1 Willem F. van Eekelen

Yekun Müddəalar 

 

Şəffaflıq demokratiyanın açarıdır. O təhlükəsizlik məsələləri üzrə  əsaslandırıl-

mış debatların və nəticədə, təhlükəsizlik siyasətinə xalq dəstəyinin yeganə yoludur.  

Aydındır  ki, bu cür debat müəyyən dövr ərzində hakimlik edən siyasi kontekstdən 

doğmalıdır. Digər tərəfdən, aydındır ki, bu mülkilər tərəfindən hökümət orqanları-

nı, parlamenti və mülki cəmiyyəti cəlb etməklə təşkil oluna bilər. Hərbçilərin de-

batlarda hökmranlıq etməsi yox, mümkün olan lazımı informasiyaları verməsi göz-

lənilir. Şəffaflıq informasiyaya çıxış və informasiyanı qorumaq arasında balans ya-

radır. O həmçinin qərar vermə mədəniyyəti və məsuliyyətini əks etdirir və cəmiy-

yətin sağlamlığı, inzibati effektivlik səviyyəsi və vətəndaş cəmiyyətinin və biznes 

camiyasının məmnun qalması üçün ölçü kimi xidmət edə bilər

139

. 

Şəffaflığın möhkəmləndirilməsi həm mülki, həm də hərbi peşəkarlardan ibarət 

tələblərə cavab verən ölkə boyu təhlükəsizlik təhsilindən asılıdır. Ən yaxşı prakti-

kaların beynəlxalq səviyyədə müqayisəsi daha yüksək standardlar üçün güclü sti-

mul olacaq. Bu baxımdan, 1998-ci ildə Sülh Naminə Tərəfdaşlıq çərçivəsində birgə 

ABŞ-Almaniya-İsveçrə  təşəbbüsü ilə başlamış Müdafiə Akademiyaları  və  Təhlü-

kəsizlik Tədqiqatları İnstitutları Konsorsiumu ən çox ümidverici idi. Təəssüf ki, o 

fokusu itirdi və akademik debatlar uzaqgörən  düşüncələri  əvəz etmək təhlükəsi al-

tına qoydu

140

. Oxşar olaraq, NATO,ATƏT və QAB parlament assambleyalarının 

parlament üzvləri arasında konsensus qurmaqla, mühüm rolları vardır və onlar he-

                                                            

138

 Jane Chanaa op. cit p. 52-54. 

139

 

Velizar Shalamanov, ‘Transparency Needs More IT and New Education’ in Transparency in 

Defence Policy, Military Budgeting and Procurement, Todor Tagarev (ed.). DCAF and G.C. 

Marshall, Bulgaria, 2002. 

140

 Dr Theodor H. Winkler op. cit. p. 23. He advocated a broad platform including all security sector 

players. 

 

163

sabatlar və qətnamələr üzrə birgə çalışırlar. Ekspertlər əla hesabatlar vasitəsilə bü-

tün üzv ölkələri arasında informasiya və biliyin səviyyəsinin artmasına kömək et-

mişlər və bu kömək faktiki olaraq bütün Avropa ölkələrinə uzanmışdır. 

Bu fəsilin  əsas nəticəsi, mülki-hərbi münasibətlərin təkmilləşməsi üçün əsas 

amil olan ordunun dəyişən rolu və təhlükəsizlik siyasətinin formalaşması və həyata 

keçirilməsi üçün geniç mülki fikir ilə əlaqədardır. Siyasətin ordu üzərində üstünlü-

yü Qərb demokratiyasının təsis etdiyi və qəbul etdiyi önəmli elementidir. Bu milli 

müstəqillik və ya ərazi bütövlüyü ilə bağlı müharibənin ortasında tam praktikadan 

keçə bilər, lakin indiki müasir təhlükəsizlik mühitində mühasirə və ya müharibə az 

hallarda elan oluna bilər. Bu gün, ordunun da effektiv funksiyası üçün mülki dü-

şüncə lazımdır. 

