Amea botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci IL, XXXII cild
Yüklə 7,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- РЕЗЮМЕ ОНТОГЕНЕЗ И ВОЗРАСТНОЙ СПЕКТР ЦЕНОПОПУЛЯЦИИ AGROSTIS PLANIFOLIA C. KOCH В ВЫСОКОГОРЬЯХ МАЛОГО КАВКАЗА
|
NƏTICƏLƏR VƏ ONLARIN MÜZAKIRƏSI Ilk dəfə olaraq Agrostis lazica və Agrostis planifolia növlərinin zoğlarının strukturu və vegetativ orqanlarının həyati formaları öyrənilmişdir. Müxtəlif həyati formaların ontogenezin xüsusiyyətləri təsvir olunmuşdur. Biomorfoloji nişanələrin Agrostis lazica-nın sistematikası üçün zoğların əmələ gəlmə qaydası və vegetativ orqanların həyati formalarını göstərmək olar. Bu nişanələr həm növün aydınlaşdırılması, həm də təkamül əlamətlərinin müəyyənləşdirilməsi kimi istifadə olunur. Zoğun əmələ gəlmə üstünlüyündən asılı olaraq sıx çim əmələ gətirən (Agrostis lazica) və yumşaq çim əmələ gətirən (Agrostis planifolia) qruplara ayrılmışdır. Bunlarda yarpağın en kəsikdə formasından, yarpağın üst və alt tərəfdə qabırğaların görünməsi, epidermis hüceyrələrinin forması, trixomların miqdarı, qabarıq hüceyrələrin olması, mexaniki toxumanın inkişaf dərəcəsi, parenxim və sklerenxim hüceyrələrinin miqdarı, sklerenxim toxumanın əhatə sahəsnin rolu sistematikada istifadə oluna bilər. Agrostis planifolia növündə yarpaqda qabırğaların miqdarı azdır, sklerenxim zəif inkişaf etmişdir. Parenxim və sklerenximdə parenxim hüceyrələrinin miqdarı azdır. Epidermis hüceyrələri nazik divarlıdır. Agrostis planifolia növü özünəməxsus çiçək yanlığına malikdir. Aşağıdakı nişanələr taksonomik əhəmiyyət kəsb edir: çiçəyin əsas oxunun uzunluğu, çiçəyin yarım rozet şəkilli generativ zoğunun nisbətən uzun olması, çiçəkdə buğumların miqdarı, ikinci sıra yan budaqların miqdarı və onların çiçək oxu üzərində düzülüşü və s. Agrostis planifolia növündə cinsin digər nümayəndələri ilə (Agrostis lazica) oxşar nişanələrin mövcudluğu, müxtəlif növlərdə paralelizm kimi qiymətləndirilə bilər. Bizim tərəfimizdən həyati formaların təsnifatında zoğun əmələgəlmə xüsusiyyətləri, onların boy artımının sürəti, buğum aralarının zoğa olan nisbəti, çiçəyin forması, həmçinin ölçü nişanələri və s.kriteriyalar əsas götürülmüşdür. Bu xüsusiyyətlərinə görə biz Agrostis planifolia növünün arkto-alp mənşəli olmasını təsdiq edirik. Aşkar olunmuşdur ki, bir çox növlərin formalaşmasında aşağıdakı ekoloji amillər mühüm rol oynayır: Bitmə yerinin rütubəti, torpağın qida elementləri ilə zənginliyi, bitmə yerinin duzluluğu, istilik rejimi, iqlim şəraiti.
