1 Willem F. van Eekelen

 

Risk və Təhlükə Qiymətləndirməsi: Böyük Dövlətlər və Kiçik Ölkə-

lər 

Beynəlxalq təşkilatlar və böyük dövlətlər, eləcə də kiçik ölkələr təhlükə 

və risk hesablamaları aparırlar. Biz üç Baltik Dövlətinin müstəqillik qaza-

nandan dərhal sonra hazırladıqları başlıca müdafiə durumunu acıqlayaca-

ğıq. Bizim təsvir hər hansı bir xüsusi ölkənin planlaşdımasını təqdim etmir, 

lakin hər üç ölkə üçün ümumi olanı  cəmləşdirir. Onların təhlükə  və risk 

qiymətləndirmələrində  əsas elementlər geostrategiyadır( ölkənin harada 

yerləşməsi); onun imkanları(iqtisadiyyat və əhali); və beynəlxalq,bölgəsəl 

və daxili siyasi mühit. Geostrateji olaraq,onların Şərqə tərəf hissli qonşusu 

 

202

var, Qərbə  tərəf isə  dənizlə  əhatə olunublar,lakin hər üç ölkə bir-biri ilə 

mehribandır və  ənənəvi olaraq bir-birini dəstəkləyirlər. Bütün müdafiə 

planları, onların cəmiyyətlərinin təhlükəsizlik üçün verə biləcəyi iqtisadi 

və demoqrafik resurslarla sıx bağlı olmalıdır. Bu ölkələrin halında bax-

saq,onlarda müstəqil müdafiə üçün lazımı səviyyədə resurslar heç vaxt ol-

mayacaq, həm şəxsi heyət, həm də texnika baxımından. Kiçik ölkənin edə 

biləcəyi ən yaxşı iş nə mümkünsə etməsidir.  

Müdafiə,hərbi baxımdan o deməkdir ki, kiçik ölkə,öz  ərazisində, uza-

nan kiçik –miqyaslı tədbirlərlə təcavüzkara öz məqsədlərinə çatmağa mane 

olmalıdır. Böyük dövlət, müdafiə olunanı siyasi və hərbi baxımdan təslim 

olmağa məcbur edərək tez hərbi qələbə qazanmaq məqsədi güdür. Kiçik 

ölkənin cavabı  ərazi və total müdafiənin strategiyasıdır.  Ərazi müdafiəsi 

mərkəzləşmiş deyil,lakin əlaqəlı  hərbi tədbirdir. O, nisbətən yerini dəyiş-

məyən və yerli qüvvələrdən təşkil olunan ehtiyat qüvvələrin dəstəyi ilə 

yüksək hazırlıqlı kiçik,fəal qüvvələr tərəfindən yerinə yetirilir. Təcavüzkar,  

ölkə ərazisi boyu uzanan hərbi müqavimətlə qarşılaşacaqdır. Total müdafi-

əyə mülki əhalinin passiv müqaviməti daxildir. Əgər kiçik ölkə  əhalinin 

dəstəyi ilə yaxsı təmin olunmuş qüvvələr səfərbər etsə, o təcavüzkara də-

yən siyasi və iqtisadi zərbənin(çünki beynəlxalq birlik təcavüzkara qarşı si-

yasi və iqtisadi tədbirlər görəcək), onun strateji qazanclarından artıq olana 

qədər müqaviməti saxlaya bilər. Potensial təcavüzkar özünün əməllərinin 

nəticələrini qiymətləndirəcək( yəni risk analizi edəcək) və nəticəyə gələcək 

ki, o daha çox itirəcək,nəinki qazanacaq. 

Kiçik ölkələrin məhdud iqtisadi və demoqrafik resursları silahlı qüvvə-

lərin həcminə məhdudiyyət qoyur. Amma onların döyüş hazırlığı təkmillə-

şə bilər. Lakin onlar döyüş üçün lazım olan qüvvələr strukturunuı inkişaf 

etdirməyə başlasalar onu dəyişmək çətin olur. Planlayıcılar həyata keçirilə 

bilən planları öncədən müəyyən etməlidirlər.  Əgər pul düzgün müəyyən 

edilməmiş prioritetlərə  sərf olunsa,səhvlər uzun müddət düzələ bilməyə-

cək. Geniş resurlsları olan böyük dövlətlər səhv seçimlər edə bilərlər və ya 

özlərinin hərbi potensialını qurmağı gecikdirə bilərlər. Amerika Birləşmiş 

Ştatları qəfil böhranla üzləşdikləri zaman, milli enerjinin nəhəng səylərini 

səfərbər etdi  və qısa zaman ərzində özünün milli təhlükəsizliyini möhkəm-

lətmək üçün geniş resurslar ayırdı. Kiçik ölkə özünün inkişaf kursunu dəyi-

şə bilməz. Ona görə  də, riskləri qiymətləndirmək üçün zaman da başqa 

amil sayılır. 

 

NATO-nun Genişlənməsi və Yeni Startegiyalar 

NATO Soyuq Müharibədən sonra iki dəfə 1991 və 1999 –cu illərdə ye-

 

203

ni strategiya hazırlamışdır. Hər ikisi bü günkü Avropa Təhlükəsizliyinin 

mənasını daşıyır və biz ikinci strategiyanən mənasına baxmazdan əvvəl bi-

rincinin məzmununun əsas nöqtələrini gözdən keçirəcəyik.1991-ci ildə qə-

bul olunan NATO-nun Strateji Konsepsiyası Avropanın siyasi və iqtisadi 

mühitində baş verən radikal dəyişikliklər zamanı qəbul edilmişdir. O Stra-

teji Baxış Qrupu tərəfindən yazılmışdır və nə isə yeni bir şeyi təmsil edirdi. 

