1 Willem F. van Eekelen

il

əl

əri

 

rə

dd etm

ək

 hü-

ququ 

Müdafi

ə na-

ziri par

lamenti

 

alq

ı-satq

ı q

ə-

rarlar

ı il

ə m

əlu-

Yeni ava

-

danl

ıq t

əl

əbat-

lar

ın

ın ay

ırd 

edilm

əsin

d

ə 

Isteh

salç

ın

ın 

se

çilm

əsind

ə 

parlamen

tin i

ş-

tirak

ı 

Kompensasi-

ya v

ə ofset t

ək-

lifl

əri

nin qiy-

m

ətl

əndiril

m

ə-

Kanada  

O  O X O O 

Çex Res-

publikası 

O  O X X X 

Danimarka 

O  O O O O 

Fransa  

O  O X O O 

Almaniya 

X 

(25Milyon 

Eurodan yu-

xarı) 

X 

(25 milyon 

Eurodan 

yuxarı) 

X -  - 

Macarıstan 

-  - - - - 

Makedoniya 

O  O O O O 

Niderlan-

diya 

X  X X X X 

Polşa 

X  X O O O 

Rumıniya 

O  O O O O 

İspaniya 

O  O O O O 

İsveç 

O  O X O O 

İsveçrə 

-  X X O O 

Türkiyə 

O  O O O O 

Birləşmiş 

Krallıq 

O  X O O O 

ABŞ 

X  X X X X 

 

X:   Parlamentin səlahiyyəti var 

O: Parlamentin səlahiyyəti yoxdur 

- 

Ya yoxdur ya da əlçatan deyil. 

 

Mənbə: DCAF/NATO PA tədqiqatı 2002 

 

Amerika Birləşmiş Ştatlarına gəldikdə isə,ABŞ Konqresinin səlahiyyətləri ABŞ 

 

126

Konstitusiyasından doğur. Konstitusiya,Konqresə “silahlı qüvvələri gücləndirmək 

səlahiyyəti” verir və sonra bütün alqı-satqı  qərarlarını Konqres (Senat və Nüma-

yəndələr Palatası) bəyənir. Onların bu səlahiyyətləri olsa da, çox vaxt bu səlahiy-

yətlər Müdafiə Nazirliyinə verilir,lakin arzu olunarsa” ABŞ Konqresi ildə orduya 

dəqiq olaraq nə qədər karandaş almağı deyə bilər”

117

. Bütün parlamentlərin müxtə-

lif səlahiyyətləri ilə bərabər, geniş mənada pul kisəsinin gücü parlamentə imkan ve-

rir ki, hökümətin silah alqı-satqı siyasətinə təsir etsin. 

 

Parlament və Təhlükəsizlik və Müdafiə Siyasəti 

 

Müdafiə və təhlükəsizlik siyasəti ilə əlaqədar parlamentlər arasında bir çox ma-

raqlı ayrılıqların  şahidi oluruq. Çox az sayda parlamentlərin hərbi konsepsiya və 

təhlükəsizlik siyasəti müəyyən etməyə səlahiyyətləri vardır. Lakin  bu çoxluq hər-

bi-texniki siyasətə gəldikdə azalır və bu səlahiyyət ümumilikdə orduya verilir. 

 

Cədvəl9: Müdafiə və Təhlükəsizlik Siyasəti ilə bağlı Parlament Səlahiyyətləri 

 

 

 

Təhlükə-

sizlik Siyasəti 

Konsepsiyası 

Hərbi Kon-

sepsiya 

Güc Struk-

turu və Plan-

laşdırması  

Hərbi Stra-

tegiya 

Kanada 

O O O O 

Çex Respub-

likası 

X X X X 

Danimarka 

O O O O 

Fransa   X X O O 

Almaniya 

X X X X 

Macarıstan 

X X -  - 

Makedoniya 

X X O O 

Niderlandiya 

X X X X 

Polşa 

O O O O 

Rumıniya 

X O X O 

Ispaniya 

O O O O 

İsveç 

X X X O 

İsveçrə 

X X X X 

Türkiyə 

O o  O O 

Birləşmiş 

Krallıq 

O O O O 

                                                            

117

 ABŞ Senatı Silahlı Qüvvələr üzrə Komitəsinin keçmiş işçisinə görə 

 

127

ABŞ 

O O O O 

 

X:   Parlamentin səlahiyyəti var 

O: Parlamentin səlahiyyəti yoxdur 

- 

Ya yoxdur ya da əlçatan deyil. 