müxtəlifotlu taxıllı assosiasiyaların tərkibində rast gəlinir. Tədqiqatın məqsədi Agrostis planifolia növünün yayılmasını, biomorfologiyasını, ontogenezini və populyasiyasının sturukturunu öyrənməkdən ibarətdir. Növün yayıldığı ərazilərin bitki örtüyü V.Hacıyev [4] tərəfindən öyrənilmişdir. Daşkəsən çay vadisində Agrostis planifolia dəniz səviyyəsindən 800-950 m hündürlükdə bitir. Cənub yamaclarını əhatə edir. Agrostis planifoliaya yamaclarda qaya çıxıntılarında və daşlı- çınqıllı sahələrdə taxıllı müxtəlif – otlu bitki qruplaşmalarının tərkibində rast gəlinir. Qoşqar dağ sistemində dəniz səviyyəsindən 2800 m hündürlüyündə alp xalılarının arasında müşahidə olunmuşdur. Agrostis planifolianın ontogenezi və populyasiyalarının quruluşu aşağıdakı bitki qruplaşmasında öyrənilmişdir. Yastıqyarpaq tarlaotulu (Agrostisetum planifolia) assosiasiyası. Bu assosiasiya az Xoşbulaq massivində yayılmışdır. Bitkiliyə ləkələr şəklində rast gəlinir. Assosiasiyanın növ tərkibi olduqca müxtəlifdir. Burada 25 növ ali bitki olduğu müəyyənləşdırılmışdır (Cədvəl 1). Botaniki tərkibdə əsas mərtəbəni bir edifikator kimi yastıqyarpaq tarlaotu özü yaradır və o yay dövründə qeyd edilən çəmənlikdə yaşıl aspekt yaradır, növ tərkibində Phleum phleoides L.Karst, Trifolium canescens Willd, Myostis alpestris F.W.Schmidt, Alchemilla sericea Willd., Scabiosa caucasica Bieb və s. bitkilər iştirak edirlər. Tərkibində Şehduranın (Alchemilla) olması çəmənliyin yem keyfiyyətini pisləşdirir. Lakin buna baxmayaraq tarlaotu çəmənliklərindən əsasən biçənək sahəsi kimi istifadə edilir.
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
Cədvəl 1. Аssosiasiyasının növ tərkibi və həyati formaları Bitkilərin adları HF Bitkilərin adları HF Agrostis planifolia C.Koch. Çoxillik Calamagrostis arundinacea (L.) Roth
Çoxillik Trifolium canescens Willd Çoxillik Dactylis glomerata L. Çoxillik Briza minor L. Çoxillik Trifolium pratense L. Çoxillik Phleum phleoides (L).Karst. Çoxillik Ranunculus oreophilus Bieb. Çoxillik Potentilla caucasica Juz. Çoxillik Poa alpina L. Çoxillik Anthyllis variegata Boiss ex Grossh
Çoxillik Campanula caucasica Bieb. Çoxillik Peducularis sibthorpii Boiss. Çoxillik Leontodon hispidus L. Çoxillik Luzula spicata (L.) DC. Çoxillik Myosotis alpestris F.W.Schmidt Çoxillik Gentiana septemfids pall. Çoxillik Alchemilla sericea Willd. Çoxillik Ajuga orientalis-L. Çoxillik Tanacetum coccineum (Willd.) Grierson Çoxillik
Çoxillik Veronica gentianoides Vahl. Çoxillik Primula macrocalyx Bunge. Çoxillik Pastinaca armena Fisch. et C.A.Mey. Çoxillik
Çoxillik