Əvvələr, Hərbi Komitə bu işləri görürdü. Sonralar bu sənəd ictimai sənədə 

çevrildi; bunda əvvəlkilərin hamısı gizli idi. Yeni konsepsiyanın ayrica 

hərbi və siyasi hissələri vardır. O, hələ  də  hərbi planlaşdırma sənədi idi, 

amma onun çox hissəsi siyasi məsələlərə toxunurdu.”Müdafiə üçün İstiqa-

mətlər” hərbi hissəyə daxil edilmişdir;”təhlükəsizliyə geniş yanaşma”  si-

yasi hissəni təşkil edirdi. 

Hərbi baxımdan Alyans təmiz müdafiə  məqsədi güdür; təhlükəsizlyin 

təbiəti kollektivdir; və transatlantik körpü əhəmiyyətli olub və qorunub 

saxlanılmalıdır. NATO Avro-Atlantik təhlükəsizlik zonasında əsas rol oy-

namaqda davam etməlidir, yəni, Amerika onun güclü tərkib hissəsi qalana 

kimi Alyans siyasi və hərbi cəhətdən yaşayan olacaqdır. Heç bir dövlət hər 

hansı Avropa dövlətini qorxutmaq və ya məcbur etmək iqtidarında olmaya-

caqdır. Sovet İttifaqının gücü aşağı düşmüşdür və əvvəlki hərbi təhlükə ge-

niş mənada azalmışdır,baxmayaraq ki, onun qalıqları minlərlə strateji nüvə 

başlıqları  və geniş nüvə silahlı donanma ilə ifadə olunan Rusiya silahlı 

qüvvələrinin qalıq gücü ilə qalmışdır.  Sovet İttifaqı silahlı qüvvələrinin 

Mərkəzi və  Şərqi Avropa ölkələrinə qayıdış imkanları ehtimal olunmur-

du;Sovet dövləti özünün daxili çətinliklərinə  cəlb olunmuşdur. Lakin, bu 

tamamilə təhlükənin birdəfəlik silinib getməsi demək deyildi. 

Soyuq Müharibə ərzində, nüvə qüvvələri Alyansın çevik cavab strategi-

yasında mərkəzi rol oynayırdı. Nüvə silahının sayının böyük miqdarda 

azaldılmasına baxmayaraq, NATO onların bir qismini saxlamaq qərarına 

gəldi. Nüvə imkanları,ümumi baxışa görə, yenidən ayağa qalxan qəzəbli 

güman edilən Rusiya variantı üçün çəkindirmə təminatı verirdi. Lakin onu 

saxlamaqda əsas məqsəd nüvə silahlarının yayılmasına və kütləvi qırğın si-

lahlarının məqsədi bilinməyən təcavüzkar siyasətli diktatorların əlinə düş-

məsinin nəticələrinə qarşı vasitə idi. Nüvə çəkindirmə siyasəti, müvafiq adi 

silah imkanları ilə birləşərək,istənilən ölkənin kütləvi qırğın silahı ilə qor-

xutmaq və ya istifadə etməklə hərbi və ya siyasi üstünlük qazanmaq fikir-

lərində qeyri –müəyyənlik yaradır. 

Alyansın iki müdafiə missiyası var idi. Birincisi, NATO üzvü olan ölkə-

nin  ərazisini təhlükədə qoyan təcavüzə qarşı ”cəkindirmə  və müdafiə et-

mə” idi. İkincisi,Avropada qüvvələr tarazlığını saxlamaq idi. Kollektiv mü-

 

204

dafiə artıq NATO üçün fundamental əsas sayılmırdı. Yeni təhlükəsizlik ris-

kləri və kiçik miqyaslı münaqişələr Mərkəzi və  Şərqi Avropa ölkələrində 

mümkün idi. Onlar post-socialist ölkələrindəki xaotik şərtlərdən ortaya çı-

xa bilərdi. 1990-cı ildə Londonda, NATO, “irəlidə müdafiə”strategiyasını, 

onun qüvvələrinin yerləşmə modelini, “ixtisar olunmuş irəlidə varlıq” ilə 

əvəz etməyi irəli sürdü. O, həmçinin, çevik cavab strategiyasının formasını 

dəyişməyi və “ Avropada gedən inqilabi dəyişikliklərə uyğun yeni güc 

planları”  hazırlamaq haqda müzakirələr apardı. 

NATO-nun 1999-cu il Vaşinqton sammitində, Çex Respublikası, Polşa 

və Macarıstanın timsalında üç yeni üzv NATO-ya qəbul edildi. O, nə vaxt 

və hansı ölkələrin qəbul olunacağını demədən, Alyansa yeni üzvlərin qəbul 

etdilməsinin davamlı olacağını  təsdiq etdi. O, Alyansa girmək ümidində 

olan ölkələr üçün ətraflı və təlimatverici bir gündəlik, yeni Üzvlük Fəaliy-

yət Planı  və ya (ÜFP) (Partnership Action Plan or MAP)irəli sürdü. O 

1991-ci ildə qəbul olunan strategiyanı əvəz edən yeni Strateji Konsepsiya 

qəbul etdi. Onun yeni mühüm maddələri arasında böhranlı vəziyyətlərdən 

çıxış yolları, Alyansın terminologiyası ilə desək” V Maddə olmayan ” 

maddələri oldu. Bu onu ifadə edirdi ki, NATO-nun yeni Strateji Konsepsi-

yasına  zonadan kənar və ya ” V Maddə olmayan  missiyalar” da daxildir. 

