Amea botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci IL, XXXII cild

 

 

ƏDƏBİYYAT 

 

1.      Mövsümova  F.Q.  Kür-Araz  ovalığı  səhra  bitkiliyinin  bioloji  müxtəlifliyi.  “İnsan  və 

biosfer” Azərbaycan Milli Komitəsinin əsərləri, buraxılış 2. Bakı, 2003, s. 163-174.      

2.  Mövsümova  F.Q.  Azərbaycanın  şorangəli  səhra  bitkiliyinin  biomüxtəlifliyi  və  onun 

ekosistemimnin qorunması. AMEA  Botanika İnstititunun Elmi əsərləri. Bakı,            Elm, 

2004,  XXV cild, с. 302-304.  

3.      Məlıkov  R.  K.,  Qurbanova  F.Q.  Qarağanlıq  qruplaşmalarının  bioekoloji  xüsusiyətləri.    

AMEA  Botanika İnstititunun   Elmi  əsərləri. Bakı, Elm, 2004. XXV cild. s. 317-320.  

4.  Алехин  В.В.  Методика  полевого  изучения  растительности  и  флоры.  М., 

Наркомпресс, 1938, 108 с. 

5.   Александрова В. Д. Методы выделения растительных ассоциаций. Л.: Наука,   971, 

256 с. 

6.      Витович  Т.Н.  Материалы  к  изучения  цветения      и  плодоношения    солянок. 

Тр.Ботан.инст. Азерб.отд. Закавказк. фил. АН ССР, т.V. Баку, 1934,  с. 20-35.   

7.      Гроссгейм  А.А.  Введение  в  геоботанические  обследование  зимних  пастбищ         

ССР  Азербайджана.  Тр.  по  геобот.  обслед.  пастбищ  ССР  Азербайджана,  серия  А, 

зимние пастбища, вып. 1, Наркомзема, Баку, 1929,  с. 107. 

8.   Гроссгейм А. А. Растительные богатства Кавказа // Материалы к познанию фауны и  

флоры СССР, новая серия, вып. 7, (XV), МОИП. М., 1952,  250 с. 

9.      Колаковский  А.А.  Очерк  растительности  Ширванской  степи.  Тр.  Геобот.  обслед.   

пастбищ  ССР  Азербайджана.  Серия  А,  зимные  пастбища,  вып.  10.  Наркомзема  Баку, 

1933. с. 81- 95. 

8.      Лавренко  Е.М.  Основные  закономерности  растительных  сообществ  и  пути  их   

изучения. Полевая геоботаника. М.- Л: Наука, 1959, т. 1, с. 13-78. 

10.   Лавренко Е.М. Краткая общая программа изучения биогеоценозов. Ботан. Журн. т. 

53, № 2, Л: Наука, 1968, с. 40-51. 

11.   Раменский Л.Г. Избранные работы, Проблемы и методы изучения  растительного  

покрова. Л.: Наука, 1971, 333 с. 

12.      Рачковская  Е.М.    К  биологии  пустынных  полукустарничков  //  Тр.  Ботан.  инст.    

АН СССР, М.- Л.: сер. 3 (геоботаника), вып. 2, 1957, с. 5-87. 

13.   Работнов Т.А. Экспериментальная фитоценология. М.: МГУ, 1987, 160 с.  

14.      Черепанов  С.К.    Сосудистые  растения  России  сопредельных  государств.  СП.  б.: 

Мир и семья. 1995. 992 с. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                       AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

 

 

РЕЗЮМЕ 

БИОЭКОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ КАРАГАННЫХ (SALSOLETA 

DENDROIDES) ФОРМАЦИЙ ШИРВАНСКОЙ РАВНИНЫ 

 

Мовсумова Ф. Г. 

Институт Ботаники НАНА 

 

В  статье  обсуждаются  результаты  фитоценологических  исследований, 

проведенных  в  2010-2011  гг.  в  Ширванской  равнине  по  изучению  биоэкологии  

Salsoleta  dendroides.  Было  установлено,  4  групп  ассоциаций  и  20  ассоциаций    и  их 

флористический  состав,  из  которых  2  ассоциации  (Salsola  dendroides  +  Gamanthus 

pilosus  +  Climacoptera  crassa),  (Salsola  dendroides  +  Pragmites  comminus)  выявлены 

впервые.  Приводятся  практические  рекомендации  по  улучшению  растительности 

пустынь Ширванской равнины Кура-Араксинской низменности Азербайджана. 

