A. A. Karimov j. E. Kurbanbayev s. A. Jumanazarov

Qimmatli qog‘oz!ar 
- hujjatlar bo‘lib, ular mazkur hujjatlami
52 F in a n cia l a n d m an a g e ria l acco u n tin g , 12e, C a rt S .W a rre n , J a m e s M .R e e v e , Jo n a th a n E .D u c h a c , 7 1 8 -p a g e , 2 0 1 4
53 F in a n cia l a n d m an a g e ria l acco u n tin g , 12e, C a rl S .W a rre n , J a m e s M .R e e v e , Jo n a th a n E .D u c h a c , 7 2 8 -p a g e , 2 0 1 4
54 F in a n c ia l a n d m an a g e ria l a c c o u n tin g , 12e, C a rl S .W a rre n , J a m e s M .R e e v e , Jo n a th a n E .D u c h a c , 7 2 8 -p a g e , 2 0 1 4
289

---

chiqargan yuridik shaxs bilan ulaming egasi o ‘rtasidagi mulkiy 
huquqlami yoki qarz munosabatlarini tasdiqlaydi, dividendlar yoki 
foizlar tarzida daromad to iash n i hamda ushbu hujjatlardan kelib 
chiqadigan huquqlami boshqa shaxslarga o ‘tkazish imkoniyatini nazarda 
tutadi55.
Investitsiya 
jarayonining 
barcha 
subyektlari 
chet 
ellik 
investorlardan boshlab, davlat, yuridik va jism oniy, shu jumladan chet 
ellik shaxslar (rezidentlar va norezidentlar)gacha bu munosabatlaming 
ishtirokchilariga aylanadilar.
Iqtisodiy adabiyotlarda qimmatli qog‘ozlar turli ko‘rsatkichlari 
bo‘yicha turkumlanadi. Ulami turkumlanishini chizma ko‘rinishidagi 
ifodasini 4- chizmada keltiramiz.
12-sonli “Moliyaviy investitsiyalar hisobi” nomli buxgalteriya 
hisobining milliy standartiga asosan qimmatli qog‘ozlar: joriy, bozor 
qiymatlariga ega.
Joriy qiymat - bir-biriga qaram bo‘lmagan xabardor, sotib olishni 
xohlagan xaridor bilan xabardor, sotishni xohlayotgan sotuvchi o'rtasida 
aktiv almashtiriladigan miqdor.
Amaliyotda qimmatli qog‘ozlar bir necha k o ‘rinishdagi qiymatga 
ega bo‘lishi mumkin: bozor qiymati (kurs bo‘yicha), nominal qiymat, 
emissiya qiymati, balans qiymati (haqiqiy tannarx), bekor qilinish 
qiymati, garov qiymati, iste’mol qiymati.
Bozor (kurs bo‘yicha) qiymati - qimmatli qog‘ozning pul 
ifodasidagi yoki tegishli ekvivalentlardagi (foizda nominalga nisbatan) 
qiymati. Bu qiymat bo‘yicha qimmatli qog‘oz m a’lum bir belgilangan 
vaqt oralig‘ida ochiq bozorda sotib oluvchi to ‘lashga rozi bo‘lgan 
sotuvchi esa shu narxga rozi bo ‘lgan narxni bildiradi, bunda sotib 
oluvchi ham, sotuvchi ham mazkur bitimning ahamiyati tomonlari 
bo ‘yicha yetarli m a’lumotga ega bo‘ladilar.
Nominal qiymat - qimmatli qog‘oz blankida ko‘rsatilgan va 
qimmatli qog‘ozlaming bozordagi aylanuviga ahamiyatli hech qanday
55 0 ‘z b e k is to n R e s p u b lik a s in in g “Q im m a tli q o g ‘o z la r b o z o r i t o ‘g 'r i s id a '’g i Q o n u n i (Y a n g i tah riri) (2 2 .0 7 .2 0 0 8 y. N
O ‘R Q -1 6 3 ) 3 -m o d d a s i
290

