1 Willem F. van Eekelen

 

Hərbi Quruculuq və Resurs Əsaslı Planlaşdırma 

 

Silahlı Qüvvələrin transformasiyasını üç amil dəyişdirir. Birincisi, təhlükəsizli-

yin beynəlxalq və regional xarakteridir, lakin, orada NATO-nun genişlənməsi  ən 

mühüm amil olsa da,yeganə amil deyildir. İkincisi, hər bir ölkənin ümumi milli 

təhlükəsizliyi və müdafiə siyasəti onun təhlükəsizlik,müdafiə və hərbi konsepsiya-

larında bəyan edilmişdir. Üçüncüsü, müdafıə iqtisadiyyatı var: Müdafiə nazirliyi il-

lik müdafiə büdcəsinə  nə  qədər pul əldə edəcək və qarşıdakı müəyyən vaxt üçün 

məntiqlə nə qədər pul gözləyə bilər. Bu amillər arasında qarşılıqlı təsir vardır; la-

kin,çoxlu keçid ölkələri üçün üçüncü amil üstünlük təşkil edir.Büdcə  həlledicidir 

və o siyasətçilərin əlindədir. 

Müdafiə konsepsiyasını, mülkilər və hərbçilər hazırlayır və o, milli təhlükəsizlik 

təhlükələrinin hərbi tərəflərini aydın şəkildə müəyyən etməli,riskləri qiymətləndir-

məli,Silahlı Qüvvələrin transformasiyasına rəhbərlik edən strateji konsepsiyalar və 

fərziyyələr qurmalı, hərbi strukturlar qurulmasına qərar verməli, silahlı qüvvələrin 

rollarını,missiyalarını  və  hərbi qabiliyyətini müəyyən etməlidir.  Bir qayda ola-

raq,parlamentlər Müdafiə Konsepsiyalarını qəbul edirlər və onu təsdiq edib dəstək-

lədiyinə görə öz üzərinə məsuliyyəyt götürürlər. Konsepsiyalar müdafiə planlaşdır-

masını prioritet istiqamətlərlə təmin edir və müdafiə transformasiyasının addım-ad-

dım, uyğun şəkildə dəstəklənməsi üçün tələb olunan büdcə xərclərinin təxmini eh-

timalını  və prioritetlərini maliyyələşdirmək üçün əsas hazırlayır. Müdafiə lazımi 

 

230

səviyyədə maliyyələşməyincə, planlar böyük məna daşımayacaq.Həmişə  məhdud 

resurslara rəqabətli tələblər var və kabinet səviyyəsində qərar verilən bu resursların 

necə ayrılması qərarları da siyasidir. 

Planlaşdırma və maliyyə  dəstəyi baxımından vəziyyətin reallığı çox çətin ol-

muşdur. Silahlı Qüvvələrin keçmiş sosialist ölkələrində təcrübəsi 1990-cı illərin ək-

sər dövründə daha çox eyni olmuşdur: periodik təkrarlanan,ciddi maliyyə çatişma-

mazlığı. Onlar özlərini inzibati amirlik iqtisadiyyatının küllüklərindən çıxartmalı 

idilər. 1999-cu ildə,Qərb hərbi ekspertlər qrupu yazmışdılar ki, Baltik dövlətlərində 

orduya ayrılan maliyyə daxili hərbi inkişafı pozmaq dərəcəsində  aşağı olmuşdur. 

Baltik iqtisadiyyatı gücləndikcə,Hökümətlər müdafiə xərcləri üçün ÜDM-n faizini 

müəyyən etmişdir və bu NATO-nun orta faiz müəyyən etdiyi 2 faiz civarındadır. 

Siyasi baxımdan, bu onların NATO-ya girmək üçün ciddi iradələrinin yüksək zəru-

ri əlaməti idi.  

Başqa ölkələrdə müdafiə nazirliyinin maliyyələşdirilməsi problemli olmuşdur, 

Müdafiə Nazirlikləri illik büdcə tələbləri hazırlayır və  geniş müzakirə aparmadan 

və ya baxılmadan Parlamentlər onu azaltmağa çalışırdı. Vergilər gözlənilidiyi kimi 

yığılmır və Xəzinə daxili mailyyə çatışmazlığını yaşayırdı. Bu hal, Silahlı Qüvvələr 

üçün davamlı dilemma idi və onlar ayaqüstə durmaq büdcəsi ilə nə bacarırdılarsa 

edirdilər,hərbi strukturların,infrastrukturun və hərbi avadanlığın islahatları ilə bağlı 

fəaliyyət göstərə bilmirdilər. Silahlı Qüvvələrin güclə ayaqüstdə durmalarının açıq 

əlamətini onların illik büdcəsinin neçə faizinin şəxsi heyətə və ordunun saxlanma-

sına sərf etdiklərindən görmək olar. Əgər bu sahələrə sərf olunan büdcə 80% və ya 

ondan yuxarı olarsa, o zaman Silahlı Qüvvələr ciddi məhrumiyyətlərlə üzləşəcək. 