Əvvəllər, NATO-ya və ya Sülh Naminə  Tərəfdaşlıq ölkələrinə aid olan 

qüvvələr İFOR və SFOR kimi kontingentlərə qüvvələr göndərirdilər. Lakin 

1999-cu ildə verilən qərar tamamilə  fərqli idi. Şimali Atlantika Şurası, 

Alyansın Serbiya ilə Kosovo üstündə müharibəyə girə bilər qərarını verdi, 

bu onun ilk belə qətnaməsi idi. Bir neçə aydan sonra o Balkanlarda müha-

ribədə idi. 

Alyans üzvlərinin təhlükəsizliyinə  təsir edən böhranları idarəetmədən 

başlamış, ehtimal olunmyan müharibə mümkünlüyünə  qədər hərbi spektr 

boyunca hərəkət etməsi üçün Nato-nun yeni hərbi imkanlara ehtiyacı var 

idi. Onun yaxşı  işlənib-hazırlanmış  təhlükə analizi metodu var idi, lakin 

bunlar Varşava Müqaviləsi ölkələrinin mümkün əməliyyat variantlarının 

üstündə qurulmuş ssenarilər  əsasında idi. Hərbi və Siyasi səbəblərə gö-

rə,Alyansın qüvvələri yeni təhlükəsizlik mühitinin tələblərini qarşılamaq 

üçün yenidən təşkil olunmalı idilər. Hərbi baxımdan,yüksək hazırlıq növ-

bəsində dayanan geniş silahlanmış NATO birliklərinə  tələb artıq yox idi. 

Daxili siyasi səbəblərdən  dolayı, hər bir NATO ölkəsi özünün hərbi xər-

clərini,silahlı qüvvələdə çağırışçıların sayını ixtisar edir və təlimlərə az ma-

liyyə ayırır. NATO, kiçik sayda, çoxu da aşağı  səviyyəli hazırlıqlı silahlı 

qüvvələrə sahib ola bilərdi. Bu vəziyyət artan çeviklik tələb edirdi: yeni 

qüvvələrin hesabına artan imkanlar yaradılması,səfərbərlik və  sıradan çı-

 

205

xanların bərpa edilməsi və çoxmillətli qüvvələrə getdikcə daha çox yer ve-

rilməsi ilə. 

Genişləndikcə,NATO özünün birliyini və  səmərəliliyini saxlamalıdır. 

Yeni və gələcək üzvlər kollektiv müdafiəyə və ya “V Maddə” missiyaları-

na və yeni zonadan kənar və ya ” V Maddə olmayan” missiyalara razı ol-

malıdırlar. Kollektiv müdafiə, Alyansın mahiyyəti olmasına baxmayaraq, 

onun daha çox gələcək əməliyyatları,çox ehtimal ki, böhranlı vəziyyətlər-

dən çıxış yolları olacaqdır. Alyansın əsas bacarıqlarını qoruyub saxlamaq-

la, genişlənmənin güclü strateji əsaslandırılması (yoxsa səbəbi) olacaq. 

Transformasiya daha kiçik, lakin çox mobil, möhkəm və texnolji baxımdan 

qabaqcıl, yüksək səviyyədə ixtisaslaşmış və dərhal əməkdaşlığa girə bilən 

birləşmiş birgə operativ qrup konsepsiyası əsasında qurulmuş silahlı qüv-

vələr tələb edir. 

NATO-ya yeni qəbul olunan üzvlərin Alyansın siyasi və hərbi hissələri-

nə öyrəşdirmək zərurəti var idi.  Onlar bir neçə üzvlük vəzifələri və tələb-

ləri yerinə yetirməyə  cəhd etdilər, lakin nail ola bilmədilər.Hər iki tərəf, 

NATO və Mərkəzi Avropa,Varşava Paktı ölkələri hərbi strukturlarının fun-

damental dəyişimindən doğan siyasi və iqtisadi çətinlikləri lazımınca qiy-

mətləndirə bilmədilər. Bu səbəbə görə, Üzvlük Fəaliyyət Planı və ya (ÜFP) 

hazırlandı  və Vaşinqtonda təqdim edildi. O,namizəd ölkədən, özünün si-

lahlı qüvvələrini islahat etməsi və saxlaması üçün kifayət qədər maliyyə 

fondunun olması, Sülh Naminə Tərəfdaşlıq proqramına cəlb olunması,regi-

onal təhlükəsizliyə töhvə verməsi və beynəlxalq sülhməramlı missiyalarda 

iştirak etməsi tələb edirdi. ÜFP çox təlimatverici sənəddir. Alyansa girmək 

istəyən hər bir ölkə NATO üzvlüyünə hazırlıq üçün geniş miqyaslı fəaliy-

yətlərini əhatə edən öz illik milli planlarıını təqdim edir. Bu planlar sadəcə 

yeni Strateji Konsepsiyadakı maddələri yerinə yetirmək imkanında olmaq 

üçün qüvvələri təkmilləşdirməyi nəzərdə tutan hərbi tədbirləri yox, həmçi-

nin, hərbi resursların idarəetməsi,siyasi islahatlar və iqtisadi siyasətin de-

tallarını da əhatə edir. Bu şərtlərin yerinə yetirilməsi üzvlüyə təminat ver-

mir; bu məqsədlərə nail olunmaması üzvlüyün gecikməsi üçün legitim sə-

bəb verir. 