Təhlüksizlik siyasəti miqyasına görə böyümüş  və  məsələnin hərbi tərəfini çox 

geridə qoyur. Birinci növbədə ordunun özü bunu tanımalıdır. Əsas məsələ inamın 

tarazlığıdır və o, peşəkar hərbi məsləhətə özünün uyğun yerini verir. Təbiəti etibarı 

ilə, xarici işlər və müdafiə nazirliklərii başqa hökümət nazirliklərindən fərqli olaraq 

milli maraqlara qlobal baxışla yanaşırlar. Beləliklə,  əgər onlar özlərinin yerlərini 

demokratik cəmiyyətdə saxlamaq istəyirlərsə,onda dar maraqları adlayib keçməyi 

bacarmalıdırlar. 

Son sual ondan ibarətdir ki, gələcəkdə orta və kiçik ölkələr müdafiə nazirliyi 

saxlamalıdırlar ya yox.Yəqin ki, biz bütün təhlükəsizlik sektorunu əhatə edən milli 

təhlükəsizlik nazirliyi instiqamətində irəliləyirik. Daxili və xarici təhlükəsizlik ara-

sında sərhədin ortüşməsi, bu cür qovuşma üçün arqument ola bilər və nəticədə çox-

lu təkrarları və nüfuz üzərindəki mübahisləri istisna edər. İstənilən halda, təhlükə-

sizlik siyasətinin beynəlmiləlləşməsi,təhlükəsizlik sektorunun bütün spektri boyun-

ca bütün xidmətlərin inteqrasiyası olmasa da daha çox əməkdaşlıq tələb edəcək. 

O,prosesə mülki qatqının vacibliyinin artırılması üçün məsuldur. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

164

ƏLAVƏ 

 

Maddə III-177 (keçmiş Maddə30(2) TEU) 

 

1.   Europol-un  missiyası Üzv Ölkələrin polis orqanlarının və digər hüquq  

mühavizə xidmətlərinin addımlarını və iki və ya daha çox Üzv Ölkəni əhatə edən 

ağır cinayətlərin, terrorçuluğun,Birllyin ümumi maraqlarına təsir edən cinayət for-

malarının qarşısını almaq və mübarizə aparmaq üçün onların qarşılıqlı əməkdaşlı-

ğını dəstəkləmək və  gücləndirməkdir.  

2.    Avropa  qanunları Europol-un strukturunu,əməliyyatlarını,fəaliyyət sahə-

sini və məqsədlərini müəyyən edir. Bu məqsədlərə daxildir : 

a)  Üzv ölkələr və ya üçüncü ölkələrin hökümətləri və ya orqanları tə-

rəfindən göndərilən məlumatların toplanması,saxlanması, üzərində  işlən-

məsi,analizi və məlumat mübadiləsi; 

b)  Üzv Ölkələrin müvafiq orqanları ilə birgə həyata keçirilən koordi-

nasiya,təşkil etmə  və  təhqiqat və operativ fəaliyyət və ya birgə  təhqiqat 

qrupları kontekstində,mümkün olduqca Eurojust- la əlaqəlli surətdə. 

             Avropa qanunları Avropa Paralmenti və Üzv Ölkələrin parlamentləri ilə 

birlikdə Europol-un fəaliyyətini gözdən keçirmək üçün prosedurlar hazırlamalıdır. 

3.  Europol-un istənilən ölkədə operativ addımı Üzv Ölkənin hökümətinin ra-

zılığı ilə  və onunla əlaqədə  həyata keçirilə bilər. Məcburedici addımların tətbiqi 

müvafiq ölkə hakimiyyətinin məxsusi səlahiyyətidir. 