 

Mənbə: DCAF/NATO PA tədqiqatı 2002 

 

Belə təsəvvür yaranır ki, siyasət formalaşdirmaq üçün ABŞ Konqresi əç güclu par-

lament olmalıdır. Amma əksi müşahidə olunur və Çex Respublikası, Almaniya, Nider-

landiya, İsveç və İsveçrənin parlamentləri siyasət formalaşdırılmasında daha böyük rol 

oynayırlar. Bir səbəb də onda ola bilər ki, ABŞ Konqresinin nəzarət etmə gücü qanun 

qəbul edilməsi və pul kisəsinin gücünə əsaslanır. Cünki ABŞ-da və başqa digər ölkə-

lərdə milli təhlükəsizlik konsepsiyasının qanun statusu yoxdur və o birbaşa maliyyə 

sərfinə gətirmir,klassik nəzarət səlahiyyətləri (qanun qəbulu və büdcə nəzarəti)siyasət 

formalaşdırmasına tətbiq edilə bilməz. Lakin siyasət formalaşdirmasına nəzarət etmə 

səlahiyyətləri olmayan ölkələrin parlamentləri (Kanada,Danimarka, Polşa,İspaniya, 

Türkiyə, Birləşmiş Krallıq və ABŞ) pul kisəsinin hesabına bu səlahiyyətləri kompensa-

siya edirlər. Ona gorə də, yeni siyasi təşəbbüslər büdcənin rədd edilməsi ilə əngəllənə 

bilər. Bu, məsələn, ABŞ-da baş vermişdir. ABŞ höküməti, Konqres işə baxmadan yeni 

Nüvə Mövqeyi Baxışı adlı təşəbbüs irəli sürmüşdü, lakin Konqres yeni nəsil nüvə si-

lahlarının yaradılmasını ( “mini nüvə bombaları”) əngəllədi

118

. 

 

Parlament və Şəxsi Heyət 

 

ABŞ Konqresi(Senatı) hərbi  şəxsi heyət məsələlərinə güclü fikir verir. Başqa 

parlamentlərin  əksinə olaraq,ABŞ Konqresinin mülki təyinatları(Nazir Köməkçisi 

və daha yuxarı vəzifələri) təsdiq etmək və həmçinin yüksək hərbi rütbələr vermək 

səlahiyyəti vardır(çoxluq səslə). ABŞ-dan başqa digər ölkələrdə,parlamentin yük-

sək rütbəli hərbi təyinatlar üzərində  səlahiyyəti yoxdur. Ümumiyyətlə, Fransa, 

Almaniya,İsveç, İsveçrə, və ABŞ-dan başqa bütün başqa ölkələrdə hərbi şəxsi he-

yət üzərində parlament nəzarəti məhduddur.  Bu ölkələrdə isə parlament hərbi qüv-

vələrin sayı və keyfiyyəti ilə və həmçinin,generalların yüksək təyinatları ilə bağlı 

ən azı minimum rol oynayır. Fransada,İsveçdə və Amerikada parlament hərbi kadr 

planlarını qəbul edir və əlavə olaraq Almaniyada,Rumıniyada və İsveçrədə, parla-

ment, şəxsi heyətin maksimum sayını qəbul edir. Bu səlahiyyət hərbi xidmət məc-

buri olan Rumıniyada,İsveçdə,isveçrədə və Almaniyada da vardır. 

  

                                                            

118

 W. Pincus, ‘Rumsfeld Tries to Revive Burrowing Nuclear Bomb’, Washington Post, 1 

February 2005, page A02. 