Müdafiə nazirliyi bu dilemmaya görə  məsuliyyət daşıyırdı,çünki o keçmiş,böyük 

hərbi birləşmələri saxlamağa cəhd edirdi. Ukraynanın Müdafiə nazirliyi 2002-ci il-

də  bəyan etmişdir ki, “onların özlərini məhv etmələri üçün beş ildən az vaxt qa-

lıb”.Mülkilər,xüsusən parlamentarlar məsuliyyət daşıyırdılar. Əgər maliyyə çatma-

mazlığı davam edərsə,  ən yaxşı halda durğunluq və  ən pis halda orduda dağılma 

gedəcəyini, müdafiə nazirinin siyasi rəhbərliyə  çatdıra biləcəyi ən mümkün iş idi.  

 Lakin biz güman edə bilərik ki, tələbatlarla maliyyə ayrılmaları arasındakı bö-

yük fərq tam bağlanmasa da azalacaq. Yeni Silahlı Qüvvələr yenidən qurulması ilə 

bərabər, ölkənin inkişaf istiqaməti razılaşdırılandan sonra və silahlı qüvvələrin həc-

mi və strukturları təsdiq olunandan sonra, bu qüvvələrin qurulma sürəti onların ala-

cağı maliyyə yardımından asılı olur. Müdafiə naziri üçün birinci mühüm məsələ,il-

lik büdcə üçün nəzərdə tutulan maliyyənin nazirlik tərəfindən əldə olunmasıdır.Bir 

çox dəyişikliklər ola bilər, o şərtlə ki, onlar ciddi olmasın. Sonra, uzun zaman ər-

zində bu səviyyənin saxlanacağı haqda müəyyənlik  olmalıdır. Bu səviyyə birbaşa 

olaraq mülki rəhbərlik tərəfindən və dolayı yolla ölkənin iqtisadı inkişaf tarifi ilə 

müəyyən edilməlidir. Əgər müdafiə üçün maliyyə ayrılmaları ÜDM Ilə ölçülürsə, 

 

231

bir sıra Hökümətlərin NATO-ya girmək planlarının tərkibi kimi verdikləri qərara 

uyğun, o zaman uzun müddətli planlaşdırma davam edə bilər.  

Fondlardan yaxşı istifadə üçün, Hökümət yaxşı işləyən resurs idarəetmə sistemi 

əldə etməlidir. Bu qüvvələr strukturu üçün realist planların olması  qədər  əhəmiy-

yətlidir; faktiki olaraq bu səmərəli surətdə  həyata keçirilə bilən planlarla ayrımaz 

şəkildə bağlıdır. Avtoritar siyasi sistemlərdən və inzibati amirlik iqtisadiyyatından 

uzaqlaşan ölkələr üçün çox çətinliklər vardır. Artıq qeyd olunmuşdur ki, inzibati-

amirlik iqtisadiyyatına malik olan sosialist ölkələri hərbi planlaşdırmanı ətraflı,re-

surs ayrılmaları əsasında ardıcıl dövlət planları ilə həyata keçirmiş və bu yol, ölkə-

nin hərbi tələbatlarına döğru iqtisadi və demoqrafik resursları döndərmək kimi 

məhsuldar yanaşma olmuşdur. Digər tərəfdən, o, azad bazar olan və Sialhlı Qüvvə-

lərin nə  qədər maliyyə alacağını parlamentarların qərar verdiyi ölkələrdə sadəcə 

baş vermir.  

Yüksək rütbəli zabitlərdən özlərinin hərbi fəlsəfələrini fundamental olaraq də-

yişmələri tələb olundu. Bütün Varşava Paktı ölkələrində bu fəlsəfi yanaşma  ölkə-

nin iqtisadi və demoqrafik resurslarının hərbi tələbatlara doğru yönəldilməsini nə-

zərdə tuturdu. Məhsuldarlıq baxımından ciddi şəkildə qiymətləndirildikdə,bu ya-

naşma hərbi planlaşma üçün Qərv dövlətlərinin irəli sürdüyü hər şeydən üstün həll 

yolu idi. Sonuncu,özünün bütün mürəkkəblikləri və gecikmələri ilə bərabər, nazir-

liklər,kabinet iclasları və parlament komitələri  arasında sağ-sol fəaliyyətlər ilə, si-

yasi kompromislər və gecikmələrlə pozula bilən qarışıq resurs idarəetməsi ilə, 

yumşaq söyləsək,səmərəli deyil.Ukraynanın müdafiə və təhlükəsizlik islahatını təd-

qiqatı zamanı iki məlumatlı  Qərb müşahidəçisinin qeyd etdiyi kimi, əsas məsələ, 

sistemi bütöv islahat edib onu bazar mexanizmlərinin və monitar iqtisadiyyatın 

qaydalarına uyğunlaşdırmaqdır. Ukraynanın hərbi mühasiblərə çox ehtiyacl var-

dır,uyğun hərbi maliyyə sistemi, real xərcləri başa düşən, proqnoz edilə bilən büd-

cələmə,prioritetlər müəyyən edən və ehtiyaclar,xərclər və təsirlər arasında münasi-

bətlər quran  büdcə və planlaşdırma prosesinə ehtiyac vardır. Sistem,bütün səviyyə-

lərdəki planlaşdırma prosesinə resurs ayrılması mülahizələrini daha yaxşı müəy-

yənləşdirərək planlar və büdcələr arasında uçurumu düzəltməlidir.  