  

Maddə III-178 (keçmış Maddə 32 TEU) 

 

Avropa hüququ və ya Şuranın çərçivə qanunu, şərtlər, məhdudiyyətlər müəyyən 

etməli və onların altında Üzv Ölkələrin müvafiq səlahiyyətli orqanları Maddə III-

171 və  Maddə  III-176 –a uyğun olaraq başqa üzv ölkənin ərazisində həmin ölkə-

nin hökümətinin razılığı ilə və onunla əlaqədə fəaliyyət göstərə bilər. Şura Avropa 

parlamenti ilə məsləhətləşmələrdən sonra yekdilliklə hərəkət etməlidir. 

 

 

 

 

 

 

165

4-cü Fəsil 

Təhlükəsizlik Sektoru üzərində  

Qanunverici Nəzarət 

 

Dr. Willem van Eekelen 

 

 

Giriş 

Gürcüstan və Ukrayna xalqları saxtalaşdırılmış seçkilərin nəticələrini qəbul etməyə-

rək demokratiya uğrunda iki böyük qələbə qazandılar. Onların etirazları, tələb etdikləri 

Avropa standardlarının tətbiq edilməsi üçün inanılmaz cəsarət və dəyanətin təsdiqi idi. 

Keçmiş təcrübənin əksinə olaraq,onlar tükənmək əvəzinə enerji toplayırdılar və belə-

liklə,korrupsiyalanmış hökümətlərin etdiklərinin artıq qəbuledilməz olduğunu göstərdi-

lər. İraq xalqı öz həyatını təhlükədə qoyub fərqli şərtlər altında son əlli il ərzində ilk də-

fə açıq seçkiyə getdi. Onların demokratik özünü-ifadə etmə səyləri hətta seçimlərə qa-

tılmaq istəməyən ən pessimist müşahidəçini də hərəkətə gətirdi. Qədim atalar sözü üç 

dəfə təsdiq olunmuşdur:  baxmayaraq ki, bir nəfər bir qrup adamı bir müddət aldada bi-

lər, lakin bütün xalqı bütün dövr ərzində aldada bilməz. Biz fundamental dəyişikliklə-

rin şahidi oluruq. Avropada bu 1975 –ci ildə Helsinkidə dövlətlərarası davranışı tən-

zimləyən və dövlətlərin öz vətəndaşları ilə münasibətlərini tənzimləyən yeni prinsiplə-

rin qəbul edilməsi ilə başlamış prosesin sonu kimi qiymətləndirilə bilər.  İndi həmən 

aparıcı qüvvə qalmalıdır. Demokratik seçkilər insanlar arasında inam hissləri yaratmaq 

üçün fövqaladə əhəmiyyətlidir, həm də özü-özlüyündə, o, hökümətin daha yaxşı hesa-

batlılığı üçün başlanğıcdır. Kommunizm süquta yetəndən sonra Şərqi Avropanın əksər 

ölkəsi mafia praktikaları və yeyici korrupsiya ilə üzləşdi,çünki insanlar başa düşmürdü-

lər ki, bazar iqtisadiyyatı hec bir qayda və tənzimləmə olmadan hər- kəs- üçün- sərbəst 

demək deyildir. Hətta Avropa Birliyinə son zamanlar qəbul olunmuş ölkələr,onların cə-

miyyətinə sirayət etmiş korrupsiyanın aşılanmış təsiri ilə mübarizə aparmalı idilər. 

Yaxşı idarəçilik növbəti mərhələnin ən böyük çağırışıdır. Demokratik ölkədə,le-

gitim hökümətin işi, gördüyü işi açıqlamaq, izah etmək və əsaslandırmaqdır. Onla-

rın nə etdiyini açıqla; nəyə görə onlar bunu etdiklərini izah et və xalqın seçdiyi nü-

mayəndələrlə debatlarda bunu əsaslandır. Bir tərəfdən hökümətin hesabatlılığı  və 

digər tərəfdən parlamentin məsuliyyəti və ciddi təcrübəsi olmalıdır. 