 

128

Cədvəl10: Hərbi Şəxsi Heyətlə bağlı Parlamentin Səlahiyyətləri 

 Parlament 

Yüksək Rütbəli 

Hərbi Təyinatla-

ra Razılıq verir 

Parlament 

Hərbi Şəxsi Heyət 

Planlarını Qəbul 

edir 

Parlament 

Hərbi Şəxsi Heyə-

tin Maksimum 

Sayını Qəbul edir 

Kanada 

O O O 

Çex Respublikası 

O O O 

Danimarka 

O O O 

Fransa  

O X X 

Almaniya 

- - X 

Macarıstan 

- - - 

Makedoniya 

O O O 

Niderlandiya 

- - - 

Polşa 

- - - 

Rumıniya 

O O X 

İspaniya 

O O O 

İsveç 

O X X 

İsveçrə 

O O X 

Türkiyə 

O O O 

Birləşmiş Krallıq 

O O O 

ABŞ 

X X X 

 

 

X:   Parlamentin səlahiyyəti var 

O: Parlamentin səlahiyyəti yoxdur 

- 

Ya yoxdur ya da əlçatan deyil. 

 

Mənbə: DCAF/NATO PA tədqiqatı 2002 

 

Yekun Nəticələr: Nəzarət, Paylaşılan Məsuliyyət kimi  

 

Parlament və höküməti düşmən məqsədləri olan rəqiblər kimi yox, xarici və təh-

lükəsizlik siyasətində paylaşan məsuliyyətlərin daşıyıcıları kimi qəbul etmək  la-

zımdır. “Paylaşılan məsuliyyət”

119

 ideyası o deməkdir ki,parlament,hökümət və ali 

hərbi rəhbərlik arasındakı münasibətlər inam, açıq rabitə kanalları və bir- birini də-

vət edib bir- birinin fikrini öyrənmək ilə xarakterizə olunur. Konkret olaraq, bu o 

                                                            

119

 D. Bland, ‘A Unified Theory of Civil-Military Relations’, Armed Forces and Society, 

Vol. 26, No. 1, 1999. 

 

129

deməkdir ki, hökümət parlamentə legitimliyin son mənbəyi kimi hörmət edir. Digər 

tərəfdən, parlament,orduya rəhbərliyin məsuliyyətini daşıyan hökümətə və təhlükə-

sizlik sektorunun müəyyən xüsusi funksional tələblərinə (gizlilik və hərbi əməliy-

yatlarda çevik qərar vermə) hörmət edir. Sonda, parlament, hökümət və hərbi rəh-

bərlik hərbi və cəmiyyətin tələbatlarını yerinə yetirən effektiv təhlükəsizlik siyasəti 

yeritmək üçün bir-birinə lazımdırlar. Ona görə də,demokratik nəzarət təkcə koman-

da və əmrlər mənasını daşımır, həmçinin siyasi liderlər və generallar arasında dia-

loq və xəbərləşməni təşkil edir. 

Sonucda,demokratiya ( və ona görə də demokratik nəzarət) hədiyyə ola bilməz. 

Demokratiya əldə etmək üçün hər kəs mübarizə aparmalıdır. Tarix bizə göstərmiş-

dir ki, bir çox ölkələr demokratik olmaq üçün döyüşməlidirlər və istər ölkə daxilin-

də, istərsə də xaricdə olsun,özlərinin avtoritar liderlərini taxtdan salmalıdırlar. Bu 

demokratik nəzarət ilə eynilik təşkil edir.Həm yeni,həm də yaşlı demokratik ölkə-

lərdə,nə hökümətlər,nə də təhlükəsizlik sektoru təşkilatları özlərinin səlahiyyət və 

imtiyazlarını( bir hissəsini) təslim etmək istəmirlər. Ən yaxşı təcrübələr təsis etmək 

və  ya    pis  təcrübələri ləğv etmək təkcə bilik və  təcrübə  məsələsi deyil, həmçinin 

qətiyyət və əqidə məsələsidir. 

Beynəlxalq səviyyədə müəyyən edilmiş prinsiplər və gözləntilər ölkələrın nəzəri 

və praktik olaraq öz hərbi fəaliyyətləri üzərində demokratik hakimiyyət prinsipləri-

ni bərqərar etməsinə yönəlmişdir. Lakin,təsirli demokratik hakimiyyət ilk növbədə 

ölkə  səviyyəsində baş tutmalıdır

120

. Silahlı qüvvələr üzərində demokratik hakimiy-

yətin  əhəmiyyəti, silahlı qüvvələrin və onların tələbatlarının ölkənin prioritetləri 

içində layiqli yer tutmasını təmin etməkdir; yəni,onlar ölkə resurslarını ifrat dərəcə-

də istehlak etməsinlər, siyasi proseslərə uyğunsuz təsir etməsinlər. Bu baxımdan, 

ölkənin, prezidentli yoxsa parlamentli demokratiya və ya yeni və ya “yaşlı” demok-

ratik dövlət olmasından asılı olmayaraq, demokratik nəzarət vacibdir.   

