A. A. Karimov j. E. Kurbanbayev s. A. Jumanazarov
partiyasiga o ‘tkaziladi. Agar buyurtma bitta buyumga qilingan bo ‘lsa
Yüklə 4,73 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
partiyasiga o ‘tkaziladi. Agar buyurtma bitta buyumga qilingan bo ‘lsa, uning tannarxi barcha xarajatlar y ig ‘indisi sifatida hisoblab chiqiladi. Agar bir nechta buyum yoki buyumlar partiyasi buyurtma qilingan bo‘lsa, xarajatlar summasini qo‘shish orqali butun partiyaning tannarxi hisoblab chiqiladi. Bitta buyumning tannarxini aniqlash uchun umumishlab chiqarish xarajatlari partiyadagi mahsulot birliklarining soniga boiinadi. Alohida buyurtmalar bo‘yicha hisobga olish asosiy hisob registri - buyurtmani hisobga olish kartochkasini ochishdan boshlanadi. Mahsulotlar tannarxini aniqlashning bosqichli (jarayonli) usuli Tannarxni aniqlashning bosqichli usuli boshlang‘ich xomashyo va materiallar ishlab chiqarish jarayonida bir qator bosqich, faza, 418 pog‘onalardan o ‘tadigan tashkilotlarda qo‘llanadi. Odatda, ushbu usuldan mahsulot muayyan ketma-ketlikda ishlab chiqarishning barcha bosqichlaridan o ‘tadigan sanoat korxonalarida foydalaniladi. Aksariyat hollarda, bunday ishlab chiqarishlarda xomashyo fizikaviy-kimyoviy va kimyoviy usullarda qayta ishlanadi hamda mahsulot olish jarayoni bir nechta ketma-ketlikdagi texnologik bosqichlardan iborat bo‘ladi. Bunda kalkulyatsiyalash obyekti b o iib , har bir yakunlangan bosqich (jarayon) mahsuloti hisoblanadi, o ‘z navbatida b ira to ia bir nechta mahsulot olinadigan bosqichlar (jarayonlar)ga ham tegishli b o iad i. Ishlab chiqarish va boshqaruv hisobi bo‘yicha xorijiy adabiyotlarda ushbu usulni tannarxni kalkulyatsiyalashning jarayonli usuli deb ham ataladi89. Bosqichli (jarayonli) usulning mohiyati shundan iboratki, to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri xarajatlami joriy hisobda mahsulot turlari bo‘yicha emas, balki ishlab chiqarish bosqichlari bo ‘yicha aks ettiriladi, hattoki bitta bosqichda turli xildagi mahsulotlami olish imkoniyati b oiganda ham. Demak, xarajatlami hisobga olish obyekti b o iib bosqich, y a’ni ishlab chiqarish jarayoni hisoblanadi. Tegishli ravishda, mahsulot tannarxini aniqlashning bosqichli usulidan kelib chiqib «bosqich» so ‘ziga ta ’rif berish mumkin. Bosqich - bu texnologik jarayonning bir qismi (texnologik operatsiyalar yig‘indisi) b o iib , natijada tayyor yarim fabrikatni olish bilan yakunlanadi hamda ushbu mahsulotni ishlab chiqarishning keyingi bosqichiga (jarayoniga) o ‘tkazish yoki chetga realizatsiya qilish mumkin b o iad i. Birlamchi materialning barcha ishlab chiqarish bosqichlardan o‘tishi natijasida tayyor mahsulot olinadi, y a’ni oxirgi bosqichdan endi yarim fabrikat emas, balki oxirgi tayyor mahsulot chiqadi. Xarajatlami hisobga olishning bosqichli (jarayonli) usulining xususiyatlari b o iib quyidagilar hisoblanadi: - har bir bosqich (jarayon) uchun 2010 «Asosiy ishlab chiqarish» sintetik schyotiga analitik hisobni tashkil qilish; - alohida buyurtmalami hisobga olmasdan xarajatlami bosqichlar bo‘yicha umumlashtirish, ya’ni har bir bosqich mahsuloti tannarxini C o lin D ru ry . M a n a g e m e n t a n d C o s t A c c o u n tin g , 8 th ed itio n . 