Qərb hərbi planlaşdırmacıları,Planlaşdırma,proqramlaşdırma və büdcələmə sis-

temi hazırlamışlar və ümumi sözlə PPBS adlanır. Amerikada hazırlanmış və Avro-

paya uyğunlaşdırılmış bu sistemin Mərkəzi Avropada tətbiq olunması üçün, 

NATO, kömək edir. Bu sistem qısa,orta və uzun müddətli plan və proqramlarla iş-

ləyir; adətən orada bir illik,beş illik və on illik zaman hissələri vardır. Qısa olan bir 

illik zaman intervalı büdcə üçün nəzərdə tutulur; orta müddət proqramlaşdırma 

üçündür və uzun müddətli zaman intervalı isə planlaşdırmaya aiddir. Üç resurs 

planlaşdırma periodu hərbi quruculuqla bir sıradadır və onun özü də planlaşdırma 

üfiqini on ilə uzadaraq qısa,orta müddətli və uzun müddətli kateqoriyalara bölünür. 

 

232

PPBS sadə məsələ deyil və o, asan surətdə mənimsənilə bilmir. Bunu tətbiq etmək 

istəyənlər qəbul etməlidirlər ki,onların PPBS-i tətbiq etməyə təcrübələri yoxdur və 

kənardan kömək axtarmalıdırlar. Baltik ölkələri kənar ekspert qruplarından istifadə 

etdilər və Ukrayna Müdafiə Nazirliyi maliyyələşmə sahəsində, uzun müddətli plan-

laşdırma, proqramlaşdırma, beynəlxalq standard mühasibat sistemi, maliyyə nəza-

rəti və auditinq üzrə Danimarkadan kömək aldı. 

Müxtəlif ölkələrin Müdafiə Nazirliklərinin Planlaşdırma, Proqramlaşdırma və 

Büdcələmə Sisteminin yerinə yetirilməsi təcrübəsi üzrə  aparılan sorğu aşağıdakı 

nəticələri göstərir. Bu əldə olan resursların müdafiə strukturlarının bütün səviyyələ-

rində uyğun səlahiyyətlə,məsuliyyətlə və hesabatlılıqla səmərəli istifadəsini təmin 

etmək üçün başlıca resurs idarəetmə aləti kimi təsis edilmişdir. Aşağıdakı vəzifələr 

müəyyən edilmişdir: rolları və məsuliyyətləri müəyyənləşdirilən təftiş edilmiş ma-

liyyə idarəetmə strukturu; maliyyə  nəzarəti və maliyyə yoxlamaları, yatırım qiy-

mətləndirməsi və idarəetmə informasiyasının yeni sistemi kimi maliyyə prosedurla-

rının yeniləşdirilməsi və yerinə yetirilməsi. Uyğun səviyyələrdə idarəetmə komissi-

yaları ilə və Müdafiə nazirinin sədrliyi altında yüksək idarəetmə komissiyası ilə ay-

dın büdcələmə ardıcıllığı müəyyən edilməlidir. Lakin,parlament və uyğun hökümət 

idarələri davamlı surətdə görünən nəticələrlə, yenilənmiş hesablamalar və prioritet-

lərlə və orta və uzun –müddətli tələbatlara edilmiş düzəlişlərlə bağlı məlumatlandı-

rılmalıdırlar. 

Milli iqtisadiyyat və müdafiə hökümətin digər sahələrindəki fəaliyyətlərə nisbə-

tən daha sıx bir-biri ilə birləşmişdir. Müdafiə planları, cəmiyyətin çıxışı olduğu iq-

tisadi və demoqrafik resurslara sıx bağlı olmalıdır. Ona görə də,onun müdafiə re-

surslarını idarəetməsinə diqqətli yanaşması  zəruridir.  İqtisadiyyat və müdafiə 

mümkün olan maliyyədən daha çox önəm daşıyır. Birincisi,Müdafiə Nazirliklə-

ri,başqa Nazirliklərdən fərqli olaraq,ehtiyac olduqda uzun müddətli planlar qurma-

lıdırlar,məsələn,Albaniyada bunu 2010-cu ilə kimi etmişlər. Birləşmiş resurs və 

güc planlaşdırmasına cəlb olunanlar başa düşürlər ki, bu iş uzun-diapazonlu üfiq və 

analizlərdən ibarət böyük təcrübə tələb edən işdir. İkinci, keçmiş sosialist ölkələrin-

də müdafiə planlaşdırmasının tam konseptual çərçivəsi onlar üçün tamamilə yeni-

dir. Onlar müdafiə iqtisadiyyatında “demokratik,siyasi” yanaşma ilə sıx bağlı olan  