Praktikada, hərbi fəaliyyət üzərində demokratik hakimiyyət təsis etmək üçün 

çoxlu sayda demokratik ölkələr mübarizə aparır. Parlament nəzarəti üçün xüsusi 

problemlər yaranır, o cümlədən : 

•  Gizlilik qanunları  təhlükəsizlik sektorunda şəffaflığı genişləndir-

mək səylərini  əngəlləyir. Xüsusilə, yeni yaranmış demokratik ölkələrdə 

və ya münaqişə ilə üzülmüş ölkələrdə gizlilik haqqında qanun təhlükəsiz-

lik sektorunda parlament nəzarətini məhdudlaşdıra bilər; bu həmçinin in-

formasiya haqda qanunun olmaması ilə də baş verir. 

•  Təhlükəsizlik sektoru çox mürəkkəb sahədir və burada parlamen-

tlər silah alqı-satqısı,silahlanmaya nəzarət  və hərbi birliklərin hərbi ha-

                                                            

120

 S. Lunn, ‘The Democratic Control of Armed Forces in Principle and Practice’, in Born 

et al, 2003, note 1, at p. 19. 

 

130

zırlığı  və döyüşə hazırlıqlarına nəzarət etməlidir. Bu işlərlə effektiv su-

rətdə məşğul olmaq üçün parlamentarların hec də hamısının lazımi bilik 

və bacarıqları olmur. Bunları bilmək üçün həm də onların vaxtı  və im-

kanları olmur,çünki üzvlük müddəti də müəyyən zamanla məhdudlaşır 

və onların daxildə və xaricdəki ekspertlərə çıxışı da ola bilər ki, yoxdur.    

•  Beynəlxalq təhlükəsizlik  əməkdaşlığına  əsas yer verilməsi parla-

menti nəzarət prosesindən kənarda qoyursa, bu cür gediş ölkənin təhlü-

kəsizlik siyasətinin şəffaflıq və demokratik legitimliyinə  təsir edə bilər. 

Ona görə də parlamentin beynəlxalq səhnədə gedən debatlara və qərarla-

ra töhvə verməsi, onların işində  iştirak etməsi və gedən prosesləri izlə-

məsi  iqtidarında olması əhəmiyyətlidir. 

 

Bu problemləri dəf etmək üçün,bütün maraqlı tərəflər inanmalıdırlar ki, parlament 

nəzarəti hım demokratiyanın, həm də təhlükısizliyin xeyrinədir. Bu baxımdan,konkret 

olaraq,ayrı-ayrı parlamentarların siyasi hazırlığı əhəmiyyət daşıyır. Parlamentarlar öz-

lərinin nəzarət səlahiyyətlərini diqqətlə izləyirlərmi? Parlamentarlar lazımı şəkildə hə-

mən səlahiyyətləri yerinə yetirirlərmi,xüsusilə də onların “siyasi dostları” hökümətdə 

olduğu zaman? Onlar gündəmdə olan mürəkkəb məsələlərlə tanış olamq üçün səy gös-

tərməyə hazırdırlarmı? Onlar təhlükəsizlik sektorunda yaxşı idarəçilik sistemi yarat-

maq üçün vaxt, enerji və siyasi iradə ortaya qoymağa hazırdirlarmı? Bu suallara cavab 

verərkən, hər kəs, yeni və yaşlı demokratik ölkələrin parlamentlərindən çox şey öyrənə 

bilər. Bunları etmək üçün, təbii, siyasi iradə dərsi verilmir. 