 

166

Bütün Avropa boyunca praktika fərqlidir və vahid model yoxdur. Hökümət legi-

timliyi xalqın azad seçki ilə ifadə olunmuş iradəsindən alır variantı çoxlu fərqli par-

lamentar praktikalara çevrilmişdir. Hətta hökümətin üç əsas funksiyasının konsep-

tual fərqliliyi, Monteskyunun Trias Politica-sında müəyyən edildiyi kimi-qanunve-

rici-icraedici və  məhkəmə orqanları- az-az halllarda hakimiyyətin tam bölünməsi 

ilə nəticılənir. Çoxlu ölkələrdə icra orqanlarımın üzvləri həm də parlament üzvləri-

dir. ABŞ-da qanunverici orqan ilə icra arasındakı bölünmə ən mükəmməldir. Prezi-

dent geniş səlahiyyətlərə malikdir; onun nazirləri( katiblər adlanır) Konqres qarşı-

sında hesabatlı deyillər.  Buna baxmayaraq, bu belə olur, çünki mürəkkəb hakimiy-

yət bölgüsü sistemi (checks and balances) həm qanunvericilik və həm də büdcə ay-

rılmalarına təsir edir. Fransada, xarici işlər və müdafiə nazirlikləri prezidentin xü-

susi sahəsi sayılır və kabinetin, parlament haqda heç danışmağa da dəyməz, bu sa-

hələrə çox az təsiri vardır.  Lakin, Qərb demokratiyasının ümumi özəlliyi onun 

açıqlığındadır,burada xalq öz nümayəndələrini seçir  və müxtəlif siyasi partiyalar 

arasında seçim etmək hüququ var. Bir çox hallarda parlamentin qəbul etdiyi qərar-

lar birbaşa demokratiya forması kimi referendum mövzusu olur. 

Demokratiya demokratik təsisatlardan da böyük məsələdir. Demokratik mədə-

niyyət  ümumi kimlik, dözüm və inam dərəcəsini öz üzərinə götürür və müxalifətin 

növbəti seçimlərdə qalib gələ biləcəyini qəbul etməsini mümkün edir. Denokratiya-

larda fərdlər və azlıqlar özlərini təhlükəsiz hiss edirlər,çünki onların fundamental 

hüquqları qanun aliliyi ilə qorunur və hörmət edilir. Demokratiya elə sistemdir ki, 

orada qanun yaradıcılığı və idarəçilik şəffafdır, hər bir vətəndaş  üçün öz fikrini ifa-

də etmək üçün maksimim şərait yaradılır və sonucda real və alternativlərin mövcud 

olduğu seçimlər vasitəsilə keyfiyyət nəzarəti  vardır. Müxalifət olmadan,özünü tək-

milləşdirmə perspektivləri yox ola bilər. Demokratiya o vaxt yaxşı  işləyir ki, cə-

miyyətdə hədsiz qütbləşmə yoxdur və sağlam orta sinif mövcuddur. O, ancaq üç və 

ya dörd ildən bir parlament seçkiləri ilə məhdudlaşmamalıdır, əvəzində hökümətin 

bütün səviyyəli fəaliyyətində vətəndaşların marağına səbəb olan məsələlərdə onlar-

la təmasda olmağa cəhd etməlidir. Beləliklə, hökümətin mərkəzi funksiyalarının 

hər hansı bir formada bölgələrə, vilayətlərə və ya daha aşağı bələdiyyələrə bölün-

məsi  əhəmiyyətlidir. Xarici işlər və müdafiə üçün bu yanaşma problem yaradır, 

çünki bu məsələlər bütövlükdə milli maraqlara toxunur və yerli mülahizələr kölgə-

də qalır. Ona görə də mərkəzi hökümət  bu sahələrdə aparıcı rol oynayır və demok-

ratik hakimiyyət ancaq ölkə parlamenti tərəfindən həyata keçirilə bilər. İstər istə-

məz,bu parlamentar ilə seçici arasında məyyən məsafə yaradır. 