“azad bazar yanaşması” tətbiq etməlidirlər.  Yeni demokratik ölkələr axsaya-axsa-

ya azad bazar iqtisadiyyatına doğru irəlilədikcə,müdafiə  tələbatlarını Hökümətin 

büdcəsi üçün xərclər kimi qiymətləndirmək lazımdır,pulla ifadə etsək,bu xərclər 

Parlamentə göndərilir və “siyasi liderlər” tərəfindən bəyənilir  və onlar öz qərarları-

nı verir və şəxsi heyəti saxlamaq, silah,avadanlıq, təhcizat,təlim və başqa məqsəd-

lər üçün pula çevrilir. 

Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrinin Müdafiə Nazirlikləri səmərəli büdcə,resurs 

idarəetməsi və planlaşdırma sistemlərini idarə etmək üçün böyük çətinliklərlə üz-

 

233

ləşdilər. On illiklər davam edən inzibati amirlik iqtisadiyyatından sonra ,keçmiş so-

vet ölkələrində hərbi idarəetmənin işlək metodları yoxdur. Hətta hərbi planlaşdırı-

cılar özlərini yeni siyasi mühitdə  işləməyə hazırladıqları halda belə,onlar resurs 

idarəetmənin yeni metodlarını mənimsəməlidirlər. 

 

Nazirlik və Hökümət 

 

Müdafiə nazirliyi,daxildə peşəkar hərbçilərlə,əsasən Baş Qərargahla birgə işlə-

yirlər. Parlamentlə davamlı təmasın inkişaf etdirilməsi tələb olunur. Nazir də Kabi-

netin üzvüdür və baş nazirin göstərişlərini yerinə yetirir və Kabinetin digər nazirlə-

ri ilə birlikdə siyasətin həyata keçirilməsini koordinasiya edir. Müasir təhlükəsizlik 

mühitində, Müdafiə Nazirliyinin birbaşa və paylaşan məsuliyyətləri  əhəmiyyətli 

dərəcədə artmışdır və uyğun olaraq siyasətin koordinasiya edilməsi ehtiyacı da ya-

ranmışdır. Bu daxili və xarici sahələrdən gətirilən nümunələrlə təsvir edilə bilər. 

Xarici siyasətdə, Müdafiə Nazirliyi NATO-nun genişlənməsinin nəticələri ilə 

hesablaşmalıdır.Digər tərəfdən, AB-i də qayğılar yaradır. Biz belə güman edirik ki, 

ölkənin məqsədi hər iki təşkilata və ya onlardan birinə qoşulmaqdır. Ona görə 

də,Müdafiə,Xarici və digər Nazirliklər işə qarışırlar. Müdafiə nazirləri xaricə səfər 

edir və mühüm siyasi tapşırıqlar yerinə yetirirlər. Nazirliyin beynəlxalq təşkilatlar-

da,məsələn, NATO-da və SHAPE-də mühüm daimi mülki-hərbi missiyaları vardır. 

Nəyin “hərbi” və nəyin “siyasi” olduğunu ayıran demarkasiya xətləri az fərqlənir-

lər. NATO siyasi və hərbi Alyans olaraq siyasi məsələlərə getdikcə daha çox yer 

verir. Buna baxmayaraq,AB daha çox təhlükəsizlik və müdafiə məsələləri ilə ma-

raqlanır. AB –i ilə münasibətləri hər bir ölkədə xarici işlər nazirliyi aparır. O AB 

ilə münasibətləri qurmaq və inkişaf etdirmək üçün digər nazirliklərlə də işləyir,xü-

susilə də,Müdafiə Nazirliyi ilə.  

Biz  Müdafiə nazirliyinin NATO rəhbərliyi altında apardığı çox-illik müdafiə 

proqramını açıqlayacağıq. O üç ölkənin illik proqramlarının toplusudur. Onların 

heç biri Üzvlük Fəaliyyət Planına qəbul edilməmişdir. Onların hamısı NATO və 

AB-ə üzv olmaq istəyir. Onlar aşağıdakı vəzifələri yerinə yetirməyi öhdəliyə götür-

müşlər. Onlar korrupsiyaya qarşı mübarizəyə xüsusi diqqət  verərək, ictimai asayışı 

və bazar iqtisadiyyatını təkmilləşdirməkdə davam edəcəklər. Onlar insan hüquqla-

rına və azlıqların hüquqlarına  hörmət edilməsini dəstəkləyəcək və inkişaf etdirə-

cək. Onlar demokratik təsisatları  və onların cəmiyyətdə rolunu  gücləndirəcək və 

məhsuldar dövlət idarəciliyi quracaqlar. Onlar Silahlı Qüvvələr üzərində mülki de-

mokratik hakimiyyəti dəstəkləyəcəklər. Onlar iqtisadi islahat vasitəsilə əldə edilən 

nəticələri,xüsusilə  də özəlləşdirmə sahəsində,  dəstəkləyəcəklər. Onlar qonşularla 

yaxşı qonşuluq siyasətini davam etdirəcəklər,xüsusilə  də regional proqramlardan 

istifadə edərək. Və onlar ölkə daxilində silahların nəzarəti və tərksilah səylərinə qo-