2 0 1 2 . p. 415 419 butunlay kalkulyatsiya qilish; - xarajatlami tayyorlash vaqti bo‘yicha emas, balki kalendar davr bo‘yicha hisobdan chiqarish. Shuni ham ta’kidlash joizki, bosqichli kalkulyatsiyalash xomashyodan kompleks foydalanadigan sanoat tarmoqlarida keng qo‘llanilib, unda ishlab chiqarish jarayoni mustaqil texnologiyaga va ishlab chiqarishni tashkil qilish alohida texnologik sikllariga ega bo‘lgan alohida bosqichlardan iborat. Bunday tarmoqlarga, masalan, kimyo, neft qazib olish, sement ishlab chiqarish, metallurgiya, sellyuloza-qog‘oz, ip- gazlama va boshqa sanoat turlari kiradi. Sanab o ‘tilgan sanoat korxonalarida material sarflanishi yuqori darajadaligini hisobga olib, ishlab chiqarishni hisobga olish shunday tashkil etiladiki, ishlab chiqarishda materiallardan foydalanish nazorat ostida bo‘ladi. Aksariyat hollarda ushbu tarmoqlar korxonalarida birlamchi xomashyo, mahsulotning yoki yarim fabrikatning, brak va chiqindilaming chiqish balanslarini hisoblab chiqish qo ‘llaniladi. 0 ‘z navbatida, turli xildagi mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalar, agar butun texnologik jarayonni doimiy takrorlanib turuvchi operatsiyalarga bo ‘lish imkoniyati mavjud bo‘lsa, xarajatlami hisobga olishning ushbu usulidan foydalanadi. Tannarxni kalkulyatsiyalashning bosqichli usulida xarajatlami hisobga olish va jam g ‘arish jarayoni mahsulotni ishlab chiqarish bosqichida uning ketma-ketligidan keyin amalga oshiriladi. Har bir bosqich (jarayon) (bo‘linma, sex) uchun odatda nazorat (analitik) schyoti belgilanadi hamda bevosita va bilvosita xarajatlar har bir bosqich bo‘yicha taqsimlanadi. Xarajatlami bosqichli (jarayonli) kalkulyatsiya qilish tizimi buyurtmali usuldagi kalkulyatsiyalash tizimiga qaraganda amalga oshirish (foydalanish) uchun osonroq hisoblanadi, chunki bu yerda xarajatlami har bir mahsulot birligi b o‘yicha batafsil detallashtirish kerak emas. Bundan tashqari, xara jatlam i buyurtmali usulda kalkulyatsiyalashda bilvosita hisoblangan ko‘pgina sarf-xarajatlar bosqichli kalkulyatsiyalash usulida bevosita xarajatlarga aylanishi mumkin. Masalan, ishlab chiqarish jarayonini nazorat qilish xarajatlari yoki ishlab chiqarish quvvatlarining 420 amortizatsiyasi bo‘yicha xarajatlar bitta bo‘linmada ishlab chiqarish xarajatlarini bosqichli kalkulyatsiyalashda bevosita sarf-xarajatlaming bir qismi hisoblanadi, chunki bevosita muayyan maqsadli sarf-xarajatga (muayyan bo‘linmaga yoki jarayonga) tegishli. Biroq buyurtmali usulda kalkulyatsiyalash tizimida ishlab chiqarish jarayonini nazorat qilish xarajatlari yoki ishlab chiqarish quvvatlarining amortizatsiyasi bo‘yicha xarajatlar, odatda, bilvosita xarajatlar, ya’ni ishlab chiqarish ustama xarajatlari hisoblanadi, chunki bevosita aniq bir buyurtmaga nisbatan hisobga olinmaydi. Bosqichli usul tashkilotning qaysi tarmoqqa mansubligiga b o g iiq holda ikki variantda amalga oshirilishi mumkin: yarim tayyor mahsulotli va yarim tayyor mahsulotsiz variantlarda. Yarim tayyor mahsulotli variantda har bir bosqich bo‘yicha mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxi hisoblab chiqariladi hamda u aw algi bosqichlar mahsuloti (ishlar, xizmatlar)ning tannarxi va mazkur bosqich bo‘yicha xarajatlardan iborat bo iadi. Oxirgi bosqich mahsulotining tannarxi barcha tayyor mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxi b o iib hisoblanadi. Yarim tayyor mahsulotsiz variantda faqat oxirgi bosqich mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxigina hisoblab chiqariladi. Bunda xarajatlar aw alg i bosqichlar mahsuloti (ishlar, xizmatlar)ning tannarxini hisobga olmasdan, har bir bosqich b o ‘yicha alohida hisobga olinadi. Tayyor mahsulot (ishlar, xizmatlar) tannarxiga barcha alohida bosqichlar bo‘yicha uni ishlab chiqarish xarajatlari kiritiladi. Xarajatlami bosqichli (jarayonli) usulda hisobga olishning yarim tayyor mahsulotli variantida batafsilroq to ‘xtalib o ‘tamiz, chunki ushbu variant nisbatan ko ‘proq tarqalgan hisoblanadi. Yuqorida aytib o ‘tilganidek, tayyorlanayotgan mahsulot bir jarayondan boshqasiga o ‘tkazilgani sayin, u bilan birga oldingi bosqichdagi ishlab chiqarish xarajatlari ham o ‘tib boradi. Shunday qilib, ishlab chiqarish jarayonida joriy tannarx jam g ‘arilib boradi va oldingi umumiy xarajatlar summasiga oxirgi b o iin m a xarajatlarining qo‘shilishi yakuniy tannarxni keltirib chiqaradi. Demak, tayyor mahsulot birligining tannarxi oldingi 421 ishlab chiqarish jarayonlarida jam g ‘arilgan barcha xarajatlarini va ko‘rib chiqilayotgan davr mobaynida ishlab chiqarilgan mahsulot miqdoriga bo‘lish natijasida hosil bo‘ladi. Mahsulot birligiga sarflami aniqlash uchun qilingan barcha ishlab chiqarish xarajatlarini ishlab chiqarilgan mahsulot birligiga taqsimlash lozim. Mahsulot birligiga xarajatlar boshqa jarayonga (bo‘linmaga) berilgan mahsulotga va davr oxirida jarayon zaxirasidagi (shu bo‘linmadagi) mahsulotga xarajatlami o ‘tkazish uchun bazadir. Tugallanmagan ishlab chiqarish bo ‘lmaganda, ya’ni jarayonga kiritilgan barcha mahsulot birliklariga m a’lum davrda ishlov berish tugallangan b o ig an d a hisoblar oson b o ia r edi. Amalda davr boshida (oxirida) mahsulotga ishlov berish qisman tugallangan hamda, tugallanmagan birliklarga ham taqsimlanishi kerak. Bunda ommaviy ishlab chiqarish korxonalarida hisobot davri boshlanishida va oxirida hamisha bo‘ladigan tugallanmagan ishlab chiqarish shartli tugallangan buyumga aylantirib hisoblanadi. Bu miqdor quyidagi summaga tenglashtiriladi: 1.Mazkur hisobot davrida boshlangan va tugallangan buyumlaming umumiy miqdoriga. 2. Hisobot davri boshida va oxirida tugallanmagan ishlab chiqarish ustida bajarilgan ishlami aks ettiruvchi yig'masiga. Tannarxni jarayonlar bo‘yicha kalkulyatsiya qilish usulida bevosita material sarflar buyumni ishlab chiqarishga kiritish paytida amalga oshadi, bevosita mehnat xarajatlari va umumiy ishlab chiqarish sarflari ishlov berish xarajatlari deb atalgan gum hga birlashtiriladi hamda butun ishlab chiqarish bosqichi davomida baravar (bir maromda) taqsimlanadi. Shu sababli materiallar bo‘yicha shartli birliklar ishlov berish bo‘yicha shartli birliklar miqdoridan farq qiladi. Odatda amaliyotda tugallanganlik darajasini aniqlash vaqti ishlab chiqarishni hisobga olish schyotlari qanchalik tez-tez tahlil qilinishiga hamda ishlab chiqarish (ichki) hisoboti davriyligiga (haftalik, o‘n kunlik, oylik va h.k.), shuningdek, ishlab chiqarish jarayonining smenaligi bilan bog‘liq. Tugallangan foiz ko ‘rsatkichi, odatda, tegishli 422 malakaga ega bo‘lgan mutaxassislar, masalan, texnolog, muhandis, bosh laborant, ishlab chiqarish bo‘limi boshlig‘i va hokazolar tomonidan aniqlanadi. Albatta, tugallanganlik foizini aniqlash tegishli resurslami va ma’lum vaqtni taqozo etadi, monitoring shaklida (ko‘lamli