırsa, müalicə olunan cücələrdə bu rəqəm 35,64% və ya 0,36q% təşkil edir. İnvaziyanın 7-ci günü yoluxdurulan cücələrdə -qlobulinlərin miqdarı 2,78% (0,03q%), müalicə olunan cücələrdə isə 13,89% (0,15q%) artır.

Beləliklə, E.tenella ilə yoluxdurulan cücələrin qan zərdabında invaziyanın 3-cü və 5-ci günləri -qlobulinlərin miqdarı statistik dürüst artır. Invaziyanın 7-ci və 10-cu günləri, müalicə zamanı da onların miqdarında artma müşahidə olunur (P<0,05). Məlumatlar göstərir ki, hər iki qrupda yoluxdurma və müalicə zamanı -qlobulinlərin miqdarı bütün invaziya dövründə artır. Yoluxdurulub müalicə olunan cücələrin qan zərdabında -qlobulinlərin mıqdarı yoluxdurulan müalicə olunmayan cücələrin göstəricilərindən yüksəkdir.

Bağırsağın epiteli hüceyrəsinə daxil olan və orada inkişaf edən E.tenella patoloji-anatomik dəyişkənliklərə səbəb olmaqla qidalı maddələrin mənimsənilməsini çətinləşdirir ki, bu da sonda patobiokimyəvi dəyişkənliklərə səbəb olur. Zülalların həzmi və amin turşuların bağırsaqdan sorulması proseslərinin pozulması zülal mübadiləsinin patologiyasını dərinləşdirir.

Müalicə məqsədilə tətbiq edilən preparatların cücələrin orqanizminə təsir mexanizmini və müalicə effektini aydınlaşdırmaq üçün onların sağlam orqanizmə təsiri mütləq müəyyənləşdirilməlidir.

Baykoksun 2ml/l dozasının sağlam qara cücələrin ümumi zülal və zülal fraksiyalarına təsirinin öyrənilməsi göstərir ki, təcrübə qrupundan olan cücələrin qan zərdabında baykoks ümumi zülalın miqdarının artmasına səbəb olur (P>0,05) (cədvəl 4.14).

Qeyd etmək lazımdır ki, baykoks kontrol qrupun göstəricilərinə nisbətən albuminlərin miqdarının azalmasına səbəb olmasına baxmayaraq baş verən dəyişkənlik statistik dürüst deyil (P>0,05).

Preparatın verildiyi ilk vaxtlarda qan zərdabında α-qlobulinlərin miqdarında heç bir dəyişkənlik baş vermir. Ancaq 7-ci gün onun miqdarı kontrol qrupun göstəricisindən 0,01q% az olur (P>0,05), 10-cu gün isə onun miqdarı yenidən artaraq kontrol qrupun göstəricilərinə bərabər olur (P>0,05).

β-qlobulinlərin miqdarında isə 3-cü və 5-ci günlər azalma müşahidə edilir. Bu zaman β-qlobulinlərin miqdarı kontrol qrupun göstəricilərindən müvafiq olaraq 0,06 və 0,03q% az olur (P>0,05). 7-ci gün isə β-qlobulinlərin miqdarı kontrol qrupla müqayisədə 0,02q% artır, 10-cü gün isə yenidən 0,02q% azalır (P>0,05). γ-qlobulinlərin miqdarı isə kontrol qrupun analoji göstəricilərindən yüksək olur (P>0,05).

Beləliklə, baykoksun 2ml/L dozasının sağlam qara cücələrin qan zərdabının

Cədvəl 4.14

Baykoksun sağlam qara toyuq cücələrin qan zərdabının ümumi zülal və zülal fraksiyalarının dinamikasına təsiri

(M±Sd, ümumi zülala görə q%-lə, n=10)

Günlər	Ümumi zülal		Albumin		Qlobulinlər
	Kontrol	Təcrübə	Kontrol	Təcrübə	α		β		γ
					Kontrol	Təcrübə	Kontrol	Təcrübə	Kontrol	Təcrübə
3	3,07±0,03	3,11±0,03 P>0,05	1,11±0,16	1,10±0,13 P>0,05	0,28±0,05	0,28±0,06 P>0,05	0,46±0,05	0,40±0,08 P>0,05	1,22±0,03	1,27±0,06 P>0,05
5	3,21±0,04	3,22±0,02 P>0,05	1,19±0,12	1,16±0,12 P>0,05	0,29±0,13	0,29±0,01 P>0,05	0,46±0,08	0,43±0,01 P>0,05	1,27±0,07	1,28±0,08 P>0,05
7	2,92±0,01	2,94±0,01 P>0,05	1,12±0,29	1,10±0,13 P>0,05	0,26±0,11	0,25±0,09 P>0,05	0,49±0,15	0,51±0,11 P>0,05	1,05±0,36	1,12±0,14 P>0,05
10	3,91±0,11	3,90±0,09 P>0,05	1,75±0,01	1,74±0,03 P>0,05	0,42±0,09	0,42±0,03 P>0,05	0,64±0,03	0,62±0,06 P>0,05	1,10±0,01	1,12±0,05 P>0,05