 

234

şulacaqlar. Müdafiə nazirliyinin siyahisi, xarici işlər nazirliyinin AB-nin fikri ilə 

hazırlayacağı siyahi ilə çox oxşardır. 

Güman edə bilərdik ki, Brüsseldəki bu iki beynəlxalq təşkilat arasında ümumi 

siyasətin geniş koordinasiyası olmalıdr,xüsusən də ona görə ki, onlar təkrar-təkrar 

bəyan etmişlər ki, bu təşkilatların genişlənməsi prosesində öz aralarında  yaxşı dü-

şünülmüş  təhlükəsizlik strukturları quracaqlar. Lakin bu belə olmadı. 

Amma,NATO, hədəf ölkələrində müdafiə təsisatları ilə təmasa girir.  Onun proq-

ramları təbiəti etibarı ilə geniş mənada hərbidir və Üzvlük Fəaliyyət Planı və Sülh 

NaminəTərəfdaşlıq tərəfindən hazırlanmışdır. AB çoxlu ölkələrə həm ekspert yar-

dımı,həm də maliyyə yardımı edir. Lakin, o, öz səylərini koordinasiya etmək üçün 

az iş görür. Çünki onun yaxşı –hazırlanmış beynəlxalq koordinasiya mexanizmi 

yoxdur və onun hər bir ölkədə yerləşən missiyasının səyləri də məhduddur. Lakin, 

onun sərhəd təhlükəsizliyi və digər yeni təhlükələrlə bağlı açıq bəyanatlarına bax-

mayaraq, təhlükəsizlik sektorunun qeyri hərbi hissələrində təhlükəsizlik proqramla-

rı ilə bağlı gördüyü iş az olmüşdür. 

Hökümət və Müdafiə Nazirliyinin öz işlərini necə koordinasiya etməsi məsələ-

sinə  gəlincə,başqa ölkələrin təcrübələri,uğurları,çətinlikləri və  gəldikləri nəticələr 

örnək ola bilər. Bütün enerjilərini NATO üzvlüyünə  sərf etməyi qərar verəndən 

sonra,Latviyanın Müdafiə Nazirliyi NATO İcra Katibi vəzifəsini və ayrıca NATO 

İnteqrasiya  İdarəsini yaratdı. Onlar, həmçinin, Kabinet səviyyəsində Baş Nazirin 

sədrliyi ilə NATO İnteqrasiya Şurası təsis etdi və Müdafiə,Xarici İşlər,Nəqliyyat və 

Maliyyə nazirlikləri də ora daxil oldurlar. Tələb olunduqda, Silahlı Qüvvələrin Ko-

mandanı  və başqa nazirliklərin nümayəndələri iştirak edirdi. Slovakiya “NATO 

Üzvlüyünə Hazırlıq” sistemi tətbiq etdi və buraya Kabinetin koordinasiya və baxış 

görüşləri daxil idi. NATO-ya inteqrasiya üzrə Rumıniya Milli Komissiyası işçi qru-

pu səviyyəsində ayda bir dəfə və kvartalda bir dəfə isə Dövlət katibi səviyyəsində 

görüşüb Milli Müdafiə  Şurasını koordinasiya,qiymətləndirmə  və siyasi təkliflərlə 

təmin edirdi. 

Bu növ koordinasiya sistemi zəruridir,lakin çətinliklər yarada bilər. Çoxlu sayda 

yüksək səviyyəli koordinasiya strukturları vardır. Bir-birinin fiunksiyalarını örtən 

çoxlu sayda komitələr olduğu halda, bürokratik çaşqınlıq yaranması təhlükəsi orta-

ya çıxır və o zaman ümid edilən vəzifələri yerinə yetirmək üçün məsuliyyət itir. 