Təhlükısizlik siyasətinin məqsədləri  ərazi bütövlüyü və müstəqilliyi qorumaq 

kimi ənənəvi  məqsədlərdən başqa daha geniş və getdikcə artan istiqamətdə böhran 

vəziyyətlərində çoxmillətli  əməliyyatlara dəstək addımlarına, sabitlyi möhkəmlə-

dən səylərə  və son zamanlarda terrorçuluğa qarşı mübarizəyə yönəlmişdir. Parla-

 

167

ment baxışları da müxtəlif yollarla bu yeni şəraitlərə uyğunlaşmalıdır. Təhlükəsiz-

lik siyasəti başa düşülən olmalı və aydın xarici siyasətin tərkibinə inteqrasiya edil-

məlidir.  Əsgərlərin xaricə müdaxilə missiyalarına, o cümlədən, etnik və ya dini 

münaqişələrdə döyüşən  qüvvələri ayırmaq üçün göndərilməsi, parlamentarlar üzə-

rinə ağır siyasi və mənəvi yük qoyur,nəinki bu əsgərlərə öz vətənlərini təcavüzdən 

qorumaq üçün vətənpərvər tapşırıqlar vermək. Buna baxmayaraq, dəyişən  şərtlər 

altında müdafiə siyasəti, büdcə və avadanlıq qərarları üzərində parlament nəzarəti 

üçün müəyyən ümumi istiqamətlər tərtib etmək olar.  

 

Parlament Nəzarəti  

 

Prinsipcə parlament nəzarəti hökümətin fəaliyyətinin bütün sahələrinə,  əsasən 

də büdcə ayrılmalarına şamil edilməlidir. Lakin qəbul edilməlidir ki, təhlükısizlik 

və müdafiə məsələlərinin xüsusi özəllikləri vardır.Platondan başlayaraq indiyə kimi 

bu sual həmişə ortada olub: qoruyuculara necə  nəzarət etməli. Ordu hakimiyyət 

üçün güc mərkəzi olub,lakin, həmçinin, potensial təhlükə olub. 

Feodalizm dövründə,Kralın özü səhra komandiri idi və onun vassalları öz qüv-

vələri ilə ona köməyə gəlirdilər. Ordu muzdlulara arxalanmağa başlayandan,onların 

sadiqliyi,onların başçılarının hərbi kampaniyanı maliyyələşdirmək imkanında ol-

masından asılı olmuşdur. Bütün bunlar hər bir vətəndaşın cəlb olunması ilə  və 

həmçinin, zabit korpusunu peşəkarlığa,ənənələrə  və  mədəniyyətə  gətirən,məcburi 

çağırış ordularının yaranması ilə dəyişdi. Ordu cəmiyyətə inteqrasiya oldu, lakin tə-

lim,avadanlıq və logistikanın gündən-günə artan mürəkkəbliyi siyasi məqsədlər ilə 

hərbi ehtiyaclar arasında uçuruma səbəb oldu. Ordu əsasən siyasi xəttin üstünlüyü-

nü qəbul etmişdir, lakin onlara verilən tapşırıqların yerinə yetirilməsi üçün hökü-

mətləri tərəfindən vasitələrlə  təmin olunmadığı düşüncəsindədirlər.  Əksinə, siya-

sətçilər hərbi gücdən istifadə olunmasına getdikcə narahat olmağa başladılar, həm 

onların büdcəyə nəzarət etməsi baxımından, həm də mənəvi və hüquqi baxımdan.  