Toparlayaraq deyə bilərik ki, müəyyən məsələlər var ki, həm yeni, həm də yaşlı 

demokratik ölkələr başqa demokratik ölkələrdən öyrənə bilər. Yəqin ki, ən mühüm 

geniş məsələlər aşağıdakılardır: 

1.  Parlamentarların siyasi iradəsi siyasi/parlamentar sistemin və  təh-

lükəsizlik sektorunun islahatı üçün birinci dərəcəli əhəmiyyət daşıyır. Əgər 

parlamentarlar öz səlahiyyətlərindən istifadə edib, hökümətlərini cavabdeh 

tutmaq istəmirlərsə, onda onların malik olduğu konstitusiya və ya qanuni 

səlahiyyətlərin xeyri az olar; 

2.  Çox hallarda, parlamentarlar hökümət və onun idarələri üzərində 

baxış keçirməyə çalışırlar,amma kadr və büdcə resursları çatışmazlığı 

üzündən buna tam nail ola bilmirlər. Parlament işçiləri kimi bu cür resur-

slar,belə nəzarəti aparmaq üçün mühüm imkanlar yaradırlar; 

3.  Təhlükəsizlik islahatından öncə siyasi və parlament islahatı  gəlir. 

Başqa cür olsa, onda təhlükəsizlik sektorunun islahatı təkərsiz maşın sür-

məyə bənzəyər. 

Siyasi və hərbi rəhbərliyin təhlükəsizlik sektorunu islahat etmək üçün paylaşan 

məsuliyyətləri vardır, o baxımdan ki, islahatlar həm funksional, həm də cəmiyyət 

tələbatlarını yerinə yetirə bilsin. 

 

131

3-cü Fəsil 

Mülki-Hərbi Münasibətlər vəTəhlükəsizlik  

Siyasətinin Formalaşdırılması 

 

Dr. Willem F. van Eekelen 

 

 

Mərkəzi və  Şərqi Avropada baş verən demokratik inqilablar tarixi əhəmiyyət 

daşımışdır. Onlar qırx il ərzində qitəni ikiyə bölən və qorxulu hərbi forma almış 

ideoloji mübarizəni sona çatdırdı. Kütləvi sürpriz hücum qorxusu, Qərbdə kollektiv 

müdafiəyə üstünlük gətirmişdi.Şərqdə isə,hərbi amil və güclər tarazlığı ilə dialektik 

əyləncə xarici siyasətin formalaşmasına hədsiz təsir etmişdir. Onların düşüncəsi, 

qalib-qalib vəziyyətini inkar edir və  rəqibin üstünlük qazanması görünəndə onun 

tərədəcəyi itkilərin həndəsi hesablamalarına yönəlir. 

1989 –cu ildən sonrakı transformasiya,kommunizmin və Sovet İnttifaqının da-

ğılmasından daha əhatəli və mürəkkəb olmuşdur

121

.  Avropa Şurası, NATO və 

Avropa Birliyi kimi Qərb təşkilatlarına daxil olmağa şansları olan keçmiş Varşava 

müqaviəsi və Sovet İttifaqı ölkələri yeni standardları qəbul etməli olmuşlar. Qanun 

aliliyi,plyuralistik demokratiya,bazar iqtisadiyyatı  və mehriban qonşuluq  şərtləri 

əsas götürülürdü. Bu konteksdə, siyasətin ordu üzərində və hökümətin digər qolları 

üzərində aliliyini tanıyaraq, mülki-hərbi münasibətlərə parlament sistemi altında 

demokratik cavabdehlik elementi kimi baxılırdı. 

 

Ordu Üzərində Demokratik Hakimiyyət 

Avropa norması belədir ki, silahlı qüvvələr birqiymətli olaraq qanuni yolla se-

çilmiş hökümətə  tabedir və silahlı qüvvələr rəhbərliyinin ictimai həyatda özünün 

peşəkar sahəsindən kənar hec bir fikri olmalı deyil. Ümumilikdə bu bütün Avropa-

nın mövqeyidir. Bu bir həqiqətdir ki, tipik olaraq,ordu gündəlik işləri aparan hökü-

mətə yox, dövlətə sadiqdir və dövlətin başçısı ordunun nominal olaraq baş koman-

danıdır. Lakin, bu praktika ilə bağlı iki mühüm fərziyyəni dəstəkləmək zəruridir: 

hakimiyyət legitim yolla dəyişirsə, silahlı qüvvələr öz xidməti funksiyalarına uy-

                                                            

121

 

Jeffrey Simon, Central European Civil-Military Relations and NATO Expansion, Institute for 

National Strategy Studies, National Defence University, Washington DC, 1995. 