 

Ключевые слова: Ширванская равнина, солянковые пустыни,  Salsola dendroides, 

эдификатор, формация, биоэкология     

 

 

SUMMARY 

BIOECOLOGIAL FEATURES OF CARAGAN (SALSOLETA DENDROIDES) 

FORMATIONS OF SHIRVAN PLAIN   

 

Movsumova F. G. 

Institute of Botany ANAS 

 

Results  of  phytocenological  researches  spent  in  2010  to  2011  in  Shirvan  Plain  on  study  of 

bioecology  of  Salsoleta  dendroides.  4  groups  of  associations  and  20  associations  as  well  as 

their floristic structure have been established. 2 associations (Salsola dendroides+Gamanthus 

pilosus+  Climacoptera  crassa),  (Salsola  dendroides+Pragmites  comminus)  of  them  were 

revealed  for  the  first  time.  Practical  recommendations  of  improvement  ways  of  desert 

vegetation of Shirvan Plain of the Kur-Araz Lowland of Azerbaijan have been indicated. 

 

Key  words:  Shirvan  Plain,  saltwort  deserts,  Salsola  dendroides,  edificators,  formation, 

bioecology  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                       AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

 

 

 

CARPESİUM CERNUUM L. (ASTERACEAE  DUMORT.) BITKISININ 

NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLIKASI ƏRAZISINDƏ YAYILMASI VƏ TİBBİ 

ƏHƏMİYYƏTİ 

 

İbrahimov Ə.Ş., Nəbiyeva F.X., Piriyev M.Z. 

AMEA Naxçıvan Bölməsi 

 

Məqalədə  Naxçıvan  MR  florası  üçün  tibbi  əhəmiyyəti  olan  yeni  taksonların  aşkar 

olunduğu göstərilir. Bildirilir ki, çöl tədqiqatları zamanı bu vaxta qədər regionun ərazisində 

məlum  olmayan  yeni  cins  Carpesium  L.  -  Karpezium  və  yeni  növ  Carpesium  cernuum  L.  - 

Əyilən  karpezium  15-20.  VII.  2011-ci  il  tarixlərdə  Şahbuz  rayonu  yaxınlığındakı  Rüstəm 

meşəsindən,  18-25.VIII.2011-ci  il  tarixlərdə  isə  bu  rayonun  Kənd  Şahbuz,  Qarababa  və 

Mahmudoba kəndləri ətrafından toplanmışdır. Əyilən karpezium Naxçıvan MR-in perspektivli 

dərman bitkiləri sıyahısına daxil edilməklə, ətraflı öyrənilməyə layiq olduğu qeyd olunur.    

 

Açar sözlər:  flora, yeni növ, Carpesium, yeni yayılma yeri, dərman bitkisi 

 

 

Naxçıvan  Muxtar  Respublikasının  əlverişli  relyef  şəraiti,  özünəməxsus  torpaq-iqlim 

xüsusiyyətləri,  günəşli  günlərin  çoxluğu  burada  zəngin  floraya  malik  bitki  örtüyünün 

yaranmasına və inkişafına səbəb olmuşdur. Hazırda ərazidə 170 fəsiləyə, 874 cinsə daxil olan 

2835  növ  ali  sporlu,  çılpaqtoxumlu  və  çiçəkli  bitkilərin  yayıldığı  məlum  olmuşdur  [1]. 

Buradakı  faydalı  bitki  ehtiyatları  içərisində  dərman  bitkiləri  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir. 

Ərazidə üstünlük nəşkil edən quru, kontinental və kəskin kontinental iqlim şəraiti kserofit tipli 

bitkilərin  gur  inkişafını,  onlarda  bir  sıra  fizioloji,  biokimyəvi  proseslərin  güclənməsini  və 

kimyəvi  tərkiblərinin  bioloji  fəal  maddələrlə  zənginləşməsini  şərtləndirmişdir.  Ərazi 

florasında  elmi  təbabətdə  və  xalq  təbabətində  geniş  istifadə  olunan  1000-dən  artıq  dərman 

bitkiləri vardır. Onlardan 150-si müxtəlif illərdə Dövlət Farmakopeyasına daxil edilmiş rəsmi 