 

Slovakiya: Yeni Təhlükəsizlik MühitindəTəhlükələrin Nəzər-

dən keçirilməsi 

Slovakiya,demokratik islahatlardan və NATO üzvlüyündən uzaqlaşa-

raq, sonra Vaşington Sammitindən öncə yenidən geri qayidaraq, daxili və 

xarici siyasətdə qeyri-müəyyən yol tutmuşdu. NATO-ya girmək qərarı ver-

məklə, Slovakiya Təhlükəsizlik Strategiyası, Müdafiə Strategiyası və Hərbi 

 

206

Strategiya işləyib hazırladı. Onların  əsas özəllikləri bunlar idi: NATO 

Avropada sülhün və  təhlükəsizliyin yeganə  təsirli təminatçısıdır. Slovak 

Respublikasının NATO-ya tam üzvlüyü ( və AB-ə) Slovakiyanın ən ümdə 

həyati maraqlarına uyğundur, çünki o Slovakiyanın müdafiə və təhlükəsiz-

lyinin təminatının optimal yoludur. 

Çex Respublikası, Polşa və Macarıstan NATO-ya qəbul olunduqdan 

sonra Slovakiyanın 90 faizi NATO və  ya  AB  ölkələri tərəfindən  əhatə 

olunmuşdur və nəticədə ona qarşı hər hansı birbaşa xarici hərbi təhlükə im-

kanı az idi. Genişlənmə prosesi davam etdikcə, bu kandar daha da aşağı 

olacaqdır. Buna baxmayaraq, uzun vadili baxış geniş silahlı münaqişənin 

yaranmasını istisna etmir.Sosial-iqtisadi,dini,milli və ya digər münaqişələr 

qeyri sabit ölkələrdə yarana bilər-bu cür münaqişələr silahlı formaya keçə 

bilər. Slovak Respublikası özünün müdafiə potensialından istifadə edərək, 

xüsusilə də öz Silahlı Qüvvələrindən istifadə edərək, cavab verməyə hazır 

olmalıdır. 

Etnik,dini,sosial gərginliklər nəticəsində qeyri-sabit Cənubi -Şərqi və 

Şərqi Avropa ölkələrində dövlət strukturlarının süqutu və sosial-iqtisadi 

çökmə Slovak Respublikasının ərazisi vasitəsilə kütləvi,qanunsuz miqrasi-

yaya gətirə bilərdi. Digər qeyri-hərbi təhlükələr kimi: terror fəaliyyətlə-

ri;qanunsuz silah ötürülməsi, o cümlədən,nüvə,kimyəvi və ya bioloji silah-

lar; beynəlxalq mütəşəkkil cinayət; başqa həll olunmamış bir dəst fəaliy-

yətlər var ki,silahlı münaqişələrə gətirə bilər.Təbii fəlakətlər və sənaye da-

ğıntıları  təbiətinə,miqyasına və nəticələrinə görə ətraf mühitə, əhalinin hə-

yat və sağlamlıqlarına və mülkiyyətinə önəmli dərəcədə  zərər vura bilər. 

Ərzaq sıxıntısı böhran vəziyyəti yarada bilər və o da dövlətin təhlükəsizli-

yini geniş mənada təhlükədə qoya bilər. 

Əsas strateji tələblər bunlar olmuşdur: Slovak Respublikasının təsirli 

müdafiəsini öz silahlı qüvvələri ilə  təmin etmək; Slovak Respublikasının 

NATO-ya girməsi üçün siyasi-hərbi kriteriyaların vaxtında yerinə yetiril-

məsini təmin etmək və sonra NATO-nun işində effektiv iştirak üçün şərait-

lər yaratmaq. Slovakiyanın hər bir ağlagələn missiyanı yerinə yetirməsi 

üçün lazım olan Silahlı Qüvvələri qurmaq üçün o qədər resursu yox idi. 

Təhlükələr, onların baş verməsi ehtimalları və gözlənilən xəbərdarlıq vaxtı 

ilə kateqoriyalaşdırıldı.  Başa gətirilə bilən döyüş qüvvələri strukturu, aşa-

ğıda göstərildiryi kimi müəyyən risklərin qəbul edilməsini tələb edəcək. 

Təhlükə Ehtimal Həyati Maraqlara 

Təsir 

Əsas Silahlı Müna-

qişə 

Aşağı  

Yüksək 

 

207

Regional Silahlı 

Münaqişə 

Mülayim Mülayim/Yüksək 

Ümumi qeyri-hərbi 

təhlükələr 

Yüksək Mülayim/Aşağı 

Təbii Fəlakətlər Bilinməyən Aşağı/Mülayim  

Ekoloji hadisələr Bilinməyən Aşağı/Mülayim 

 

Əsas silahlı münaqişənin təhlükəsinin aşağı olmasınından dolayı xəbər-

darlıq və hazırlıq vaxtı kifayət qədər uzun olduğundan və bu təhlükəyə qar-

şı başqa demokratik ölkələrlə tez bir zaman ərzində ittifaq yaranma ehtima-

lı olduğundan,Slovakiya əsas silahlı münaqişəyə yox, kollektiv müdafiəyə 

yönəlmiş müdafiə qüvvələri yaratmaqla yüksək səviyyəli riski qəbul etdi.  

Slovak Respublikasının yaxınlığında baş verən regional silahlı münaqi-

şə ciddi hərbi təhlükə idi. Lakin, o nisbətən yüksək dərəcədə görünən idi və 

gözlənilmədən başlamayacaqdı. Slovakiya mülayim səviyyəli riski də  qə-

bul edə bilərdi və bu təhlükəni birtərəfli olaraq dəf etmək üçün döyüş qüv-

vələri hazırlayardı. Risk səviyyəsi bu təhlükəyə qarşı çıxmaq üçün yaradıl-

mış xüsusi ittifaqlar və ya koalisiyalarla və digər xarici təhlükəsizlik təşki-

latları ilə azala bilərdi. 

