9-mavzu. Tezkorlik qobiliyatini tarbiyalash. Mashgʻulot turi: ma’ruza Mavzu rejasi

 
kuchlanishi mashqni to‘g‘ri bajarishga emas, balki 
uni maksimal tezlikda
 
bajarishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Tez bajariladigan URM quyidagi 
harakatlardari iborat:
 
siltanishlar, aylanishlar, burilishlar va boshqa tez bajariluvchi
 
harakatlar. 
Bu mashqlarni to‘xtamasdan 5-10 soniya ichida uzluksiz bajarish
 
kerak. Ularni ta’sirini oshirish 
uchun qayta bajarish kerak.
 
Umumiy tezkorlikni oshirish uchun sport o‘yinlari va boshqa turlar
 
katta ahamiyatga ega. Lekin bu sport o‘yinlarini kichiklashtirilgan
 
maydonchalarda o‘ynash 
ijobiy natija beradi. Bu mashqlarni asosan yosh
 
sportchilar va endi shug‘ullanayotgan sportchilar 
bilan mashg‘ulot o‘tkazilganda, mashg‘ulot tayyorgarlik qismida va mashg‘ulotning tayyorgarlik
 
davrida beriladi.
 
O‘zi tanlab olingan sport turining maxsus mashqlari – maksimal
 
tezlikda va 
musobaqa mashqlarining elementlariga yaqinlashtirilgan
 
mashqlardan iborat bo‘lishi kerak.
 
Tezkorlikni rivojlantirishda yo‘naltirilgan maxsus mashqlarni uch
 
guruhga ajratish mumkin:
 
a) 
siklik mashqlar - katta chastota bilan takror bajariladigan mashqlar.
 
b) asiklik mashqlar - 
maksimal tezlikda takror bajariladigan;
 
(sanchishlar, tezlanish, sakrashlar, siltanishlar);
 
v) 
aralash mashqlar (yugurib kelib uzunlikka sakrashlar, irg‘ishlar,
 
sport o‘yinlarining ayrim 
harakatlari.)
 
Siklik mashqlar 10-15 soniya ichida bajariladi va takror bajariladi
 
Asiklik 
mashqlarni to tezlik pasayguncha bajarish kerak. Boshqa sport turlarining tez bajariladigan 

---

mashqlari ham katta aha- miyatga ega. Masalan: basketbol - atletikachilarga, qisqa masofaga 
yugurish - futbolchilar uchun, voleybol - og‘ir atletikachilarga. Qisqa masofaga yugurish - 
xokkey kabi sport turlari uchun ham katta ahamiyaga ega. Tezkorlikni tarbiyalash jarayonida 
oddiy va murakkab reaksiyalar mavjud: Oddiy reaksiya - oldindan ma’lum bo‘lgan signallarga 
ma’lum bo‘lgan harakat bilan javob berish va ongli ravishda, avtomatlashmagan holdagi faoliyat. 
Masalan: ishofaga binoan start olish. Murakkab reaksiya - oldindan ma’lum bo’lmagan signalga 
ma’lum harakat bilan javob berish va avtomatlashgan holda faoliyatni bajarish. Oddiy reaksiyani 
tarbiyalashda quyidagi metodlar qo‘llaniladi:
1. Ko‘proq qo‘llaniladigan metodlardan biri - takroriy metod. Masalan: startdan takroriy 
yugurish, o‘qituvchining signali bo‘yicha harakat yo‘nalishini o‘zgartirish; boksda - sherigining 
oldindan ma’lum zarbasiga qarshi himoya harakatlari.
2. Qismlab o‘rgatish metodi - bu metodda reaksiya tezligi yengillashtirilgan sharoitlarda va 
keyingi harakatlar tezligini ayrim-ayrim takomillashtiriladi. Masalan: pastki startdan 
yugurishdagi reaksiya vaqti, boshlang‘ich harakatni bajarish qiyinchilik sabablari ancha cho‘zilib 
ketadi. Chunki "sprint" qo‘liga anchagina tana og‘irligi bosadi. Uni tayanchdan tez olish qiyin. 
Bunday hollarda start signaliga tezlik reaksiyasini oshirish uchun alohida ishlar olib boriladi. 
Masalan: startdan biror buyumlarga tayangan holda chiqiladi. 3. Sensor metodi - bu metod mikro 
masofalarga yugurish uchun ketgan vaqtni sezish va shu asosda harakat reaksiyasini tarbiyalash. 
-Bu mashqlar 3 bosqichda o‘tkaziladi:
I bosqichda shug‘ullanuvchi signalga maksimal tezlik bilan javob berishga intilib, harakat 
bajaradi. Har qaysi sinovdan so‘ng o‘qituvchi unga ko‘rsatgan vaqtini aytadi. 
II bosqichda - harakat oldindagiga o‘xshab maksimal tezlik bilan bajariladi. Bu yerda 
o‘qituvchi o‘quvchidan masofani qancha vaqtda o‘tganligini so‘raydi, so‘ng haqiqiy vaqtini 
aytadi. 
III bosqichda - endi o‘quvchidan oldindan kelishilgan vaqtda yugurish talab etiladi. 
Shunday qilib, o‘quvchi reaksiya tezligini boshqarishni o‘rganadi. Murakkab reaksiyani 
tarbiyalash metodikasi. Biz bu yerda murakkab reaksiyaning ikki hodisasi haqidagi masalani 
bayon etishimiz lozim: 1. Harakatdagi obektga bo‘lgan reaksiya. 2. Reaksiyani tanlash. 
1. Harakatdagi obektga bo‘lgan reaksiya ko‘proq yakka kurashlar-da, to‘p bilan 
o‘ynashda uchraydi. Masalan: darvozabonning to‘p tepish harakatini olaylik. Darvozabon: 1. 
To‘pni ko‘rishi kerak. 2. Uning yo‘nalishini va tezligini baholashi; 3. Harakat rejasini tanlash; 4. 
Uni amalga oshira boshlash. Bu hodisada reaksiyalarni yashirin davri shu 4 elementdan tuziladi. 
Shu 4 elementdan birinchisi asosiy hisoblanadi. Darvozabon reaksiyasining ko‘p vaqti shunga 
ketadi. U vaqt 0,95 soniya dan to 1 soniyagacha bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, harakatdagi 
obektga bo‘lgan reaksiyada katta tezlik bilan yo‘nalayotgan predmetni ko‘ra bilish asosiy 
ahamiyatga ega. Mashg‘ulotlarda darvozabonning ana shu qobiliyatini rivojlantirishga katta 
ahamiyat berish kerak. Buning uchun harakatdagi predmet reaksiyasini oshiravchi mashqlar 
qo‘llaniladi. Mashq talabi tezlikni oshirish hisobiga ortadi. Masalan: tennis koptogi bilan 
mashqlar bajarish. Reaksiya tanlash - atrofdagi sharoitda yoki raqib harakatining o‘z- garishiga 
muvofiq qator harakatlardan kerakli harakat javobini tanlashdan iborat. 
Murakkab reaksiyaning tarbiyalashda metodik prinsiplardan oddiydan murakkabga 
hamda sharoitni o‘zgartirish imkoniyatlari sonini asta-sekin oshirib borish kerak.