(ofisial)  dərman  bitkiləridir.  Regionda  geniş  yayılmış  sənaye  əhəmiyyətli,  təbii  ehtiyatı  bol 

olan  dərman  bitkiləri  çoxdur.  Onlara:  Achillea  millefolium  L.  -  Adi  boymadərən,  Thymus 

kotschyanus  Boiss.  -  Koçi  kəklikotu,  T.collinus  Bieb.  -  Təpəlik  kəklikotu,  Hypericum 

scabrum  L.  -  Kələkötür  dazı,  H.  perforatum  L.  -  Zəif  dazı,  Origanum  vulgare  L.  -  Adi 

qaraqınıq,  Agrimonia  eupatoria  L.  -  Aptek  gücotu,  Cephalaria  procera  Fisch.  -  Hündür 

qantəpər,  Equisetum  arvense  L.  -  Tarla  qatırquyruğu,  Fumaria  schleicheri  Soy.  -  Şleyxer 

şahtərəsi,  Peganum  harmala  L.  -  Adi  üzərrik,  Anabasis  aphylla  L.  -  Yarpaqsız  öldürgən, 

Satureja  hortensis  L.  -  Çöl  nanəsi,  Salvia  hydrangea  DC.  ex  Benth.  -  İlanbaş  sürvə  və  b. 

daxildir.  Regionun  zəngin  dərman  bitki  sərvətlərindən  səmərəli  istifadə  etməklə  bir  sıra 

sənaye  sahələrini  (yeyinti,  tibbi,  likyor-araq,  kosmetik  və  s.)  təmin  etməklə  yanaşı,  vacib  

dərman preparatları istehsal etmək və bir çox xəstəlikləri də (ürək-damar, qan təzyiqi, mədə-

bağırsaq,  şəkərli  diabet,  qaraciyər,  öd  yolları,  böyrək  daşları  və  s.)  sağaltmaq  mümkündür. 

Regionda  müxtəlif  dərman  preparatları  (mürəkkəb  tərkibli  yığıntılar,  cövhərlər,  sulu 

dəmləmələr,  briketlər,  tozlar,  məlhəmlər,  lasyonlar,  şampunlar,  kosmetik  preparatlar, 

biokremlər, pastalar, yağlar, həblər və s.) istehsal edən müəssisələr yaratmaqla dərmana olan 

ehtiyacı  aradan  qaldırmaq,  əhalinin  sağlamlığını  qorumaq  və  dövlət  büdcəsinə  əlavə  pul 

vəsaiti  ğətirmək  olar.  Bunun  üçün  reğionda  kifayət  qədər  dərman  bitki  xammalı  tədarük 

etməyə  imkan  vardır.  Təbii  ehtiyatı  bol  olan  Crataegus  pentagina  Waldst.  -  Beşyuvalı 

yemişandan  «Kratemon» və  «Kardiovalen»,  Vinca minor L. - Kiçik qıfotundan  «Vinkapan» 

və «Devinkan», Datura stramonium L. - Adi dəlibəngdən "Asmatol", Helichrysum plicatum 

DC. - Qatlı solmazçiçəkdən (ödotu, süpürgəgülü) "Flamin" və «Arenarin», İnula helenium L. 

                                       AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

 

 

-  Hündür  andızdan  «Alanton»,  Thymus  L.  -  Kəklikotu  cincinin  növlərindən  (7  növ) 

«Pertussin», Althaea officinalis L. - Dərman bəlğəmotundan «Mukaltin», Rubia tinctorum L. - 

Gürcü  boyaqotundan  «Sistenal»,  Leonurus  cardiaca  L.  -  Ürək  damotundan  "Leonurin», 

Astracantha  microcephala  Podlech  -Xırdabaşlıqlı  astrakantadan  qiymətli  gəvən  yapışqanı 

(kitrə),  Polygonum  aviculare  L.  -  Quş  qızılcığından  "Aviculyarın",  Glycyrrhiza  glabra  L.  - 

Çılpaq  şirinbiyandan  "Qlisiram",  «Qlisirenat»,  «Bioqastron»,  «Bioqastron-duedonal», 

«Likviriton»  və  «Flakarbin»,  Ephedra  aurantiaca  Takht  et  Pachom  -  Çəhrayı  acılıqotundan 

"Efedrin",  Salvia  hydrangea  DC.  ex  Benth.  -  İlanbaş  sürvədən  -  "Kamfora"  istehsal  etmək 

olar.  