Ümumi qeyri-hərbi təhlükələrin yüksək ehtimalı vardır,lakin onun Slo-

vak cəmiyyətinə  təsiri mülayimdən aşağıya doğru idi. Silahı Qüvvələr,öz 

əsas missiyalarını yerinə yetirmək və qeyri –hərbi təhlükələrə,döyüşdə işti-

rak edən qüvvələrin malik olmadıqları  hərbi avadanlıq və  təcrübə  tələb 

edən cavablar vermək üçün qüvvələri olmalıdır. Ona görə də, Silahlı Qüv-

vələr bütün qeyri-hərbi təhlükələrə vaxtında cavab verməyəcəyinə  və bu 

məqsəd üçün təşkil olunmadığına görə riski qəbul etməli idi.  

Təbii fəlakətlər və böyük ekoloji hadisələr qeyri-hərbi təhlükələrdir. 

Onların eht imalı daha çoxdur və ən az bilinməyəndir. Onlarla başqa dövlət 

orqanları ilə yaxın əməkdaşlıqda məşğul olmaq lazımdır. Silahlı Qüvvələr 

ölkənin və ya digər ölkələrin qeyri-hərbi idarələrinə kömək əlini uzatmalı-

dır. 

 

Rusiya Təhlükəsizliyi təftiş olunur:Xarici Təhlükə 

Slovakiya kimi Rusiya da Vaşinqton sammitindən sonra 2000-ci ildə 

yeni Təhlükəsizlik Konsepsiyasını hazırladı. O,milli təhlükəsizliyə “xarici 

və daxili təhlükələrə qarşı insanların,cəmiyyətin və dövlətin təhlükəsizliyi 

...., zərərverici amillərin təsiri fonunda sabitlik, yaşayış üçün kənar və bey-

nəlxalq  şərtlərin saxlanması ilə  cəmiyyətin və  vətəndaşların möhkəm və 

çoxtərəfli inkişafının təminat altına alınması” kimi baxır. Milli Təhlükəsiz-

 

208

lik Konsepsiyası “dövlətin milli maraqlarını, beynəlxalq hüquq baxımından 

legitim olan siyasi,iqtisadi,humanitar,ekoloji  və digər sahələrdə,həm daxi-

li,həm də kənar təhlükələrdən qorumaq yolları, vasitələri və  mexanizmlə-

rindən ibarət rəsmi qəbul olunumuş fikirlər toplusudur”. 

Konsepsiya,çökən iqtisadiyyatı və daxili siyasi və iqtisadi qeyri –sabit-

liyi milli təhlükəsizliyi sarsıdan amillər kimi qəbul edir: şişən və azğın ci-

nayətgarlığın nəticəsində təsisatların toplu olaraq zəifləməsi; ölkənin elmi 

və texniki imkanlarının aşağı düşməsi; sənaye və kənd təsərrüfatında uğur-

suzluqlar; narkotik və alkoqolun təsiri ilə ictimai quruluşun dağılması. Ter-

rorçuluq təhlükə sayılır və Rusiyada ”çox-planlı xarakter almış və dövlətə 

ciddi təhlükə törədir. Şimali Qafqazda sabitliyi pozmaq və bu bölgəni Ru-

siyadan qoparmaq üçün beynəlxalq terrorçular tərəfindən   Rusiyaya qarşı 

başlanmış açıq kampaniya dövlətin bütövlüyü üçün birbaşa təhlükə yara-

dır”. 

Lakin,real və bilavasitə  təhlükəyə  gəldikdə, kənar təhlükələr təhlükəli 

ölçülər alır. Rusiya siyasi vasitələrlə,NATO-nun şərqə doğru genişlənməsi-

ni durdurmağa cəhd edirdi, ancaq bacarmadı. NATO Balkanlardakı müha-

ribədən öz siyasətini həyata keçirmək üçün istifadə etdi. Rusiyanın Milli 

Təhlükəsizlik Konsepsiyası əsas təhlükələri belə aydınlaşdırdı:hərbi-siyasi 

blokların və ittifaqların gücləndirilməsi və  hər  şeydən öncə,NATO-nun 

şərqə doğru genişlənməsi; mümkün xarici hərbi bazaların və böyük hərbi 

varlığın Rusiya sərhədlərinin tam yaxınlığında yerləşməsi; kütləvi qırğın 

silahlarının və onların daşıyıcılarının yayılması;Müstəqil Dövlətlər Birli-

yində inteqrasiya proseslərinin zəifləməsi;Rusiya Federasiyasının sərhədlə-

ri və MDB-nin xarici sərhədləri  yanında münaqişələrin başlanması və ge-

nişlənməsi. 

NATO, Çex Respublikası, Polşa və Macarıstanı üzvlüyə qəbul etdikdə 

Rusiyanın sərhədlərini Kalininqradda qarşıladı.  Əgər NATO şərqə doğru 

irəliləsə  və Baltik Respublikaları olan Litva,Latviya və Estoniyanı da üz-

vlüyə alsa, o zaman daha geniş NATO-Rusiya sərhədi yaranar. Polşa və 

Litva Kalininqradı mühasirəyə alar.  Heç bir quru qüvvələrini cəlb etmə-

dən, NATO-nun Kosovodakı uğurlu hava kampaniyasından sonra, Rusiya 

artıq hər hansı  məhdud qeyri-nüvə hücumunu çəkindirmək qabiliyyətində 

olmasına əmin deyildi. Bu təhlükə,1999-cu ildə simyulasiya edilmiş,  Kali-

ninqrada NATO hücumu manevrlər ssenarisi ilə qiymətləndirildi. Onun nə-

ticəsinə görə, Rusiya hərbi gücləri şəhəri üç gündən artıq saxlamaq gücün-

də olmamışlar və Rusiyanı məğlubiyyətdən qurtarmaq üçün nüvə silahı iş-

lətmişlər. 