 

132

ğun olarar yeni siyasi rəhbərliyə xidmət edir və ordunun işi regimin təhlükəsizliyini 

qorumaq yox, milli təhlükəsizliyi qorumaqdır. Dövlət başçısı xalq tərəfindən seçil-

diyi zaman çətinliklər meydana  gələ bilir və ona görə də siyasi hakimiyyətin iki 

mərkəzi nöqtəsi münaqişədə ola bilər və belə halda “birlikdə yanaşı yaşama” zəru-

rilik qazanır. Bu halın baş verdiyi AB-i ölkələrində  və AB-ə yeni qəbul olunmuş 

ölkələrdə zaman-zaman fikir ayrılığı ola bilir,məsələn, Fransa və Rumıniyada hər-

dən bir olduğu kimi,lakin təhrif baş vermir. 

Bu hal hökümətin hərbi və icra strukturları arasında münasibətlərı üçün çətinlik-

lər yaradır. Silahlı qüvvələrin və onların ali rəhbərliyinin tabeliliyi (və ya Baş Şta-

bın), onların ciddi şəkildə mülki rəhbərliyn sükanı altında olmalarını  tələb edir. 

İnkişaf etmiş demokratik ölkələrdə bu cür “nəzarət” bir qayda olaraq şəxsən hökü-

mətin başçısı tərəfindən yox, hökümətin başqa sahələrində olduğu kimi,həmən sa-

hənin naziri tərəfindən rəhbərlik edilir( baxmayaraq ki, Baş Qərargah Rəisinin mü-

əyyən hallarda Baş Nazirə birbaşa çıxış hüququ ola bilər, Biləşmiş Krallıqda oldu-

ğu kimi). Bu tipik Avropa praktikasıdır. Həmçinin, AB-i boyunca, “nəzarət” nomi-

nal olmaqdan daha irəli getmişdir. Ali hərbi rəhbərlik qəti olaraq “ hərbi siyasət, 

planlaşdırma, programlaşdırma, büdcələmə və xərcləmə məsələlərində yeganə qə-

rarverici deyillər”.  Əlbəttə, indiki dünyada onların hətta  əməliyyat məsələlərində 

tam sərbəstlikləri yoxdur. 

Demokratlk yaxşı idarəçilik baxımından, mülki-hərbi münasibətlərin üçüncü sahə-

si- qanunvericiliyin rolu-mühüm əhəmiyyət daşıyır və burada şəffalıq və hesabatlılıq 

deviz sayılır. Başqa sahələrdə olduğu kimi, təhlükəsizlik sahəsində də, siyasi məsuliy-

yət--- nə iş görüldüyünü açıqlamaq, izah etmək və onu əsaslandırmaq,icraçının vəzifə-

sidir. Şəffaflığa sadiqlik bu cür ikili məsuiliyyətin yerinə yetirilməsi üçün vacibdir. Qa-

nunvericiliyin məsuliyyəti höküməti hər iki  istiqamətdə hesabata çəkməkdir. Xərclər 

sahəsində, bu təkcə ex ante ( gözlənilən) xərclərə aid olmur, yəni büdcənin yenidən nə-

zərdən keçirilməsini və ya planlanan xərcləri əhatə edərək, həm də ex post-a ( bas ver-

miş,xərclənmiş) şamil edilir, yəni hərbi xərcləri və ya reallaşdırılmış xərcləri yenidən 

gözdən keçirərək. Nəzarəti effektiv həyata keçirmək üçün, seçilmiş parlamentarlar öz 

hüquqlarından istifadə edərək hökümətin işləri necə apardığını bilməli və nəticədə hər-

tərəfli  şəffaflığı israrla tələb etməlidir.Cavabdehliyin daşınmasını,daha sonra lazımi 

strukturlar tələb edir, məsələn,səlahiyyətləndirilmiş  və ya xüsusi komitə  və  xərcləri 

müşahidə etmək üçün-müstəqil audit bürosu. O həmçinin, nəticələri çap olunan müntə-

zəm ictimai “dinləmələr” və ya sorğular və üstəgəl xərcləri rəsmi yoxlanıb tutuşdurulan 

prosedur kimi uyğun prosesləri tələb edir. 