Slovakiya və Latviya kiçik hökümətləri olan kiçik ölkələrdir və göründüyü kimi, 

onların təcrübəli xarici məsləhət qrupları baxımından bəxtləri gətirdi. Ordunun həc-

mi və mürəkkəbliyi dilemması,geniş Qərb beynəlxalq təşkilatlarını çətin vəziyyətə 

salır,xüsusilə də NATO və AB-i kimi çoxmillətli təşkilatları. Keçid ölkələrində bu 

dilemma daha dərindir, çünki avtoritar keçmişin hiss olunan irsi qalır.Geniş,yüksək 

səviyyəli, çox böyük həcmlı komitələr yaradılması tendensiyaları gedir. Çox ağır 

sxemlər,nazirliklər və idarələri öz işlərini görməyə yox, daha çox koordinasiya me-

 

235

xanizmlərini dəstəkləmək üçün öz vaxtlarını və resurslarını səfərbər etməyə məc-

bur edir. Avtoritar mədəniyyətin psixoloji qalıqları mövcuddur və orada idarələra-

rası və nazirliklər arası xəbərləşmə kanalları kiçik dir və az-az hallarda istifadə olu-

nurdu, orada direktivlər yuxarıdan aşağı axırdı və uzun tutqun sənədləşmələr yuxa-

rı axırdı və orada bürokratlar vaxtı uzadırdı. Məlumat mübadiləsinə getməmək, işçi 

qrupu səviyyəsində koordinasiyanın ciddi şəkildə qarşısını alır. Bu cür yuxarıdan –

aşağı, “baca” kimi hamıya məlum olan vertikal tabeçilik, işə mane olur və yanlış 

istiqamətə fokuslanmış siyasət törədir. 

Siyasi istiqamətlər üzrə əsas sənəd olan milli təhlükəsizlik konsepsiyasının ha-

zırlıq prosesinin hər üç ölkədə öyrənilməsi olduqca oxşar nümunələrə  gətirdi. 

“Onlar uzun zaman ərzində hazırlandı. Faktiki olaraq,onların hər biri maraqlar və 

təhlükələrdən ibarət toplu idi və təhlükəsizliklə heç bir əlaqəsi olmayan nazirliklər 

və ya idarələr tərəfindən hazırlanmış, prioritetləri və spesifik həll yolları göstəril-

məyən çoxlu məsələləri əhatə edən geniş sənədlər idi. Kollektiv səylərə baxmaya-

raq,konsepsiyalar planlaşdırma sənədləri kimi az əhəmiyət daşıyırdı. Keçmiş sis-

tem daxilində təşəbbüs göstərməyin təhlükəsi özünün əlamətini saxlayır və ehtiyat-

lı və uzun zaman ərzində verilən cavab bütün rəsmi strukturlar üzrə acıq görünür”. 

Qərb Nazirliklərinin xüsusi qrupu,əsas işləri seçilmış, nisbətən kiçik qrupa tapşırar-

dı və o da ehtiyac olardısa,geniş dairəli ekspertlərdən kömək istəyərdi. Nazirlər də 

gözdən keçirər,düzəliş edər və layihə  şəklində olan materialı  qəbul edərdi. Lakin 

yeni demokraik ölkələrdə,prosess böyük həcmlı komitələrin  əlindədir. Öyrənilən 

əsas təcrübə, Nazirliklərin təcrübəli işçilərini işə cəlb edib onların bütün səylərinin 

bir yerə toplanmasıdır. İşçilər, rəsmi qayda və Nazirliklərdə və Direktorluqda həm-

karları ilə işləməyi bacarmalıdırlar. Bu cür paylaşan işçilər adi tapşırıqlar yox, daha 

çox iş görməlidirlər,yəni,onlar nazirliklər səviyyəsində görüşlər üçün sənədlər ha-

zırlamalıdırlar. Tələb olunduğu halda, onlar analiz və siyasi variantlar təklif etməli-

dirlər. 

Hökümət koordinasiyasının ikinci sahəsi qeyri-hərbi təhlükəsizlik siyasəti-

dir,yəni,Daxili  İşlər nazirliklərinin,sərhəd xidmətinin,polis idarələrinin və hüquq 

idarələrinin və başqa əlaqədar təşkilatların sahələridir. Yeni demokratik ölkələr öz-

lərinin təhlükəsizlik qüvvələrini transformasiya edirlər. Onların çoxunda,daxili qo-

şunlar hərbi qüvvələrdən jandarma tipli qüvvəyə keçir,yəni,  faktiki olaraq güclən-

miş milli polis sisteminə. Dövlət təhlükəsizlik təsisatlarından prokurorluq funksiya-

ları alınır. Mülki fövqaladə qüvvələr təbii və insan tərəfindən törədilən fəlakətlərə 

cavab vermək üçün istifadə olunur.Sərhəd qoşunlarl artıq döyüş  üçün hazırlan-

mır,lakin onlar ölkəyə qanunsuz girənlərin və qanunsuz mal gətirənlərin qarşısını 

almaq tapşırıqlarını yerinə yetirir və eyni zamanda qanuni gediş-gəlişə kömək edir-

lər. Bu dəyişiklikləri qəbul edən prinsip demilitarizasiyadır və bu status və məsu-

liyyətlərə “Avro-Atlantik cəmiyyətlərdəki” təşkilatlar da malikdir. Beynəlxalq təsi-

 

236

satların genişlənməsi “yeni təhlükəsizlik landşaftını” əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir. 