Rusiya Federasiyasının müstəqil suveren dövlət kimi tam mövcudluğu-

 

209

na təhlükə yaranması ilə şərtləndirərək,Rusiya heç vaxt nüvə silahından is-

tifadəni gündəlikdən çıxartmamışdır( NATO da eyni cür). 1997-ci ildə qə-

bul olunan strateji sənəddə deyilir; ”Silahlı təcavüz Rusiya Federasiyasının 

müstəqil, suveren dövlət kimi tam mövcudluğuna təhlükə yaradarsa,Rusiya 

öz ixtiyarında olan bütün güclərdən və vasitələrdən, o cümlədən, nüvə sila-

hından istifadə etmək hüququnu özündə saxlayır”. Lakin, yeni konsepsiya-

da nüvə silahından son varinat kimi istifadə olunması  nəzərdə tutulmur; 

onlar Rusiyanın mövcudluğuna təhlükə törətməyən kiçik-miqyaslı mühari-

bələrdə istifadə oluna bilər. Ordu “silahlı təcavüzü dəf edərkən, əgər təca-

vüzü aradan qaldırmaq başqa bütün vasitələrlə mümkün olmazsa və ya tə-

sirsiz olarsa, ixtiyarında olan bütün güc və vasitələrdən, o cümlədən nüvə 

silahından istifadə edə bilər”. Xidmətdə olan,dinc vaxtın silahlı qüvvələri 

yerli müharibə üçün nəzərdə tutulur,yəni Rusiya və başqa dövlətin cəlb 

olunduğu çox kiçik-miqyaslı hərbi-münaqişə kimi.Sülh dövrü silahlı qüv-

vələrinin təşkili və yeridilməsi “etibarlı surətdə ölkəni hava hücumundan 

qorumağı bacarmalı, yerli müharibədə( və ya silahlı münaqişə) təcavüzü 

dəf etmək üçün başqa hərbi birləşmələrlə birgə çalışmalı və geniş miqyaslı 

müharibədə tapşırıqları yerinə yetirmək üçün strateji açılmanı həyata keçir-

məlidir”. Geniş miqyaslı müharibə strateji açılma tələb edir. 

Təftiş olunmuş yeni konsepsiyadakı mühüm fikirlər ondan ibarətdir ki, 

NATO öz məqsədlərinə çatmaq üçün gücdən istifadə edir və strateji qarşı-

durmada Rusiyaya qarşı da istifadə edə bilər. Orada nəticəyə gəlinir ki, Ru-

siyanın qeyri-nüvə qüvvələri zəiflədilmişdir,əlverişsiz mövqedədir və 

NATO tərəfindən aparıla bilən geniş-miqyaslı qeyri-nüvə hücumlarına tab 

gətirmək gücündə deyildir. Nüvə silahı,NATO-nu Rusiyaya qarşı güc işlət-

məsindən çəkindirmək üçün yeganə etibarlı vasitədir. Müxtəlif rəsmi sə-

nədlərdə  kəskin siyasi dilin işlədilməsi,şübhəsiz, NATO-ya mesaj gondə-

rilməsinə hesablanmışdır. 

 

Siyasi və Hərbi müstəvidə Təhlükə və Risk: Baltik ölkələri 

Baltik ölkələri üçün təhlükəsizlik konsepsiyasının hazırlanması üç fərqli 

mərhələyə bölünür və NATO qərarları hər mərhələni xarakterizə edir. Bi-

rinci mərhələ, 1991 –ci ildən 1994-cü ilədək olan dövr,onların silahlı qüv-

vələrinin təşkili və müdafiə siyasətinin formalaşdırılmasıdır. Təhlükə qiy-

mətləndirilməsi üzərində qurulmuş Baltik milli təhlükəsizlik konsepsiyaları 

mövcud milli və regional təhlükəsizlik mühitinin analizi əsasında hazırlan-

mışdır. Növbəti mərhələ spesifik olaraq, NATO –nun Genişlənmə  Tədqi-

qatı ilə müşaiyət olunan NATO-nun genişlənmə qərarı ilə başlamışdır. Bu 

mərhələ, Baltik Respublikalarının NATO və AB-i üzvlüyünə girməsi nəti-

 

210

cəsinə gəlir və hər ikisi faktiki olaraq eyni vaxtda baş verdi və dərhal sonra 

üçüncü mərhələ irəli sürüldü. Əgər birinci mərhələdə,təhlükə və risk anali-

zi nisbətən asan olsa da, sonralar təhlükə analizi aparıldı, milli təhlükəsiz-

lik konsepsiyası təftiş edildi;müdafiə siyasəti və hərbi strategiyalar ortaya 

qoyuldu; planlaşdırma ierarxiyası sahmana salındı və uzun-müddətli, hərbi 

qabiliyyət  əsasında güc inkişaf etdirmə planları ilə möhkəmləndirildi. 

Ücüncü və ya bu günkü mərhələ, təhlükə və risklərin qanunauyğun dəyiş-

məsi ilə, yenilənmiş milli təhlükəsizlik konsepsiyaları və müdafiə qüvvələ-

ri üçün yeni missiyalarla, Avro-Atlantik strukturlarına tam inteqrasiya ilə 

xarakterizə olunur. 

Baltik dövlətlərini götürsək, orduda- siyasi təhlükə və risk tənliyində,si-

yasi hissə ölçüb-biçilir. Baltik milli təhlükəsizliyi, başqa  təhlükəsizlik 

amillərinə  geniş yer verilməsinə baxmayaraq,müdafiə və ya hərbi elemen-

tlər üzərində  qurulmuşdur. Biz Baltik dövlətlərinin vəziyyətinə uyğun olan 

təhlükədən-risk qiymətləndirmə prosesində dörd əsas istiqaməti irəli sürə-

rək onlarla məşğul olacağıq:  

•  Silahlı qüvvələrin gücünün/döyüş hazırlığının artırılması; 

•   Ikitərəfli və çoxtərəfli sazişlər üzrə danışıqların aparılması; 

•   Kollektiv müdafiə ittifaqına qoşulması; 

•   Qonşularla inam yaradan tədbirlərin keçirilməsi. 