Ordu ilə,daxili təhlükəsizlik işləri ilə məşğul olan analitiklər, alimlər, jurnalis-

tlər, maraq qrupları və digər vətəndaş cəmiyyəti təşkilatları arasındakı münasibət-

lər, mülki hərbi münasibətlərin dördüncü əlavə sahəsi sayılır. Burada da, şəffaflıq 

ən vacib məsələlərdən biridir. İnformasiya olmadığı halda, bir sözlə, açıq hökümət  

 

133

olmadığı halda– o zaman, inkişaf etmiş ölkələrdə yaxşı idarəçiliyin işarəsi sayılan- 

hərbi fəaliyyət üzərində geniş cəmiyyət nəzarəti haqqında danışmağa dəyməz.  

Sonda, “mülki-hərbi münasibətlər” hərbi və geniş cəmiyyət arasında münasibət-

ləri əhatə edir və ya əhatə etməlidir. Orduya çağırış və hərbi qulluqdan mülki qullu-

ğa keçmə, hərbi təhsilin təşkil edilməsi,silahli qüvvələrə xalqın münasibəti- bütün 

bunlar və digər çoxlu amillər ordunun cəmiyyətə  nə  qədər inteqrasiya olduğunu 

müəyyyən  edir və ya o “dövlət içində dövlət” kimi təsirli qalır. Şübhəsiz, birinci 

hal ikinciyə qarşı üstünluk təşkil edir. 

AB-i və NATO-da hakim olan düşüncəni ifadə edən mülki-hərbi münasibətlərin 

yaxşı təcrübəsi haqqında ümumi baxış aşağıdakı kimidir: 

 

•  Konstitusiyada və ya dövlət qanununda öz əksini tapmış  səkildə 

Dövlət Başçısı,Baş Nazir və güc nazirlikləri arasında səlahiyyətlərin dəqiq 

bölünməsi və ordunun nəzarəti üçün rolların və məsuliyyətlərin birqiymətli 

olaraq müəyyənləşdirilməsi(o cümlədən, silahlı qüvvələrin statusu və hü-

quqları, gündəlik işləri kimin icra etməsi, kimin böhranlı hallarda fövqala-

də səlahiyyətlərinin olması və kimin müharibə elan etmə səlahiyyəti); 

•  Dinc zamanda hökümət tərəfindən müdafiə nazirliyi vasitəsilə Baş 

Qərargahın və komandanların yönləndirilməsi və  həmin nazirliyin silahlı 

qüvvələrin tam sayı,forması,avadanlığı və yerləşdirilməsi ilə bağlı həlledici 

secimlərə məsul olması(və son söz sahibi olan məsul mülki şəxslərlə).  

•  Müdafiə təşkilatını legitimlik və xalq dəstəyi ilə təmin etmək üçün təsir-

li qanunverici nəzarət –istisna olmasa da, əsasən “pul kisəsinin gücü ilə”- (a) 

səhti baxışdan və icra orqanının təklifini aşağı-yuxarı avtomatik qəbul etməkdən 

uzağa gedir,(b)  komitələr vasitəsilə müxalifət partiyaları ilə  əlaqəyə girir, (c) 

məlumatlı parlament işçiləri və kənar təcrübələrlə  dəstəklənir; 

•  Analitikləri, alimləri,maraqli tərəfləri, fəal və öyrənmək istəyən 

media və digər vətəndaş  cəmiyyətləri orqanları daxil olmaqla maksimum 

şəffaflıq və açıqlıqla seçilmiş nümayəndələrin nəzarətini tamamlayır; və 

sonuncu və axırıncı olmayan, 

•  Silahlı qüvvələr üzərində mülki və demokratik hakimiyətin və  hərbi 

şəxsi heyətin mülki rəhbərlik qarşısında cavabdeh olması və onların özünün də 

qanunverici orqana bütövlükdə cavabdeh olması haqqında ümumixalq qavrayışı. 

 

Son bəndin güzgü kimi əksi o deməkdir ki,əlbəttə, xalq inanır ki, formada olan 

hərbçilərin ictimai həyatda öz sahələrindən başqa heç bir xüsusi “səsləri” yoxdur.  

Bu sahənin daxilində ordunun peşəkar təcrübəsi tanınmalı və onların siyasi məslə-

hətlərinə hörmət edilməlidir.  

 

 

134