Tarlaotuluq-yoncalıq assosasiyası. Xoşbulaq massivində yayılmışdır. Floristik tərkibi bütün yuxarıda göstərilən assosiasiyaya nisbətən çox yüksəkdir. Tərkibində 55 əsil çəmən bitkilərin rast gəldiyi aşkar olunmuşdur. Bunlardan başqa tarlaotuluq-yoncalıq assosiasiyasının növ tərkibində tək-tək Hordeum violaceum, Prunella vulgaris, Stachys, Erigeron, Koeleria və bir çox başqa çəmən, alaq cinslərinin növlərinə rast gəlinir. Senoz əsil çəmənlik adlanmaqla yanaşı, tərkibində növlərin 80-85 %-i mal-qara tərəfindən həm yaş, həm də quru halda yeyilir, ot məhsuldarlığı da yüksəkdir. Taxıllı –müxtəlif otlu daşlı bozqırlar Toğana kəndi ətrafında Göy – Göl rayonu ərazisində yayılır. Otluq seyrəkdir, 26 çiçəkli bitkiyə rast gəlinir. Otluğun ümumi proyektiv örtüyü 15-20 %, ot örtüyünün orta hündürlüyü 25-35 %-dir. Fitosenozda Alopecurus planifolia, Koeleria cristata, Potentilla acanlis L, Galium
antropogen təsirlərə otarılma nəticəsində az məruz qalmışdır. Agrostis planifolianın biomorfologiyası: Hündürlüyü 20-80 sm-dir. Gövdəsi çılpaq möhkəm düz və ya əyiləndir, yumşaq çim əmələ gətirirlər. Yarpaqları düzdür, gövdədən çıxan yarpaqların eni 1 mm, budaqlardan çıxan yarpaqların eni 2-6 mm-dir. Gövdənin yuxarı hissəsinin yarpaqlarının dilcikləri uzunsovdur, uzunluğu 2-4 mm-dir. Böyük və kiçik süpürgələri yığcamdır, uzunluğu 5-10 sm, eni 1-5 sm-dir. Biz qırışlı budaqları vardır. Sünbülcük pulcuqları uzunsov lansetşəkilli, bizvaridir. 2-2.5 mm uzunluğundadır rənglidir. Aşağı çiçək pulcuqları düz oxludur, həmin pulcuqlar oxun orta nahiyyəsinin kənarlarından çıxırlar. Yuxarı hissəsində rəngli pulcuqlar yoxdur. Pulcuqların əsası qısa tükcüklüdür. Sünbülcükləri xırdadır bir ədəddir, rənglidir. Sübbülcük pulcuqları 2-dir, çiçəkləri iki cinslidir. Aşağı çiçək pulcuqları qısa sünbülcüklüdür. Üst çiçək pulcuqları altındakından iki dəfə qısadır. Kök sistemi az budaqlanmış köklərdən ibarətdir. Köklər kövrəkdir liflidir. En kəsikdən kövrəkdir. Xaricdən açıq qəhvəyi qabıqla örtülmüşdür. Kondekslər budaqlıdır, üzərində yatmış tumurcuqlar və qurumuş yarpaqların izləri görünür. Ontogenezin sonunda kök və kondekslər əyilir. Zoğ sistemi yaraltı və yerüstü zoğlardan ibarətdir. Yerüstü zoğlar süpürgəvaridir. Vegetativ zoğlar politsiklikdir, monopodial budaqlanır. Yarpaqlar sıx tükcüklərlə örtülmüş qın yarpaq lövhəsinə qədər uzanır. Generativ zoğlar uzundur (çiçək AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
daşıyan), bərkdir, yarpaqsızdır. Generativ zoğlar 2,5-3 dəfə adi yarpağın uzunluğundan uzundur. Açıq tükcüklərlə örtülüdür. Toxum verəndən sonra generativ zoğlar bir müddət qalır. Yaşlı fərdlə sistemdəki yeraltı zoğlar meristem toxumalarının fəaliyyəti nəticəsində monopodial budaqlanır və yatmış tumurcuqlardan əmələ gəlir.