Yeni texnologiyanın artan dağıdıcı gücü mülki əhalinin çəkindirmə,müdafiə və qo-

ruma məsələlərini ortaya çıxartdı. Son zamanlarda,kəfkir,məcburi çağırışdan kö-

nüllü qüvvələrə doğru,çağırışçıları sülhü dəstəkləyən və müdaxilə əməliyyatlarına 

göndərmək çətin olduğundan, geriyə doğru yellənməyə başladı. Çağırışçılar arasın-

da könüllü birliklərin yaradılması bu problemdən yan keçməyə imkan verərdi, la-

kin onda da problemlər həll olunmamış qalır. Onların xidməti dövrü tələb olunan 

texnoloji təcrübəni öyrənmək üçün bəs edəcəkmi? Və, daha əhəmiyyətlisi, ordunun 

yararlı gənclərin ancaq bir hissəsini çağırması, ordunun onlara heç bir ehtiyacı ol-

madığı halda nə qədər ədalətlidir? 

Silahlı qüvvələr üzərində mülki hakimiyyət yox,demokratik hakimiyyət haqqın-

da danışmaq lazımdır. Təbii, siyasətçilər mülki olmalıdırlar. Stalin və Tito-dan son-

 

168

ra, sadəcə Xorvatiya prezidenti Franko Tucman hərbi forma geyinirdi və o da hə-

mişə yox. Məsələ ondadir ki, mülki hakimiyyət həmişə demokratik hakimiyyət de-

mək deyildir. Sovet İttifaqında siyasi xətt üstünlük təşkil edirdi.Politbüro siyasətə 

qərar verirdi və nazirlər icra edirdi. Amma demokratik hakimiyyət yox idi. Bu za-

man növbəti sual ortaya çıxır. Nə qədər dərinliklə demokratik nəzarət tətbiq edil-

məlidir? Kəşfiyyat və hərbi planlaşdırma çox vaxt öz işlərini tam açıqlamır. Böhran 

zamanı, çevik qərar qəbulu məna daşıyır və əsil hərbi əməliyyatların aparılmasını, 

onların səlahiyyət dairələri və döyüş qaydaları aydın surətdə müəyyən edildikdə, 

mümkün qədər hərbi komandanlığın ixtiyarına vermək lazımdır. O zaman Klemen-

suya aid edilən fikir ” müharibə çox ciddi məsələdir,bu iş generalların ixtiyarına 

verilməlidir” müəyyən təkmilləşmə tələb edir. Hərbçilərlə mülkilər bir-birinə qarşı 

qoyulmamalıdır: məsələ siyasətin üstünlüyü məsələsidir. Ordunun demokratik nə-

zarət altında olmalı həqiqət olduğu halda-ümumi təhlükəsizlik siyasəti,təhlükəsizlik 

tələbatları  və güc işlətmək haqqında qərar kimi məsələlər nəzərdə tutulur- ətraflı 

detallara girmək siyasətçilərin işi deyil. Əsasən,generallar demokratik siyasətin üs-

tünlüyünü qəbul etməli və öz səlahiyyət dairələri çərçivəsində davranışlarına ca-

vabdeh olmalıdırlar. Uğurlu müdafiə siyasəti ağırlıqlı olaraq qarşılıqlı hörmət mü-

hitinə, peşəkar bacarığa və hərbi və siyasi fikirləri əks etdirən şəffaf qərar qəbul et-

mə prosedurlarına arxalanır. Sonucda, siyasət üstün gələcək, lakin ordu əmin olma-

lıdır ki, onun firkirləri nəzərə alınmışdır. 

Bir tərəfdən səlahiyyətin bölünməsi və digər tərəfdən məsuliyyət və hesabatlılıq 

arasındakı sərhəd xətti bütün tərəflərdən hökümət,media, qeyri hökümət təşkilatları və 

təsir qruplarından gələn informasiya axınının vurğuladığı müasir demokratiyada əhə-

miyyətli məsələlərdən biridir. Sabah qəzetlərində gedən başlıqlara görə müdaxilə etmə-

yə cəlb edilməsi,öz kursu ilə dönmədən getmək istəyən parlamentar üçün daimi davam 

edən problemdir. Bu problem təhlükəsizlik məsələlərində daha da böyükdür,orada  in-

san duyğuları çox vaxt tam olmayan informasiya əsasında daha asan coşur, digər tərəf-

dən, əsgəri, təhlükəli yerə göndərmək qərarı həyat və ölüm məsələsidir. 