Hər  il  sistemli  səkildə  apardığımız  çöl  tədqiqatları  zamanı  Naxçıvan  Muxtar 

Respublikasının müxtəlif guşələrindən aşkar etdiyimiz yeni floristik və geobotaniki tapıntılar 

bu regionun  daha böyük potensial imkanlara malik  olduğunu subut  edir.  “Naxçıvan Muxtar 

Respublikası  Florasının  Taksonomik  Spektri”  kitabının  nəşrindən  sonra  bir  neçə  dərman 

bitkisi yeni aşkar edilmişdir [1]. Solanum sisimbrifolium L. - Şüvənyarpaq qaragilə, Humulus 

lupulus L. - Adi xamırmaya və digərləri buna misal ola bilər [2, 4, 5].  Məlumdur ki, hər bir 

bitki  növü  xarici  görünüşünə,  kimyəvi  tərkibinə,  faydalı  xüsusiyyətlərinə  (qida,  yem, 

efiryağlı, dərman və s.) görə özünəməxsus, müəyyən əhəmiyyətə malik olmaqla yanaşı, flora 

və bitkilik tiplərinin sayca, keyfiyyətcə yaxşılaşmasına, zənginləşməsinə müsbət təsir göstərir. 

Buna  görə  də,  çöl  tədqiqatlarında  ərazi  florası  və  bitkiliyinin  yeni  xüsusiyyətlərinin 

öyrənilməsinə  xüsusi  diqqətlə  yanaşırıq.  Deyilənlərə  misal  olaraq  2011-ci  ilin  iyul-  avqust 

aylarında  Şahbuz  rayonunun  ərazisində  keçirdiyimiz  yerli  ekispedisiya  zamanı  topladığımız 

herbari  materiallarının  kameral  işlənməsi  və  təyini  zamanı  heç  rast  gəlmədiyimiz, 

tanımadığımız  bitki  nümunəsi  diqqətimizi  cəlb  etdi.  Ədəbiyyat  materiallarından,  internet 

səhifəsindən  əldə  etdiyimiz  məlumatlar  və  səxsi  təcrübəmiz  əsasında  həmin  bitkini  tam 

dəqiqliklə təyin etməyə və onun Naxçıvan MR florası üçün yeni olduğunu müəyyən etməyə 

müvəffəq  olduq.  Araşdırmalar  göstərir  ki,  topladığımız  bitki  növü  Asteraceae  Dumort.  - 

Asterkimilər fəsiləsinin Carpesium L. - Karpezium  cinsinə mənsub olan Carpesium cernuum 

L.  -  Əyilən  karpezium  növüdür.  Bu  bitki  növü  1753-cü  ildə  Karl  Linney  tərəfindən  təsvir 

edilmişdir.  Sonralar  Boissiyer,  A.A.  Qrossheym,  1959-cu  ildə  B.F.  Qolubkova  və  başqaları 

tərəfindən öyrənilmişdir [3]. Bir çox xarici ölkə alimlərinin işlərində də Carpesium cernuum 

L. növünün yayılması, bioloji xüsusiyyətləri, ekologiyası, sistematikası və əhəmiyyəti barədə 

məlumatlar verilmişdir [8, 10].  

Azərbaycan  florasının  VIII-ci  cildində  Carpesium  L.  cinsi  F.Q.  Axundov  tərəfindən 

[9] işlənmişdir. Ancaq, qeyd olunan alimlərin heç biri əyilən karpezium bitkisinin Naxçıvan 

MR-də  yayılmasını  göstərməmişdir.  Əyilən  Karpezium  Naxçıvan  MR  ərazisində  ilk  dəfə 

bizim tərəfimizdən aşkar edilərək toplanmışdır. Bu növ Şahbuz rayonunun ərazisində yerləşən 

Rüstəm  meşəsi  adı  ilə  adlanan  qoruyucu  meşə  sahəsindən  birinci  dəfə  15-20.  V11.  2011-ci 

ildə  aşkar  edilmişdir.  Daha  sonra,  10-25.V111-2011-ci  il  tarixlərdə  isə  bu  rayonun  Kənd 

şahbuz,  Qarababa  və  Mahmudoba  kəndləri  ərazisindən  yığılmışdır.  Rüstəm  meşəsi  Şahbuz 

rayonunun  1,5-2  km-də  cənub-şərq  istiqamətində  Naxçıvançayın  sağ  sahilində  yerləşir. 