ko‘rik), yarim tayyor mahsulot namunalarini olish hamda o ‘lchashlar va hisob- kitoblami o‘tkazish, laboratoriya tahlili natijalarini olish, ishlab chiqarish dastgohlari va o‘lchagichlari ko‘rsatkichlarini olish va hokazolar yordamida olib boriladi. Ekvivalent birliklami qo'llashda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan qiyinchiliklar shundan iboratki, har qanday tovarlar partiyasida bu- yumlaming hammasi (ulaming tannarxi mahsulot chiqishi tannarxiga teng) bir xil tugallanganlik darajasiga ega bo‘lmaydi. Chunonchi, ishlab chiqarish siklining boshidanoq materiallar to‘liq ishlab chiqarishga berilishi mumkin, ulaming tannarxi butunlay mahsulotga o ‘tadi, mehnat xarajatlari va ishlab chiqarish ustama xarajatlari esa jarayon davomida oshib boradi. Shunday ekan, materiallar qiymati yuz foiz mahsulotga o ‘tishi mumkin, mehnat xarajatlari va ishlab chiqarish ustam a xarajatlari esa faqat qisman o ‘tadi. Bunday hollarda tannarxning har bir komponenti bo ‘yicha ishlab chiqarish xarajatlarini kalkulyatsiyalash zamr. Shartli (ekvivalent) birliklarini aniqlash: barcha ishlab chiqarish faqat tugallangan birlikka olib borganda, ishlab chiqarilishi mumkin bo‘lgan birliklar miqdori hisoblab chiqiladi. Masalan, davr oxirida tugallanmagan ishlab chiqarishda 1000 ta mahsulot birligi bo‘lsa va 80 %iga ishlov berish tugallangan bo‘lsa, ekvivalent ishlab chiqarish 800 birlikni tashkil qiladi (1000 x 80 %). Ekvivalent ishlab chiqarish materiallar va qo‘shilgan xarajatlar bo‘yicha alohida hisoblanadi. Masalan, davr oxirida tugallanmagan ishlab chiqarishda 1000 ta birlik bo‘lib, 90 % materiallar bo‘yicha tugallangan va 50 % qo‘shilgan xarajatlar bilan tugallangan bo‘Isa, materiallar bo‘yicha ishlab chiqarish ekvivalenti 900 birlikni (1000 x 90 423 %) va qo ‘shilgan xarajatlar bo ‘yicha 500 birlikni (1000 x 50 %) tashkil qiladi. Ishlab chiqarish xarajatlari o ‘rtacha tortilgan usuldan va FIFO usulidan foydalanib, tugallanmagan ishlab chiqarishga, tayyor mahsulotga, sotilgan mahsulotning tannarxiga o ‘tkaziladi. Boshqa jarayonga berishni (tayyor mahsulotni) va tugallanmagan ishlab chiqarishni baholash. Kalkulyatsiyalashning jarayonli usulida o‘rtacha tortilgan usuldan yoki FIFO usulidan foydalanish mumkin. 1) 0 ‘rtacha tortilgan usul. 0 ‘rtacha tortilgan usul hisobot davridagi ishlab chiqarish xarajatlarini davr boshidagi tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlari bilan o ‘rtacha miqdorga keltiradi. Ekvivalent ishlab chiqarish davr davomida tugallangan mahsulot birliklarini tugallangan ishlab chiqarishdagi ekvivalent birliklarini qo‘shish bilan aniqlanadi. So‘ngra umumiy xarajatlar (davr boshidagi tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlari va joriy xarajatlar) mahsulot birligiga xarajatlami aniqlash uchun ekvivalent birliklarga taqsimlanadi. 2) FIFO usuli. FIFO usuli tugallanmagan ishlab chiqarishdagi buyumlar davr boshida tugallanishini, so‘ngra yangi buyumlar ishlab chiqarishga kiritilishini nazarda tutadi. FIFO usulini tushunish uchun murakkab bo‘lsa ham o ‘rtacha tortilgan usulga nisbatan aniqroq natija beradi, eng muhimi esa, haqiqiy shart-sharoitga asoslanadi. Bunday yondashuv davr davomida ekvivalent birliklami ishlab chiqarish natijasida vujudga kelgan joriy xarajatlami taqsimlashga olib keladi. Yüklə 4,73 Mb. Dostları ilə paylaş:
|