Parlamentli demokratiyalarda, hökümət –yəni Dövlət Başçısı və Kabinet  parla-

mentin nəzarəti altında çalışır. Yüzilliklər ərzində parlament səlahiyyəti hədsiz də-

rəcədə artmışdır. Əvvəllər,onların funksiyası kral hakimiyyətinə vergilər toplamağı 

icazə vermək idi və sonralar, çox vaxt asan olmayan, hökmdarın hüquqları və öh-

dəlikləri ilə onun vətəndaşları arasında tarazlığa çevrildi. Bu gün onlar geniş spek-

tri əhatə edir və Avropa ölkələri arasında əhəmiyyətli dərəcədə fərqlidir, lakin buna 

baxmayaraq, aşağıdakı kimi ifadə oluna bilər: 

Partiyanın seçki platformu əsasında və ya formalaşmış koalisiya haqqında razı-

lığa görə hökümətə dəstək vermək. Yeni hökümət işə başlayanda və siyasi bəyanat-

lar verəndə(müdafiə məsələləri də daxildir), adətən inam səsverməsi keçirilir və ya 

hökümətə inamsızlıq variantı müzakirə olunur. 

 

169

Qanun layihələri üzrə qanunvericilik səlahiyyəti hökümət və ya fərdi parlamen-

tarlar tərəfindən təqdim edilir və izahedici memorandumla müşaiyət edilir. Layihə-

lərə işlək komitələrdə baxılır və yazılı surətdə suallar verilir. Bəzən dinləmələr təş-

kil olunur.Parlamentin ümumi iclasında debatlardan sonra bəyənilir və orada düzə-

lişlər və variantlara baxılır və nəticədə səsvermə ilə yekunlaşdırılır. Bəzən, verilən 

səslərə görə şifahi izahatlara izn verilir. 

İcra üzərində  nəzarət səlahiyyəti,siyasi nəzarətə (hökümət parlament çoxluğu-

nun hələ  də  dəstəyini qazanırmı?), strategiya üzərində  nəzarətə(  şifahi və yazılı 

suallar vasitəsilə spesifik siyasi aktları sual altına qoymaq),büdcə yoxlamalarına və 

sonda  büdcənin həyata keçilrilməsi haqqında Audit Komissiyasının verdiyi hesa-

bat əsasında hesabatlılığa bölünür. Ciddi sui-istifadə baş verə bildiyi halda, parla-

mentin rəsmi sorğu keçirməyə səlahiyyəti vardır. Parlament sorğusu şahidləri çağı-

rıb və and altında sorğulasa,sənədlərini müsadirə edərsə, məhkəməyə oxşaya bilər. 

İnformasiya almaq hüququ vasitəsilə Strategiya nəzarəti, geniş istifadə edilsə,parla-

menti hökümətin icra funksiylarına yaxınlaşdırar. Çoxlu Qərb parlamentlərində faktiki 

nəzarəti kənara qoyub,hətta hökümət rəsmi təklifləri masa üstünə qoymazdan öncə, hö-

kümətin qərar qəbul etmə proseslərində iştirak etmək tendensiyası vardır. Bir çox hal-

larda, hətta ilkin parlament addımları ilə  gözlənilən hökümət qərarlarının qarşısı alınır. 