Meşənin sahəsi çox da böyük deyildir, eni 100-150 m və uzunluğu 1-1,5 km-ə qədər olub, çay 

boyu  zolaq  şəklində  uzanır.  Rüstəm  meşəsində  birinci  mərtəbəni  hündür  ağaclar,  ikinci 

mərtəbəni alçaqboy ağac və kollar tutur. Ücüncü mərtəbəni əhatə edən otluğun layihə örtüyü 

95-100% təşkil edir. Suvarılaraq qulluq edildiyindən yaxşı inkişaf edən hündürboylu ot örtüyü 

çalınaraq  yem  kimi  mal-qara üçün tədarük olunur. Meşədəki  əsas ağac və kollara:  Clematis 

orientalis  L.,  Carpinus  betulus  L.,  C.  orientalis  Mill.,  Juglans  regia  L.,  Diospyros  kaki 

Thunb., Tamarix ramosissima Ledeb., T. oktandra Bunge, T. meyeri Boiss., Berberis vulgaris  

L., Populus alba L., P. gracilis Grossh., P.  х  canescens (Ait.) Smith (P. hybrida Bieb.), P. 

nigra L., P. tremula  L., P. deltoides Marsh., Salix purpurea  L., S. alba  L.,  S. wilhelmsiana 

Bieb., S. triandra L., S. babylonica L., Ulmus minor Mill., U. glabra Huds., U. scabra Mill., 

                                       AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

 

 

Morus alba L., M. nigra L., M. rubra L., Amygdalus communis L., Armeniaca vulgaris Lam., 

Cerasus avium (L.) Moench, C. microcarpa (C.A. Mey.) Boiss., Crataegus monogyna Jacq., 

Cydonia  oblonga Mill., Malus  domestica  Borkh.,  Mespilus  germanica  L., Prunus divaricata 

Ledeb.,  P.  domestica  L.  və  b.aiddir.  Onlardan:  Populus  tremula  -  Titrək  qovaq,  P.  nigra  - 

Qara  q.,  P.  gracialis  -  Qələmə  q.,  Salix  alba  -  Ağ  söyüd,  S.wilhelmsiana  -Vilhelm  söyüdü 

(civir),  Carpinus  orientalis  -  Şərq  vələsi,  Gleditschia  triacanthos  -  Üçtikanlı  şeytanağacı, 

Prunus  divarirata  -  Dağınıq  alça,  Crataegus  monogyna  -  Biryuvalı  yemişan,  C.  orientalis  - 

Şərq y., Tamarix Meieri - Meyer yulğunu dominant və edifikator rolu oynayırlar.  

Meşənin ot örtüyü zəngindir. Növ tərkibində taxıl, paxlalı və müxtəlif ot nümunələri 

iştirak  edir.  Bəzi  yerlərdə  hündür  andız,  uzunyarpaq  yarpız,  ürək  damotu,  kiçik  qaytarma, 

ikievli  gicitkan,  artıq  nəmli  yerlərdə  enliyarpaq  ciyən  cəngəllikləri  diqqəti  cəlb  edir. 

Ümumiyyətlə, əyilən karpezium  bitdiyi yerlərdə 75-80 növ müxtəlif həyat formalı ot bitkisi 

qeyd olunmuşdur. Onlardan daha səciyyəvi olanları aşağıdakılardıan: Carpesium cernuum L., 

Epipactis  palustris  (L.)  Grantz.,  Orchis  mascula  (L.)  L.,  Gladiolus  atroviolaceus  Boiss., 

İxiolirion  tataricum  (Pall.)  Herb.,  Ornithogalum  ponticum  Zahar.,  Bellevalia  caucasicum 

(Griseb.)  Baker,  Asparagus  verticillatus  L.,  Juncus  littoralis    C.A.  Mey.,  Typha  laxmannii 

Lepech.,  T.  latifolia  L.,  Elytrigia  repens  (L.)  Nevski,  Aegilops    cylindrica    Host,  Hordeum 

leporinum  Link.,  Deschampsia  caespitosa  (L.)  Beauv.,  Calamagrostis  epigeios  (L.)  Roth., 