əvvəlki dövr, generativ dövrü, generativdən sonrakı dövr) və 9 yaş vəziyyəti (cücərti, yuvenil, immatur, virginil, cavan generativ, orta generativ, yaşlı generativ, subsenil və senil) vardır. Yaş vəziyyətini müəyyənləşdirən nişanələr: meyvə yarpağının mövcudluğu ümumi yarpaqların inkişaf səviyyəsi; miqdarı ölçüsü və yarpaqların morfologiyası; kaudeksin inkişafı və budaqlanma dərəcəsi; saçaqlı köklərin ölçüsü; genertiv zoğların rast gəlinməsi və inkişaf dərəcəsi. Latent dövrü – toxumlarla xarakterizə olunur. Toxumlar çox xırdadır. Uzunluğu 0,06 mm eni 0,03 mm – dir. Dəyirmidir, dəriciyi açıq qəhvəyidən tünd qəhvəyi rəngə qədərdir. Meyvəsi dən meyvədir. Generativ dövrdən əvvəlki dövr – cücərti, yuvenil, immatur və virginil vəziyyətləri aiddir. Cücərti (C) – uzunsov ləpə yarpaqlarından ibarətdir. Əsas kökün uzunluğu 8-12 mm – dir. Laboratoriya şəraitindəki cücərtidə ləpə yarpaqlarından başqa bir ədəd həqiqi tam yarpaq müşahidə olunur ki, iri ölçülü olması ilə fərqlənir. Ləpə yarpağının uzunluğu 3.5 mm, eni isə 0.2 mm – dir. Hipokotilin uzunluğu 6-9 mm – dir. Yuvenil - bitkinin ölçüsü 7-18 mm olub, 3-6 yarpaqdan ibarətdir. Yarpaqları uzunsov, xəttvaridir. Yuvenil vəziyyətinin sonunda kaudeks formalaşır. Laboratoriya şəraitində 25-30 gündən sonra 2-3 yarpaq əmələ gəldikdə fərd yuvenil vəziyyətə keçir və 42 gündən sonra 5 həqiqi yarpaq əmələ gəlir. Immatur (İM) – bir zoğlu fərd olub, əsas vegetativ zoğdan ibarətdir. 5-10 yarpağa malik olur. Yarpaqlar xətvari, hər iki tərəfdən tükcüklüdür. Paralel damarlanır. Laboratoriya şəraitində bitki immatur vəziyyətinə toxumun cücərməsindən sonra 55 günə çatır və ölçüləri təbii şəraitdə bitən bitkilərdən 2-3 dəfə artıq olur. Yarpaq və gövdə nisbətən yumuşaq olur.
Virginil – bitkidə yan zoğların inkişafı nəticəsində yatmış tumurcuqlar – kaudeks formalaşmağa başlayır. Fərd adətən 2 yan – l və ll cücərtilərdə düzülən zoğdan ibarətdir. Hər bir zoğ üzərində 6-8 yarpaq saxlayır. Laboratoriya şəraiyində fərd virgininil vəziyyətinə 75 – ci günündə başa çatır. Bir əsas zoğdan ibarət olur. Üzərində 10-12 yarpaq yerləşir. Generativ dövr – cavan, orta yaşlı və yaşlı generativ bitki ilə xarakterizə olunur. Cavan generativ dövr (g 1 ) - əsas və yan zoğlardan ibarətdir. Hər bir zoğda bir generativ zoğ formalaşır. Bütövlükdə cavan generativ fərddə 4 - ə qədər cavan generativ zoğ əmələ gəlir. Mədəni şəraitdə (laboratoriya şəraitində) ilk generativ zoğ toxumun cücərməsində 4 ay sonra müşahidə olunur. (inkişafının l mərhələsində bitki laboratoriya şəraitində sonrakı mərhələsində isə torpağa köçürülür). Orta yaşlı vəziyyətdə fərdlər çoxlu miqdarda generativ zoğlar əmələ gətirir. Yarpaq kaudeksi və əsas kökü uzanır. Yaşlı generativ dövr (g 3 ) – yan zoğlar qurumağa başlayır, generativ zoğların miqdarı 1 – dən 3 - ə qədər azalır. Yarpaqların ölçüsü isə 21 mm - ə qədər azalır. Generativ dövrdən sonrakı dövr – subsenil (SS) və senil (S) bitki ilə xarakterizə olunur. Subsenil (SS) bitki üzərində 3 – 4 yarpağı olan vegetativ zoğla xarakterizə olunur. Xarici görünüşünə görə yuvenil və immatur bitkinin yarpaqlarına oxşayır. Fərddə zoğların və kök sisteminin quruması aydın nəzərə çarpır. Ontogenezin bu mərhələsində köklərin məhv olması nəticəsində fərdlərin miqdarı kəskin aşağı düşür. Senil (S) 3 – 4 yarpaqla xarakterizə olunur. Yarpaqlar yuvenil bitkinin yarpaqlarına oxşayır. Kaudeksdə çoxlu miqdarda ölmüş yarpaqların zoğları görünür. Bu yaş vəziyyətində yerüstü zoğların kaudeksinin və kök sisteminin ölməsi prosesi nəzərə çarpır. 2 saylı cədvəldə Agrostis planifolianın morfometrik nişanələri göstərilib.