    

 Problemlər 

 

Problem,metod icad edib və onun hesabına qanunvericiliyin konstitusyon rolu-

nu məqsədli və peşəkar şəkildə həyata keçirə bilməkdir. Əgər dəqiq metod tapılma-

sa,parlament hakimiyyətinin siyasi sözçülüyə çevrilmək təhlükəsi yaranır, daha çox 

imkanlar bürokratiyanın üzərində qalır və ordu da öz yolu ilə gedir. Siyasət qurma 

və yoxlama dövrəsi üçün model aşağıdakı kimi ola bilər

141

: 

Problemlərin və strateji variantların tədqiqatı və qiymətləndirilməsi:  

•  Ölkənin üzləşdiyi bütün mümkün xarici təhlükəsizlik problemləri-

nin müəyyən edilməsi; bu problemlərlə məşğul olmaq üçün strategiya mü-

əyyən edilməsi zərurəti; müəyyən edilmiş problemlər arasında prioritetləri 

aydınlaşdırmaq üçün metodlar hazırlanması; strategiyaların yerinə yetiril-

məsi üçün metodlar,çərçivələr və proseslər ayırd edilməsi, müşahidə, baxış 

və yoxlama və strategiyanın mövcud vəziyyətə uyğunlaşdırılması; strateji 

variantlar üçün sistemli informasiya və  məlumat bazası hazırlanması; və 

strategiyaların yerinə yetirilməsi üçün sistemli informasiya və məlumat ba-

zası hazırlanması; 

                                                            

141

 Ravinder Pal Singh (ed.), Arms Procurement Decision Making, Vol. 2, Oxford 

University Press, 2000, pp. 4-5. 

 

170

•  Strateji alternativlərin nəzərdən keçirilməsi; alternativ ssenarilərin 

öncədən xəbər verilməsi və alternativ strategiyaların yerinə yetirilmə me-

todlarının qiymətləndirilməsi; hər bir alternativ ssenariyə alternativ strate-

giyaların təsirini nəzərdən keçirən qabaqcıl tədqiqat aparılması; hər bir 

strateji siyasətin güclü və zəif tərəflərinin analizi və milli təhlükəsizliyi və 

cəmiyyəti irəli aparmağa təklif edilən imkanlar. 

 

Qərar vermə və İcra edilmə: 

 

•  Strategiya üzrə qərar vermə və icra üçün məsuliyyətlərin, resursla-

rın və vaxt çərçivəsinin aydınlaşdırılması; 

•  Strategiyaların müşahidəsi və nəzərdən keçirilməsi üçün metodla-

rın seçilməsi; və  

•  Strategiyanı həyata keçirmək və məqsədləri müəyyən etmək üçün 

qərarların  verilməsi. 

 

Strategiyaların qiymətləndirilməsi və nəzərdən keçirilməsi: 

 

•  Məqsədlərin və nəticələrin periodik olaraq gözdən keçirilməsi; qa-

zanc və  zərər baxımından effektivliyin müşahidəsi; icranın səmərəliliyini 

dəyərləndirmək üçün alınan nəticələrin tutuşdurulması; 

•  Strategiyanın yerinə yetirilməsinin,metodların,resursların və priori-

tetlərin nəzərdən keçirilməsi və strategiyanın problemlərə təsirinin qiymət-

ləndirilməsi; və  

•  Qiymətləndirmə prosesinin özünün meta-qiymətləndirmə-nəzərdən 

keçirilməsi,strategiyanın məqsədlərinin,metodlarının,fərziyyələrinin və dəstək-

verici məlumat bazası və proseslərinin doğruluğunun təsdiq edilməsi. 

 

Strateji siyasətin yenidən qiymətləndirilməsi,uyğunlaşdırılması və ya durdurulması: 

•  Strateji siyasətin davam etdirilməsi qərarı; icra orqanı  tərəfindən 

düzəltmələr; 

•  Strategiyaların formasının dəyişilməsi ilə bağlı  qərar-əsas düzəl-

tmələr və uyğunlaşdırmalar; və 

• 

Strateji siyasətin durdurulması ilə bağlı qərar. Siyasətin durdurul-

ması qərarı, yeni siyasət təşəbbüsündə olmaq və mərhələ 2-yə dönmək de-

məkdir