---

ta’sir ko‘rsatmaydigan qiymatdir. Bu qiymat faqat m a’lumot sifatida 
kapital ulushi yoki qarzni miqdorini ko‘rsatadi.
Nominal qiymati - chiqarilgan xavfsizlikning belgilangan qiymati. 
Nominal qiymat - qimmatli qog‘ozlaming blankida k o ‘rsatilgan 
qiymatidir56.
Emissiya qiymati - bu qiymat bo‘yicha qimmatli qog‘oz birlamchi 
bozorda sotiladi. Nominal va emission qiymatlar orasida farq qimmatli 
qog‘ozlami tarqatuvchi diler firmalarining xizmatlari bilan bog‘liq. 
Dilerlar qimmatli qog‘ozlami emitentdan nominal qiymati bo‘yicha 
sotib oladilar va investorlar orasida emission qiymat bo‘yicha sotadilar.
Balans qiymati - bu qimmatli qog‘ozni xarid qilishda sarf qilingan 
haqiqiy xarajatlar qiymati. Bu qiymat moliyaviy hisobot hujjatlari 
asosida aniqlanadi.
Bekor qilish (likvidatsiya) qiymati - bitta qimmatli qog‘ozga 
to‘g ‘ri keladigan real (mavjud) mulkni haqiqiy sotuv narxidagi 
qismining qiymati.
Garov qiymati - bu qimmatli qog‘ozlaming qarz va kreditlar 
olinganda garov sifatida hisobga olinadigan qiymati. Garov qiymati deb, 
asosan, qimmatli qog‘oz garovga berilishi mumkin bo‘lgan kreditning 
maksimal summasiga aytiladi.
Iste’mol qiymati - bu kurs qiymatining ortishi natijasida keltirilgan 
foyda.
Investor qimmatli 
qog‘ozlarga qilingan 21-sonli 
“X o‘jalik 
yurituvchi subyektlarning moliyaviy-xo‘jalik faoliyati buxgalteriya 
hisobi 
hisobvaraqlaming rejasi” 
buxgalteriya 
hisobining 
milliy 
standartiga asosan ifodalaydi va qimmatli qog‘ozlami qiymatini, 
avvalambor, sotib olish qiymatida va sotish davrigacha ulam i narxini 
nominal narxgacha yetkazadi. Shuningdek, hisobvaraqlaridagi qimmatli 
qog‘ozlar qiymatini o ‘zgarish mezonlarini aniqlab olish zarur bo‘ladi.
56 Financial and managerial accounting, i2 e, Carl S.W arren, Jam es M .Reeve, Jonathan E.D uchac, 753-page, 2014
291

---

Ammo, 
12-sonli 
“Moliyaviy 
investitsiyalar hisobi” 
nomli 
buxgalteriya hisobining milliy standard va 39-sonli “Moliyaviy 
instrumentlar” nomli xalqaro moliyaviy hisobot standartida asosiy 
mezonlardan biri ehtiyotkorlik tamoyili bo‘lib, u qimmatli qog‘ozlami 
mavjud baholardan “eng kami” va “haqiqiy bozor qiymati” bo‘yicha 
hisobga olish zaruriyatini keltirib chiqaradi.
Aksiyalar uchun haqiqiy xarid bahosi nominal bahoga nisbatan 
muhimroq ko‘rsatkich hisoblanadi, chunki aksiya, odatda, muddatsiz 
qimmatli qog‘oz b o ‘ladi va uning nominal qiymati - bu faqat oldindan 
avanslangan kapital miqdoridir. T a’kidlash joizki, aksiyalarning bozor 
qiymati ulam ing emissiyasidan keyingi emitentning nizom kapitali bilan 
juda ham bog‘liq emas.
Obligatsiyalami muomalada bo ‘lishi ulaming nominal qiymati 
bilan bog‘liq, negaki ulam ing qoplanish muddati yaqinlashgani sari 
boshqa shart-sharoitlar o ‘zgarmagan holda, masalan, emitentning 
barqarorligi va hokazo) uning bozor qiymati nominalga yaqinlashib 
boradi. Aksiya va obligatsiyalar uchun ikki baho bo‘lishining 
muhimligini tahlil qilish va boshqarish masalalari bilan bog‘liqlik 
orasidagi farq m a’lum vaqt mobaynida amalga oshirilmagan daromad 
miqdorining mohiyatidan iborat. Shunday qilib, tadqiqot natijasida 
qimmatli qog‘ozlar qiymatini uch xil bahoda ifodalashga asoslangan; 
haqiqiy, nominal va bozor qiymatlarida.
Korxonaning moliyaviy investitsiyalari vaqti-vaqti bilan qayta 
baholanishi mumkin. Qayta baholashni o ‘tkazish davri korxonaning 
hisob siyosati bilan belgilanadi.
Qayta baholash natijalari, xususan, qayta baholash natijasida uzoq 
muddatli moliyaviy investitsiyalaming qo‘shimcha baholanish summasi 
qayta baholashdan daromad sifatida xususiy kapitalga (8510-“Mulkni 
qayta baholash bo‘yicha tuzatishlar” schyotiga) o ‘tkaziladi.
Xalqaro amaliyot qimmatli qog‘ozlar hisobi uchun ikki xil bahoni 
qo‘llashni belgilab beradi: eng pastki haqiqiy tannarx yoki bozor qiymati 
bo‘yicha.
292

---

Eng past qiymat b o‘yicha baholash usuli hisobida xarid qilishning 
haqiqiy qiymati yoki joriy bozor narxlarini qay biri kichik b o‘lsa, ana 
shunisi orqali aks ettirishni ko ‘zda tutadi. Mazkur baholash usuli ham 
xarid qilingan qimmatli qog‘ozlami nominal qiymatini aniqlash imkon 
bermaydi va aksiyalaming investorga tegishli bo‘lgan qismida emitent- 
kompaniyani xususiy kapital miqdorini aniqlab bera olmaydi.