Loliolum rigida (L.) Griseb., Poa bulbosa L., Dactylis glomerata L., Butomus umbellatus L., 

Alisma  lanceolatum  With.,  Ranunculus  arvensis  L.,  R.  repens  L.,  Thalictrum  minus  L., 

Amaranthus  albus  L.,  A.  blitoides  Wats.,  Atriplex  tatarica  L.,  Chenopodium  botrys  L., 

Persicaria hydropiper (L.) Spach, P. maculata (Rafin.) A. et D. Löve, Polygonum aviculare 

L.,  Rumex  acetosa  L.,  Hypericum  perforatum  L.,  Viola  odorata  L.,  Reumuria  cistoides 

Adams,  Datisca  cannabina  L.,  Alliaria  petiolata  (Bieb.)  Cavara  et  Grande.,Capsella  bursa-

pastoris (L.) Medik., Nasturtium offisinale R.Br., Sisymbrium loeselii L., Abutilon theophrasti 

Medk.,  Malva  neglecta  Wallr.,  M.  sylvestris  L.,Urtica  dioica  L.,  U.urens  L.,  Chrozophora 

tinctoria  (L.)  Adr.  Juss.,  Euphorbia  seguieriana  Neck.,  Agrimonia  eupatoria  L.,  Potentilla 

recta L., P. reptans L., P. supina L., Tribulus terrestris L., Zygophyllum fabago  L., Achillea 

millefolium L., A. setacea Waldst. et  Kit., Acroptilon repens (L.) DC., Arctium lappa L., A. 

tomentosum Mill., Artemisia abrotanum L., A. absinthium L., A. vulgaris L., Bidens tripartita 

L.,  Centaurea  solstitialis  L.,  Chondrilla  juncea  L.,  Cichorium  intybus  L.,  Cirsium  arvense 

(L.)  Scop.,  Erigeron  caucasicus  Stev.,  Eupatorium  cannabinum  L.,  Inula  helenium  L., 

Lactuca  serriola  L.,  Sonchus  arvensis  L.,  Taraxacum  officinale  Wigg.,  Tragopogon 

graminifolius  DC.,  Xanthium  spinosum  L.,  X.  strumarium  L.,  Galium  aparine  L.,  Rubia 

tinctorum  L.,  Centaurium  pulchellum  (Sw.)  Druce,  C.  meyeri  (Bunge)  Druce,  Datura 

stramonium  L.,  Hyoscyamus  niger  L.,  Solanum  dulcamara  L.,  Convolvulus  arvensis  L., 

Cuscuta  europaea  L.,  Asperugo  procumbens  L.,  Heliotropium  ellipticum  Ledeb., 

Lithospermum officinale L., Lycopsis orientalis L., Veronica anagallis-aguatica L., Plantago 

lanceolata L., P. major L., Catalpa bignonioides Walt., Campsis radians (L.) Seem., Verbena 

officinalis L., Ballota nigra L. və digərlərindən ibarətdir. 

Əyilən karpezium sıx cəngəllik əmələ gətirmir. O tək-tək, bir neçəsi bir yerdə və kiçik 

qruplarla,  digər  bitkilərlə  qarışıq  halda  inkişaf  etmişdir.  Bir  çox  müəlliflər  Azərbaycan 

florasında,  Qafqaz  florasında,  keçmiş  SSRİ  florasında  bitkinin  30-60  sm  hündürlükdə 

olduğunu qeyd edirlər [3, 5, 6, 7, 8]. Bizim fikrimizcə ayrı-ayrı ölkə və vilayətlərdə, müxtəlif 

ekoloji  şəraitdə  onların  hamısı  dəqiq  30-60  sm  hündürlükdə  ola  bilməz.  Yapon,  Çin  və 

Koreya botanikləri isə bitkinin 80-100 sm hündürlükdə olduğunu bildirirlər [11, 12]. Rüstəm 

meşəsindən  topladığımız  herbari  nümunələrinin  və  birbaşa  təbiətin  özündən  götürdüyümüz 

ölçülərdə  əyilmiş  karpeziumun  hündürlüyü  60-75  sm  və  90-110  sm  hündürlüklər  arasında 

dəyişilmişdir.  Bəzi  əlverişli  yerlərdə  isə  onun  hündürlüyü  115  sm  təşkil  edir.  Əyilən 

                                       AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

 

 

karpezium  bitkisi  haqqında  bir  çox  botaniklər  məlumat  almaq  istədiklərinə  görə  onun 

yayılması, bioloji xüsusiyyətləri və əhəmiyyəti barədə bir qədər ətraflı məlumat veririk.  