Onlar üçün dövlətlər arasındakı sərhədlərin törədəcəyi nəticələr əhəmiyyətli deyil 

və AB zonasında olduğu kimi, bir çox ölkələrdə sərhədlər xəritədən silinir, digərlə-

ri isə  zəiflədir. Baltik ölkələrində,Balkanlarda və Qara Dəniz bölgəsində bölgəsəl 

təhükəsizliyin əhəmiyyəti artır. Bölgəsəl təhükəsizlik əməkdaşlığı, əsas təhlükəsiz-

lik məsələsidir. 

Son onillik təhlükəsizliyə qarşı qeyri-hərbi, lakin bölgəsəl təbiətli və sərhədlərə 

sığmayan yeni təhlükələrin yaranması ilə müşaiyət olunmuşdur. Onlar, korrupsi-

ya,mütəşəkkil cinayət,silah,narkotik,insan orqanları,kontrabanda qaçaqmalçılığı və 

qeyri-qanuni miqrasiyanı əhatə edir.Etnik və dini münaqişələr, terrorizm və kütləvi 

qırğın silahlarının yayılması daha böyük təhlükələrdir.  Bu bizi təhlükəsizlik birli-

yinin qeyri-hərbi sektorunu islahat etməyə gətirir: polis, kəşfiyyat, sərhəd qüvvələri 

və başqa idarələr təhlükəsizlik islahatı gündəliyinin ciddi hissələridir. Potensial təh-

lükə olan yerləri demarkasiya edən xətlər artıq səhədlər boyu görünmür və sərhəd-

lərin hər iki tərəfində hərbi qüvvələr də yoxdur. Yeni təhlükələr çoxüzlüdür, mütə-

şəkkil cinayət və korrupsiya ilə siyasi ektremizm birləşmişdir. Onlar cəmiyyətləri 

ayırır və dövlət sərhədlərinə baxmayaraq öz işlərindən çəkinmirlər. Onlara geniş 

tərkibli hökümət əməkdaşlığı ilə bölgəsəl olaraq müqavimət göstərilməlidir və də-

rin müdafiə ilə durdurulmalıdırlar. 

Təhlükəsizlik,  ənənəvi olaraq daxili funksiyalar daşıyan Daxili işlər,  Ədliyyə, 

Maliyyə və başqa Nazirliklər ilə koordinasiya tələb edir. Onlara tabe olan idarələr 

sərhəd təhlükəsizliyi, polis səlahiyyətləri,kəşfiyyat və əks-kəşfiyyat, maliyyə araş-

dırmaları, böhran idarəetmə  və  yəqin ki, fəlakət bölgəsinə kömək məsələləri ilə 

bağlı işlərdə əməkdaşlıq etməlidirlər. Lakin, təhlükəsizlik bölgə səviyyəsində təmin 

edildiyindən, o, Müdafiə və Xarici İşlər Nazirliklərinin səylərini tələb edir. Avro-

pada təhlükəsizlik və sabitlik anlayışı son on ildə dəyişmişdir. 

Bir -biri ilə qarşılıqlı olaraq birləşmiş yeni təhlükələrin gətirdiyi qorxular “Avro-

Atlantik zonasının”  ölkələrində  və yeni demokratik ölkələrdə  qəbul olunmuşdur. 

Hökümət idarələri arasında və regional əsasda koordinasiyalı səylərin zəruriliyi faktı 

hamıya aydındır. Ölkədaxili və  sərhəd boyu əməkdaşlıq istiqamətində irəliləyiş ol-

muşdur. Bu sahədə,beynəlxalq təsisatlar,NATO və AB-i,baxmayaraq ki,onlar tez-tez 

öz qayğılarını  səsləndirirlər,nisbətən az iş görüblər. NATO, hərbi islahat sahəsində 

çalışır. AB-i öz zonası daxilində, özünün perimetri boyunca təhlükədən qayğılanma-

sına baxmayaraq, sərhədləri aradan qaldırmışdır. Onun perimetri yeni təhlükələr törə-

dən zonalara yaxınlaşdıqca və hətta toxunduqca qayğıları da artır. 

Yeni demokratik ölkələrin bütün milli təhlükəsizlik konsepsiyaları yeni təhlükə-

ləri qəbul edirlər. Parlamentlər onların bir qismi üçün, məsələn,böhran idarəetməni 

təmin etmək üçün, geniş-miqyaslı daxili dağıntıların törətdiyi mümkün təhlükələr 

və ya ölkənin sərhədlərinə yaxın və ya ölkəni bürüyən üsyanlara cavab vermək 

 

237

üçün qanunlar qəbul etmişlər. Lakin,milli təhlükəsizlik konsepsiyaları daha spesifik 

və daha ətraflı konsepsiyalar və siyasətlər ilə,məsələn, silahlı qüvvələr üçün milli 

müdafiə siyasətləri və milli hərbi strategiyalarla tamamlanmamışdır. 