 

Baltik dövlətlərinin üzləşdiyi təhlükəsizlik qorxularının analizi göstərdi ki,hərbi 

təhlükə üstünlük təşkil edir,lakin o, yəqin ki, ən bilavasitə qorxu deyil.Ən pis sse-

nari-yəni potensial hərbi hücüma-laqeyd yanaşıla bilməz və  təhlükəsizlik modeli 

çəkindirmə və müdafiə elementlərini də əhatə etməlidir. Əsas qavranan təhlükə,ye-

nidən Rusiyanın siyasi,iqtisadi və hərbi maraq dairəsinə gətirilməkdir. Bu hal,qor-

xunu gətirən təhlükə aradan qaıxmayınca, yəni hərbi müdaxilə təhlükəyə çevrildik-

də baş verir.Ona görə də,təhlükəsizlik siyasi,iqtisadi və cinayətgar təhlükələrdən və 

həmçinin,narahatçılıq doğuran bir sıra spesifik səbəblərdən, məsələn qanunsuz 

miqrasiya və hökümət əleyhinə olan qrupların və xarici kəşfiyyat xidmətlərinin qa-

nunsuz əməllərindən asılıdır. 

Bu zaman ərzində,Baltik silahlı qüvvələri  əsası  məcburi çağırışçılardan ibarət 

olan və geniş könüllü ehtiyat  qüvvələri ilə tamamlanan qüvvələrdir. Qərbi Avropa-

nın peşəkar qüvvələrinin tipologiyasına uyğun olaraq,mobilliyi ilə fərqlənən,əsasən 

quru qüvvələrindən təşkil olunub,dəniz və hava komponentləri də olan kiçik silahlı 

qüvvələrdir. Qərb hərbi ekspertlərinin hesablamalarına görə,onlar Finlandiyanın 

milli xidmət metodlarını  tətbiq etsələr,100 minə  qədər güclü hərbi heyət səfərbər 

edə bilərlər,daha çox Litvada, biraz az Estoniyada olmaq şərtilə.  Praktiki olaraq, 

bu səviyyəyə,əgər nail oluna bilərsə, onilliklər ərzində nail oluna bilər. Ehtiyatlar-

 

211

silah,avadanlıq və təhcizat, infrastruktur tələbləri ilə birgə məhdudlaşdırıcı amillər 

idi. Onların iqtisadi və demoqrafik imkanlarına görə,geniş ehtiyat qüvvələri tərəfin-

dəm tamamlanan kiçik peşəkar çağırışçı qüvvələr uyğun həll yoludur. Dinc dövr 

ərzində, silahlı qüvvələr öz ərazilərini,sularını  və hava məkanını müdafiə edərək, 

öz hazırlıqlarını  və imkanlarını nümayiş etdirərək cəkindirməni təmin edirlər. 

Onlar fövqaladə hallarda,məsələn təbii fəlakətlər zamanı,müharibə təhlükəsi zama-

nı  və ya müharibə dövründə  mülki hakimiyyəti dəstəkləyir, ölkə  ərazisini,hava 

məkanını,ərazi sularını və həlledici inzibati və siyasi idarələri digər milli təhlükə-

sizlik təsisatları ilə birlikdə müdafiə edir. 

Baltik dövlətləri müstəqillik qazandıqları dövrdən başlayaraq müdafiə məsələlə-

rində  əməkdaşlıq ediblər.  İlk böyük layihə, Baltik sülhməramlı Batalyonu və ya 

BaltBat olmuşdur. Başladığı gündən etibarən BaltBat-ın siyasi niyyətləri  və hərbi 

məqsədləri vardır.Siyasi baxımdan Baltik Dövlətləri suveren dövlətlər kimi,beynəl-

xalq təhlükəsizliyin təmin edilməsində iştirak edərək beynəlxalq sülhməramlı əmə-

liyyatlarda görünən yerdə olmağı iddia edə bilərdilər. Batalyon regional təhlükəsiz-

lik strukturları şəbəkəsində ilk körpü idi; onun dalınca Baltik Dəniz eskadrilyası və 

ya BaltRon;Baltik Hava Müşahidəsi Şəbəkəsi və ya BaltNet; və Baltik Hərbi Kol-

leci gəldi. Bütün üç ölkə eyni komanda,idarəetmə və informasiya sistemləri,logis-

tik,resurs idarəetmə və NATO təcrübəsi əsasında təlim konsepsiyaları hazırlayırdı. 

Lakin bu elementlərin içində  ən mühüm olanı Baltiklərin Avropa ailləsinə  qəbul 

edilməsi üçün götürülən Beynəlxalq öhdəliklər və Qərb ticarət və yatırimları vasi-

təsilə işlək iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsi idi.  NATO-ya qəbul  son məqsəd idi 

və Baltik Batalyonu İFOR,SFOR və KFOR əməliyyatlarında  iştirak edirdi. 