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
Cədvəl 2. Agrostis planifolianın morfometrik xarakteristikası Nişanə Yaş dövrləri y im v g1
g2 İlkin yarpaqların miqdarı 1 1 1,4± 0,4
1-3
1,6± 0,2
1-2
14,5± 1,5
5-18 Rozet tipli yarpaqların miqdarı 6± 0,4
4-6
8,2± 0,5
5-10 7,2± 0,6
5-10 8,6± 0,5
5-12 7,7± 0,3
6-12
Fərddə olan yarpaqların miqdarı 6± 0,4
8,2± 0,5
5-10 9± 1,0
5-16 15,3± 1,2
10-22 105,8± 12,1
45-155 Generativ zoğların miqdarı
_____ _____
_____ 1,6± 0,5
1-4
46,5± 5,3
19-70 Generativ zoğların uzunluğu (sm) _____ _____
_____ 11,6± 0,4
12-18
21,0± 0,6
1,1-2,6 Yarpaqların uzunluğu (sm)
1,0± 0,2
0,1-1,7 2,4± 0,6
1,1-3,8 6,7± 0,5
4,8-9,6 6,5± 1,9
3,6-8 12,0± 0,3
10,5-15 Kaudeksin uzunluğu (sm)
0,25± 0,0
0,1-0,3 0,3± 0,0
0,2-1 1,0± 0,0
0,5-1,3 1,7± 0,2
1-3 3,5± 0,5
3,5-5 Əsas kökün uzunluğu (sm)
3,5± 0,5
1,4-3,8 3,8± 0,2
2-4 6,9± 1,5
6-12 18,9± 0,6
12-22 30,4± 0,8
25-36 Qeyd: ─ həmin yaş vəziyyətində fərdlərdə nişanələrin olmaması.
Bu növün senopopulyasiyasının orta sıxlığı və senoz sahəsində fərdlərinin kontageoz xüsusiyyəti ilə xarakterizə olunur. Kontageoz yayılma (kiçik sahədə) fərdlərdən əmələ gəlmiş toxumların fərdin yaxınlığında, yəni generativ fərddən uzağa getməməsi nəticəsində əmələ gəlmiş fərdlər ilə xarakterizə olunur. Senopopulyasiyanın quruluşu və vəziyyəti iki senozda öyrənilmişdir: l.senopoulyasiya – daşlı yamaclarda bitən taxıllı müxtəlif otlu senozlarda, orta otarılma şəraitidə. ll. senopoulyasiya – alp xalılarında zəif otarılma şəraitində. Hər iki senopoulyasiya peregen (generativ mərhələdən əvvəlki) fədlər üstünlük təşkil edir, yəni generativ mərhələdən əvvəlki cücərtidə verginilə qədərki fərdlər təşkil edir. Bu da taxıllarda çoxalmanın effektli olmasını göstərir. l senopopulyasiyada yuvenil fərdlər maksimum, ll senopopulyasiyada cücərtilərin olmaması torpağın çim əmələ gətirən taxıllarla zəbt olunmasıdır. ll senopopulyasiyadan olan toxumların cücərməsi cəmi 5% təşkil edir. Bunun nəticəsində toxumların cücəməsi və cücərtinin inkişafı rəqabət nəticəsində zəifləyir. Hər iki senopopulyasiya cavan, normal, natamam hesab olunur.