Müəyyən dərəcədə,bu çatışmamazlıq Qərb təsisatlarının və onların yeni demok-

ratik ölkələrdə tətbiq etdikləri inkişaf proqramlarının törətdiyi nəticədir. Onlar mü-

rəkkəb və  fərqli müdafiə planlaşdırma prosesi gətirdilər və o, milli təhlükəsizlik 

konsepsiyası ilə başlayır və addım-addım, hərbi quruculuğa, resurs əsaslı idarəet-

məyə və illik müdafiə büdcəsini formalaşdıran prosedurlara doğru gedir. 

Yeni təhlükəsizlik qorxularına qarşı  əks-tədbirlər hazırlamaq üçün oxşar yaxşı 

hazırlanmış proseslər mövcud deyil. Yeni təhlükələri ayırd etmək və ona qarşı dur-

maq üçün istifadə olunan ayrı-ayrı elementlər və texniki metodlar indiki təhlükələ-

rə uyğunlaşdırılıb. Məsələn, başqa fəsildə müzakirə edilmiş olan təhlükə-və-risk 

qiymətləndirməsi metodu təhlükəsizlik planlaşdırma metoduna daxil edilmişdir. Bu 

metod məyyən həddə qədər faydalıdır. NATO-nun böhran idarəetmə metodu hazır-

lamışdır. Faktiki olaraq, bu NATO-nun böhranın idarə edilməsinə  nə vaxt,nə cür 

qoşulacaq və qoşulacaqmı kimi siyasi qərara gəlib çıxır. O, qısa zaman ərzində edi-

ləcək cevik cavab mexanizmini əhatə etmir,lakin bunlar bilvasitə yeni demokratik 

ölkələrin hökümətlərinin tələbidir. 

Təhlükələr müəyyən edilir, Hökümətlər, Nazirliklər və onlara tabe olan idarələr 

onlar haqqında məlumatlıdırlar,əks tədbirlər həyata keçirilir,lakin orada da SNT və 

MAP üzvləri üçün hərbi quruculuqla bağlı olduğu kimi ümumi sxem,spesifik milli 

proqram,uzun-müddətli məqsədlər yoxdur. Bu çətinliyə vaxtında verilən cavab da 

yoxdur. Yeni təhlükələr altında qalan ölkələr,digər tərəfdən, artıq istifadə  olunan   

“Müdafiə İcmalı” prosesi boyunca yerinə yetirilən “Milli Təhlükəsizlik İcmal”-ın-

dan başlayaraq ümumi strategiya irəli sürə bilərlər. 

Müdafiə Nazirliyinin illik büdcəsini  bir yerə toplamaq kimi fəaliyyətlər geniş 

idarələr-arası koordinasiya tələb edir. Nazirliyin hazırlıq gündəliyi ilə bağlı faydalı 

illustrasiya vermək olar. İllik büdcənin bir hissəsi kimi, Kabinetin gündəliyi  parla-

mentə təqdim etməsi doqquz ay çəkir. Nə baş verdiyi aşağıda sxemdə təsvir olunur. 

Bu Baş Qərargahla Müdafiə Nazirliyi arasında, sonra Müdafiə, Maliyyə və İqtisa-

diyyat Nazirlikləri arasında və Kabinetin bir neçə gözdən keçirməsi ilə davam edən 

böyük irəli-geri gedən təkrarlanan prosesdir. Bütün bunlar büdcə parlamentə get-

məzdən əvvəl baş verir. 

Biz artıq Müdafiə Nazirliklərinin niyə səmərəli resurs idarəetməsi metoduna və 

ya PPBS-ə ehtiyacı olduğunu demişdik. Nazirliyin özünə fayda gətirməsi üçün bu 

sistemin təkcə daxildə funksiyası kifayət deyil. Resurs idarəetmə informasiyası Hö-

kümətin və parlamentin digər bölmələrinin işgüzar münasibətlərinin bölünməz his-

səsi olmalıdır. Maliyyə  və  İqtisadiyyat kimi Həlledici Nazirliklıər və Parlament 

Komissiyaları bunu başa düşməlidirlər. Bu iki səbəbə görə parlament işçiləri üçün 

 

238

əhəmiyyətlidir. Birincisi,baxmayaraq ki, parlament illik müdafiə büdcəsinə baxır, o 

illik tələbatların orta və uzun müddətli hərbi quruculuğun geniş sxeminə necə uy-

ğun gəldiyini götür-qoy etməlidir. Parlamentin işçilərinin( və digər Nazirliklərdəki 

ekspertlər) PPBS metodologiyasının bütün çaşqınlıqlarını mənimsəməsinə ehtiyac 

yoxdur, lakin onun əsas elementlərini anlamaları lazımdır.