A. F. Shaxidov, A. D. Qayumov, R. M. Xudayqulov

O‘ymalarni o‘yish va qo‘shni ko‘tarmalarni buldozer bilan qurish.
Buldozerlar quvvati va tortish kuchiga ko’ra guruhlarga bo‘linadi: o‘ta og‘ir – 
tortish kuchi 250 kN gacha; og‘ir – 150; o‘rtacha – 100; yengil – 50; kichik 
hajmli – 2.5 kN. 
Yurish qismiga ko’ra buldozerlar gusenisali va g‘ildirakli; ag’dargichini 
boshqarishiga ko’ra mexanik va gidravlik uzatkichli; ag’dargichning 
o‘rnatilishiga ko’ra burilmaydigan va buriladigan (universal) ag’dargichli. 
Buriladigan ag’dargich traktor bo‘ylama o‘qining ikkala tomonidan 90 va 60
0
burchak ostida o‘rnatilgan va mustahkamlangan bo‘lishi mumkin. Ayrim 
buldozerlarda ag’dargich gorizontal tekislikka 5
o
qiyalikda o‘rnatiladi.
Universal buldozerlar gruntni faqat oldinga emas, yon tomonga ham 
suradi. Buldozerning imkoniyatini kengaytirish va ish samaradorligini oshirish 
uchun u ag’dargichli qanotcha, to’sqich, yumshatkichli tish bilan jihozlanadi. 
Ko’pincha ag’dargichli burilmaydigan buldozerlar qo‘llanadi.

---

92 
Yo‘l poyini qurishda buldozerning ish sikli gruntni qirqish, surish, 
yotqizish va orqaga qazish joyiga bo‘sh yurishdan iborat.
Gruntni buldozer bilan ishlash gruntni qirqish va to’plashdan iborat. 
Buldozer samarali ishlashi uchun montaj qilingan traktorni tortish kuchlari 
o‘zgaruvchan bo‘lishi kerak: eng ko‘pi – gruntning boshida eng kami – oxirida 
qirqish.
Ag’dargich maksimal chuqurlikka 
h
kirganda qirqishni boshlash kerak, 
ag’dargicholdida kerakli miqdorda grunt xosil bo‘lishi bilan uning chuqurligini 
kamaytirib boriladi. Qirqilgan grunt qoziq shaklida bo’ladi (6.4, 
a-
rasm).
 
6.4- rasm. Har xil sharoitda ishlaydigan buldozerning qirqishidan xosil bo‘lgan 
grunt payrahasining shakllari
Og‘ir gruntlarni kavlash va qirqishga qarshilik juda katta bo‘lishi 
mumkin, bunda grunt kerakli miqdorda to’planmasa ham, ag’dargich birmuncha 
balandlikka ko‘tariladi. Bu holda traktor dvigateli normal oborot olishi bilan 
ag’dargichni qaytadan va ko’p martalab botirishga to’g’ri keladi. Bunday 
qirqishda taroqsimon shakl xosil bo‘ladi (6.4, 
b-
rasm). bunda uch marotaba 
botirishda o‘rtacha qiyinlikdagi (II va III guruh) gruntlar uchun shaklni quyidagi 
o‘lchamlari taklif qilinadi: h
1
= 25 ÷ 30 cm, 
l
1
= 3 ÷ 3,5 m; h
2
= 15 ÷ 12 sm, 
l
2
= 
2 ÷ 2,5 m; h
3
= 12 ÷ 10 sm, 
l
3
= 1,5 ÷ 2,0 m. 
Traktorlarni tortish kuchi to‘liq ishlatilmaydigan yengil gruntlarda, 
maksimal chuqurligi bir xil bo‘lgan chuqurlar kavlanadi. Bu holda qazilgan 
grunt shakli tasma (6.4, 
v-
rasm) ko‘rinishida bo‘ladi. Kesiladigan bo‘lak 

---

93 
uzunligi L va gruntni ag’dargicholdiga to‘liq to’planish vaqti eng kam bo‘ladi 
(6.4, 
g-
rasm). Tasmali qirqish, ishlab chiqarish sharoitidan kelib chiqib, nisbatan 
chuqur bo‘lmasa, (masalan, 10-15 sm qalinlikdagi o‘simlik qatlamini olishda) 
qo‘llanadi. 
Qoziq usulida kavlaganda unumdorlik eng ko‘p bo‘ladi. Ammo ayrim 
hollarda bu usulni qo‘llash imkoni yo’q. Qattiq va quruq gruntlarda, asosan, 
buldozerni boshqarish sistemasi arqonli-blokli bo‘lganda, ag’dargich gruntning 
kerakli chuqurligigacha bota olmaydi. Bunday hollarda “taroqsimonli” usulda 
kavlanadi. 
Joy sharoitidan kelib chiqib gruntni pastga qiyalik bo’yicha kavlash kerak 
bo‘lsa, bu, mashinaning ish unumdorligini sezilarli oshiradi. Pastga qiyalik 
bo’yicha kavlashda mashinaning tortish kuchi ortib, gruntni surishga qarshiligi 
kamayadi va ag’dargich bilan suriladigan gruntning hajmi ortadi. Tepaga qiyalik 
bo’yicha kavlashda teskari hodisa kuzatiladi – mashinaning og‘irligi va 
surilayotgan gruntning qarshilik kuchi traktorni tortish kuchini sezilarli 
kamaytiradi, shunga ko’ra ag’dargich bilan suriladigan grunt hajmi birdan 
kamayadi. Mashina pastga qiyalik bo’yicha ishlaganda gorizontal yo‘l bo‘lagida 
ishlashga nisbatan ish unumdorligining oshishi quyidagi ma'lumotlar bilan 
tavsiflanadi: gorizontal yo‘l bo‘lagida 100%; pastga qiyalik 10‰ bo‘lgan joyda 
150-200%; pastga qiyalik 20‰ bo‘lgan joyda 250% gacha; tepaga qiyalik 10‰ 
bo‘lgan joyda 60-70% ga teng bo‘ladi. 
Pastga qiyalik bilan ishlashda tortish kuchining oshishi gruntni ko‘proq 
tasmali yoki qoziqli shaklda kavlashga imkon beradi. Ag’dargich oldidagi grunt 
hajmi 50% dan ko‘p oshadi. Buldozer qiyaligi 30‰ gacha bo‘lgan yo‘l 
bo‘lagida, gruntni qirqishda yuqoridan pastga harakatlanib va orqaga 
harakatlanganda tepalikka ko‘tarilib, ishlashi mumkin. Gruntni qirqish va 
to’plash jarayoniga 12-18 s vaqt ketadi.
Yotqiziladigan joyga