Yer  kürəsində  cinsin  neçə  növünün  yayılması  da  dəqiq  verilmir.  V.F.  Qolubkova    9 

növ [8]. Q.F. Axundov 20 növ [9]. Xarici ölkə alimləri isə 100 növün olduğunu bildirirlər [11, 

12]. A.A. Orossheym Qafqazda və o cümlədən Azərbaycanda Karpezium cinsinin 2 növünün 

olduğunu göstərir. Onun qeydinə görə Qafqazda:  C. cernuum və C. abratonoides L. növləri 

yayılmışdır  [3].  Q.F.  Axundov  da  1960-cı  ildə  həmin  növləri  Azərbaycan  florası  üçün 

vermişdir.  Hər  iki  növ  xarici  görünüşünə  görə  oxşar  olduğundan  onların  oxşar  və  fərqli 

əlamətlərini faktik materiala və ədəbiyyat mənbələrində olan məlumatlarla müqayisə etdikdən 

sonra bizim topladığımız növün məhz C. cerruum olduğunu dəqiqləşdirmişik. Belə ki, əyilən 

karpeziumun  səbəti  daha  iri  olub,  12-18  mm.  enə  malikdir,  budaqların  sonunda  tək-tək 

yerləşir və əyiləndir. C.  abratonoiofes növündə isə əksinə  çiçək səbəti ondan kiçik olmaqla 

yanaşı, yarpaqların qoltuğunda 2-3 ədəd yerləşir, eyni zamanda əyilən deyildir. 

Əyilən  karpezium  Azərbaycanda  Böyük  Qafqazın  Quba  və  Lənkəran  rayonlarının 

ərazilərində  meşə  ekosistemində,  açıq  otlu  sahələrdə  və  tarlalarda  əsasən  aşağı  və  orta  dağ 

qurşaqlarında  nadir  halda  rast  gəlinir.  Azərbaycandan  kənarda  Uzaq  Şərqdə,  Orta  Asiyada, 

Orta  Avropada,  Hindistanda,  Pakistanda,  Tibetdə,  Yaponiyada,  Koreyada,  Çində,  İtaliyada 

yayılmışdır.  İlk  dəfə  İtaliyadan  təsvir  olunmuşdur.  Bu  növün  nümunəsi  Berlində  saxlanılır. 

Digər müəlliflərdən fərqli olaraq A.A. Qrossheym onun Çerkesiyada, Kaxetiyada və Talışda 

da olduğunu göstərir [3]. 

Sistematik  cəhətdən  Carpezium  cernuum  növü  Magnoliophyta  şöbəsinə, 

Magnoliopsida  sinfinə,  Asterales  sırasına,  Asteraceae  Dumort  fəsiləsinə,  Carpesium  L. 

cinsinə,  Conyzoides  DC.  seksiyasına  daxildir.  Carpesium  cernuum  adı  yunan  dilindən 

götürülmüşdür.  Karpesion  sözü  küləş,  saman  mənasında  işlənir.  Belə  ki,  onun  sarğısının 

daxili yarpaqları quru və sarıdır. 

Çoxillik bitkidir, bəzi mənbələrdə ikiillik olduğu güman edilir. Gövdəsi düzdür, bu və 

ya  digər  dərəcədə  dağınıq  budaqlanır.  Hündürlüyü  yuxarıda  qeyd  olunduğu  kimi  30-60  sm 

deyil, 85-110 və 90-115 sm arasında dəyişir. Yarpaqları nazik olub, uzunsov-kürəşəkillidir, 9-

25 sm uzunluqda, 4-6 (7-8) sm. enindədir, ellipsvari-lansetşəkill və  ya uzunsov rombvaridir, 

iti  yaxud  qısa  sivriləşmişdir,  oyuqlu  və  az  dişciklidir.  Aşağıdakı  yarpaqları  qısa  saplağa 

doğru, yuxarıdakı yarpaqları isə ensiz pazvari daralmışdır. Çiçək səbətləri tək-tək budaqların 

sonunda  yerləşmişdir,  əyiləndir,  qatlanmış  uzun  çiçəkaltlığı  yarpaqcıqları  ilə  əhatə 

olunmuşdur. Sarğısı enli zəngvari olub, 2-18 mm enindədir Onun xarici yarpaqları oxvaridir, 

uzunsovdur,  kütdür,  dağınıqdır,  daxildəkilər  bir  qədər  dərivaridir,  sıxdır,  çiçəkləri  sarıdır. 