Beynəlxalq vəzifələrə prioritet verilməsi, milli tələbatları Nato gündəliyindən 

asılı vəziyyətə qoya bilərdi. Qərbin yüksək səviyyəli əməkli hərbi və mülki qulluq-

çularından təşkil olunmuş Baltik Dövlətləri üçün Beynəlxalq Hərbi Məsləhət Ko-

mitəsi nəticəyə gəlmişdir ki, Baltik dövlətləri Sülh Naminə Tərəfdaşlığın ən çalış-

qan üzvləridir və onlar beynəlxalq sülhməramlılara töhvələr vermiş  və beləliklə 

başqalarının təhlükəsizliyini təmin etməyə  və  həmçinin, özlərinə  də  təhlükəsizlik 

tələb etməyə hazır olduqlarını nümayiş etdirmışlər. “Lakin biz ehtiyatlılıq işarəsini 

də səsləndiririk” deyə ,“beynəlxalq əməkdaşlıqdan qazanılacaq faydanın,daxili in-

kişafın zərərinə olaraq, məhdud hərbi büdcənin hədsiz hissəsinin istehlak etməsinə 

icazə verilməsinin təhlükəsi”-ni Komitə qeyd etmişdir.NATO-rəhbərliyi ilə gedən 

əməliyytaların tələbləri ölkələri NATO qüvvələri ilə üst-üstə düşən qüvvələr yara-

dılması yoluna sövq edir. Lakin bu işlər o qədər bahalıdır ki, onları etmək üçün 

müdafiə büdcəsinin çatmayan resurslarını bu istiqamətə yönəltmək lazımdır. 

NATO-ya sonda girəcəklərinə  əmin olmayan ölkələr nəticədə düşünsələr ki,gələ-

cəkdə yenidən özlərinın böyük qonşusunun ölkə ərazisinə soxulmaq ehtimalından 

qorxmağa səbəbləri olacaq, onda bu bizə bir oyunu xatırladır,yüksək səviyyəli 

 

212

NATO rəsmisi belə demişdir. MAP-a hazırlaşmaq, gələcəkdə Alyansın müdafiə 

edəcəyi ümidi ilə, faktiki olaraq müstəqil müdafiə imkanlarını aşağı salır. Əgər o 

ümid yerinə yetirilməsə,oyun çox ağır başa gələ bilər. 

Baltik təhlükə və risk vəziyyətini yuxarıda bəyan etdiyimiz dörd istiqamət bo-

yunca qiymətləndirə bilərik.Silahlı qüvvələrin həcmini və hazırlığını artırmağa gə-

lincə, bu təhlükə kandarını müəyyən dərəcədə aşağı salan, yavaş-yavaş gedən pro-

ses ola bilər. Lakin birbaşa hərbi hücum geniş zaman ərzində ehtimal olunmurdu. 

Analiz məqsədilə desək,Latviyaya qarşı potensial hərbi təhlükə qısa və orta vadi-

də,qəsdən yaradılan böhran və qayda- qanunu bərpa etmək bəhanəsi altında hərbi 

müdaxilə ilə qeyri-sabitlik kampaniyası forması ala bilər. Əgər təcavüzkar bütün üç 

Baltik dövlətlərinə birgə baxsa, o zaman qarşılıqlı qüvvələr tənliyi  tez hərbi addım 

atılmasını istisna edəcək. Baltik regional təhükəsizlik  əməkdaşlığı, digər tərəfdən 

irəliyə getmiş ikitərəfli və çoxtərəfli strukturlar vasitəsilə,baha başa gəlmir və geniş 

təhlükəsizlyi təmin edir. Kollektiv müdafiə ittifaqına qoşulmağa gəlincə, NATO-ya 

qəbul edilməməklə gələcək hərbi riskləri artırırdılar və digər tərəfdən,siyasi həllin 

tapılmasına yönəlmişdilər ki, NATO-ya qəbul olunsunlar. 

Biz bu bölməni NATO-nun genişləmməsinin NATO qərargahında görünən nəti-

cələri ilə müxtəlif Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrindən görünən nəticələrlə müqa-

yisə edərək yekunlaşdıracağıq. Brüsseldən baxanda, NATO-nun genişləmməsi, xa-

rici təhlükəsizliklə Avropa təhlükəsizliyini gücləndirən,sabitliyi şərqə uzadan geniş 

strategiyanın tərkib hissəsi idi.Slovakiyadan göründüyü kimi, Alyansın addım-ad-

dım şərqə irəliləyişi,onun təhlükə və risk qiymətləndirməsində analiz edildiyi kimi 

və onun müdafiə və təhlükəsizlik strategiyasında ifadə olunduğu kimi, daha geniş 

təhlükələri minimumlaşdırdı,əvvəlcə Slovakiyanı xaricdən təhlükəsizlik zonası ilə 

əhatə etdi və daha sonra Slovakiyanın özünü də içinə aldı.Lakin, bu bir çox regio-

naı təhlükələri söndürmədi. Bu təhlükələrin uzaqda olmasına baxmayaraq, onların 

Slovakiya üçün nəticələri ola bilərdi. Kosovo narahat zona kimi qalmaqda davam 

edirdi və Makedoniyanın təhlükəsizliyi müharibə nəticəsində və ondan sonra güclü 

sarsılmışdır. Moskvadan göründüyü kimi,NATO şərqə doğru irəliləməsi mənfi hal 

kimi görünürdü. Baltik Dövlətlərindən görünən o idi ki, NATO geniş təhlükəsizlik 

vədləri və risk dərəcələri gətirir. NATO-ya qəbul mühüm dərəcədə əsas təhlükəni 

məhv edir. NATO-ya qəbulu rədd etmə isə Baltik Dövlətlərinin daimi olaraq “boz 

zona”-da və ya Rusiyanın nüfuz dairəsində qalmasıdır. Bunların həlli üzvlük üçün 

enerjili hazırlıq görülməsidir. Məlum dərəcəyə qədər, bu hesablanmış təhlükəsizlik 

oyunu idi, Baltik Dövlətləri özlərinin təhlükəsizlik kardlarını ustalıqla oynadılar və 

Praqa sammitində uğur qazandılar.