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
Agrostis planifoliyanın senopopulyasiyasının yaş spektri S 1 - taxıllı – müxtəlifotlu bozqırlar; S 2 - alp xalıları Baxmayaraq ki, aşağı cücərməyə (5%) malikdir, senopopulyasiyada generativ əvvəlki fərdlərin miqdarının üstünlük təşkil etməsi, generativ fərdlərin xüsusilə generativ zoğda olan yaşlı fərdlərin miqdarından çox olması ilə əlaqədardır. Agrostis planifolia növünün çoxlu miqdarda uzanmış vegetativ zoğlarının əmələ gəlməsi, uzanmış generativ zoğların miqdarının artıq olması növün populyasiyasının otluqda inkişaf faizini artırır. Orta otarılma senopopulyasiyanın vəziyyətinə mənfi təsir göstərmir. Nəticədə sərbəst yerlər toxumların cücərməsi və cücərtilərin inkişafı üçün şərait yaradır. Senopopulyasiyaların özünü bərpa etməsi toxumla baş verir. Vegetativ çoxalma Agrostis planifolia növünün özünü bərpasında mühüm rol oynamadığından effektli hesab edilə bilməz. Agrostis planifolia senopopulyasiyasının davamlılığı generativ mərhələnin dövrülüyünü təmin edir. Şiddətli otarılma nəticəsində generativ zoğlar məhv olur. Toxumların miqdarının sayı kəskin azalır. Cücərtilər tapdalanır. Nəticədə senopopulyasiyanın inkişafına neqativ təsir göstərir. Agrostis
senozun yüksək çimlənməsidir. Bu növün senopopulyasiyası üzərində fasiləsiz müşahidələrin aparılması məqsədə uyğun hesab edilir. Agrostis planifolia növünün (Daşkəsən rayonunun Xoşbulaq massivində, Göy – Göl rayonunun Toğana massivində) bitmə yerləri yerli mühafizə kimi qorunması tövsiyyə olunur. Hal – hazırda həmin yerlər mal – qaranın otarılmasında istifadə olunur. Kiçik Qafqazın yüksək dağlığında Alopecurus planifolia növünün senopopulyasiya səviyyəsində tədqiqi nəticəsində alınan nəticələr nadir növlərin monitorinqi, introduksiyası, effektli qorunması üçün tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün elmi baza hesab oluna bilər.
1.
Данилова Н.С., Борисова С.З., Романова А.Ю. и др. Размножение некоторых редких и исчезающих растений // Вестник ЯГУ. 2005. Т. 2, №1. С. 84-90. 2.
3.
Животовский Л. А. Онтогенетические состояния, эффективная плотность и классификация популяций растений // Экология. 2001, №1. С. 3-7. 4.
Hacıyev V.C. Azərbaycanın yüksəkdağlıq bitkiliyinin ekosistemi, Bakı, 2004, 130 s. AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
5.
Исмаилова З.М. О ценепопуляции овсяницы в высокогорьях восточной части Большого Кавказа в пределах Азербайджана. Известия АН Азерб., сер. Биол., Баку, 1974, № 5-6. 6.
İsmayılova Z.M. Gəncə-Qazax bölgəsində yayılan bəzi taxılların senopopulyasiyalarının biomorfoloji xüsusiyyətləri və yaş spektrləri. “Azərbaycan florası və bitkiliyinin istifadəsi, qorunması” toplusu. Bakı, 1998. 7.
Работнов Т.А. Жизненный цикл многолетних травянистых растений в луговых ценозах // Тр. Ботан. Ин-та АН СССР. 1950. Сер. 3, вып. 6. С. 7-204. 8.
энергети- ческих волновых процессов // Науч. Докл. Высш. Шк. Биол. Науки. 1975. № 2. С. 7-33.
Исмаилова З.М., Гулиева Р.З.
Проблема сохранения биоразнообразия становится все более актуальной в последнее время в связи с усиливающимся воздействием человека на природу. Популяционно-онтогенетические методы вносят большой вклад в изучение биологии и экологии растений, так как позволяют получить информацию о репродуктивной активности, онтоморфогенезе, определить оптимальные условия для развития видов и их ценопопуляций в фитоценозе, выявить степень толерантности и основные адаптационные механизмы растений, проявляющиеся как ответная реакция на природные и антропогенные воздействия. В качестве объектов исследований выбрано редкое растение из семейства Poaceae- Agrostis planifolia C. Koch. Разработаны диагнозы онтогенетических состояний и определены основные типы онтогенетических спектров ценопопуляций.
Ключевые слово: ценопопуляция, биоморф, фитоценоз, онтогенез Yüklə 7,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|