Toxumcaları üçtilli kəndirvaridir, təqribən 4 mm uzunluqdadır, ensiz uzunsovdur, buruncuqla 

birlikdə şırımlıdır. Səbəti 1,5-2,5 sm diametrindədir. Toxumcası xətvaridir, 4,5-5 x 1 mm-dir. 

İyul-sentyabr aylarında çiçəkləyir və meyvə verir (şək.). 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Şəkil. Carpesium cernuum L. 

                                       AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild 

 

 

 

 

Əyilən  karpeziumun  yaxşı  dərman  bitkisi  olduğu  xarici  ədəbiyyat  mənbələrindən 

məlum  olmuşdur.  Tərkibində  vacib  bioloji  fəal  maddələr  vardır.  Bitkidən  iki  yeni 

seskviterpen laktonu müxtəlif quruluş tipli 22 məlum seskviterpenoidlərlə birlikdə alınmış və 

Carpesium  cernuum  növündən  təcrid  edilmişdir.  Bundan  başqa  Carpesium  cernuum 

növündən  alınmış  Carpesides  preparatı,  iki  yeni:  8-0-4-(1-6)-B-D-qlükopiranozid,  bir  yeni 

monoterpenoid diqlükozidi 10 məlum qlükozid birləşmələri ilə birlikdə  Carpesium cernuum 

bitkisinin  yerüstü  hissəsindən  ayrılmışdır.  Yeni  qlükozidlərin  quruluşu  spektroskopik  

kimyəvi analiz metodlarının köməyi ilə müəyyən edilmişdir [11, 12]. 

Carpesium  cernuum  kimyəvi  tərkibindən  də  göründüyü  kimi  qiymətli  dərman  bitkisi 

olmaqla mühüm əhəmiyyəti vardır [7, 11, 12]. Xarici ölkələrdə dərman məqsədi ilə bitkinin 

yerüstü  hissəsi  (Herba),  daha  doğrusu  gövdəsi,  yarpaqları  və  çiçəyi  istifadı  olunur.  Xalq 

təbabətində  onun  sulu  dəmləməsi  yüksək  temperatura  ilə  soyuqdəymələrdə  müşayət  olunan 

diş  ağrısında,  kəskin  enteritdə,  dizenteriyada,  sidik  yolları  üzvlərinin  infeksiyalı 

xəstəliklərində və limfatik böyüməsində istifadə olunur. 

 Əyilən  karpeziumun  qeyd  olunan  qiymətli  cəhətlərini  nəzərə  alaraq,  onun 

Respublikamızın biokimyaçıları tərəfindən daha ətraflı öyrənilməsini, elmi təbabətdə və xalq 

təbabətində istifadə olunmasını təklif edirik.  

Beləliklə, Naxçıvan MR-nin florası və bitkiliyinin sistematik şəkildə tədqiq olunması 

və  yeni  faydalı  xüsusiyyətlərinin  öyrənilməsi  zamanı  Şahbuz  rayonu  ərazisində  bu  vaxta 

qədər  regionun  florası  üçün  göstərilməmiş  yeni  taksonlar:  cins  Carpesium  L.  və  növ 

Carpesium cernuum L. tərəfimizdən 15-20 V11 2011-ci il tarixlərdə Rüstəm müşəsindən, 18-

25.VIII.2011-ci  il  tarixlərdə  isə  Kənd  Şahbuz,  Qarababa  və  Mahmudoba  kəndləri  ətrafından 

yığılaraq  ərazi  florasına  əlavə  edilmişdir.  Yeni  aşkar  edilmiş  tapıntı  həm  də  ərazinin  bitki 

örtüyündə  onun  üstün  olduğu  yeni  bitki  senozlarını  müəyyənləşdirməyə  imkan  vermişdir. 

Əyilən  karpezium  Naxçıvan  MR-in  faydalı  bitki  sərvətlərinə  yeni  dərman  bitkisi  kimi  daxil 

edilmişdir.