Amea botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci IL, XXXII cild
Yüklə 7,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ƏDƏBİYYAT
- SUMMARY FLORA AND VEGETATION OF THE FOREST ECOSYSTEMS OF SPECIALLY PROTECTED AREAS OF THE WESTERN REGIONS OF AZERBAIJAN
|
EKSPERİMENTAL HİSSƏ Qoruq Milli Parka çevrilməklə ərazisi 6 min 739 hektardan 12 min 577 hektara çatdırılıb. Xüsusi mühafizə olunan sahəsi 6739 ha, dövlət meşə fondu 1577 ha, dövlət ehtiyat torpaq fondu 4439 ha-dır. Milli parkın əsas hissəsinin 3524 hektarı (52,3%) meşə sahəsidir. Azərbaycaanın qərb bölgəsinin bitki örtüyünə dair ədəbiyyatlarda [3,6,7,8,13,14 ] bölgənin xüsusi mühafizə olunan təbiət ərazilərinə dair məlumatlara da rast gəlinir. 2006-2012-ci illərdə apardığımız tədqiqatlar, meşə ekosistemlərinin bitki örtüyünün müasir vəziyyətini aaydınlaşdırmağa imkan vermişdir [1,2,5,9,10,11,12]. Göy-göl Milli Parkının meşələri əsasən 3 hissəyə ayrılır [7,8]. 1.Dağ çəmən meşələri (1800-2200) seyrək olub, şərq palıdı, tozağacı, qarmaqvari şam və s. ağac doqquzdon, itburnu, ardıc və s. kollardan ibarətdir. Tək-tək ağaclar 2500m-ə qədər yüksəkliyə qalxır. Hündürlüyə qalxdıqca tozağacı üstünlük təşkil edir. 2. Yuxarı dağ meşələri (1600-1800m) əsasən şərq fıstığı, Qafqaz vələsi meşələrindən ibarətdir. Vələs qarışıq fıstıq meşələrı şimal, şimal-şərq, şərq-qərb yamaclarında yaxşı inkişaf edir.Cənub yamacında isə fıstıq, fələs vasıtəsılə sıxışdırılır. Dağ meşə-çəmən meşələrinə getdikcə fıstıq və vələs meşələrı şərq palıdı meşələri ilə əvəz olunur. 3.Orta dağ- meşələri (1100-1600 (1770) m) yuxarı dağ meşə yarımqurşağına nisbətən vələsin üstünlüyü aşağı sərhəddə fıstığın azlığı ilə fərqlənir. Qoruq ərazisinin 70% -dən çoxunu antropogen anomaliyaların təsirinə məruz qalmış iynəyarpaqlı giləmeyvə qaracöhrə (Taxus bacata L.), qarmaqvari şam (P.kochiana Klotzch in C.Koch), şərq fıstığı (Fagus orientalis Lipsky), Qafqaz vələsi (Carpinus betulus L.(= C.caucasica Grossh.)), şərq palıdı (Quercus macranthera Fisch.et. C.A.Mey.ex Hohen.), Qafqaz cökəsi (Tilia begoniifolia Stev (=T.caucasica Rupr.)), dağ qarağacı (Ulmus scabra Mill), ağcaqayın (Acer platanoides L.) ibarət meşələr, 1800-2000 m yüksəklikdə park tipli subalp meşələrində Qafqaz cökəsi (Tilia begoniifolia Stev.), litvinov tozağacı (Betula litwinowii Doluch.), pulcuqlu tozağacı (B.verrucoza), çöl ağcaqayını ( Acer campestre L.), adi göyrüş (Fraxinus excelsior L.) yayılır. Meşələrdə Qafqaz rodedondronu (Rhododendron caucasium Pall.), ardıc (Juniperus oblonga Bieb.), itburnu (Rosa canina L.), adı fındığ (Corylus avellana L.), adi zirinc (Berberis vulgaris L), əzgil (Mespilus germanica L.), Qafqaz quşarmudu (Sorbus caucasica Zinseri.), Qafqaz yemişanı (Grataegus caucasica C. Koch.) və digər kol bitkiləri yayılır. Mili Parkda ağac cinsləri arasında birinci yeri fıstıq tutur (1270 ha). Əsasən 1400- 2000 m hündürlükdə yayılıb, ən çox şimal, şimal-qərb və şimal- şərq yamaclarda inkişaf edir, vələs, ağcaqayın, cökə, palıd kimi ağaclar ilə qarışıqdır. Vələs meşələri sahəsinə görə ikinci yeri tutur (1020 ha). Bütün hündürlüklərdə inkişaf edir. Təmiz vələs meşələri yoxdur, lakin AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
çox işıqlandırılmış cənub yamacda və 1200-1600 m hündürlüklərdə daha çox yayılmışdır. Fıstıq, palıd, göyrüş, ağcaqayın və s. ağaclarla qarışıq meşələr əmələ gətirir. Palıd meşələri fıstıq və vələs meşələrinə nisbətən az sahəni tutur (400 ha). Ən çox qoruğun qərb hissəsində yayılıb, cənub yamaclarda üstünlük təşkil edir. Təmiz palıdlıq azdır, əsasən fıstıq, vələs, ağcaqayınla qarışıq olur. Qarmaqvari şam ən çox Göy-göl Milli Parkı ərazisində (149 ha) 1500-2200 m hündürlüklərdə inkişaf edir, təmiz fıstıq, vələs, palıd, tozağacı və s. ilə birlikdə qarışıq meşə əmələ gətirir. Göy-Göl qoruğunda meşə ilə örtülü ərazilərin ağac cinslərin üzrə sahəsi: Ağcaqayın 39 ha (1,3%), tozağacı 27 ha (0,9%), göyrüş 7 ha (0,9%), cökə 1 ha təşkil edir. Trautvetter ağcaqayını (Acer trautvetteri Medw.), Nizami dərgili (Rosa nizami Sosn.), Azərbaycan dərgili (Rosa pulverulenta Bieb.(= R.azerbaidzhanica Novopokr.et Rzazade). Yuxarı meşə sərhəddinə ot örtüyü arasında üçüncü dövr reliktlərindən Qafqaz rododendronu (Rhododendron caucasium Pall.) cəngəlliyi, Vaccinium myrtillus L. Maralgölünə xususi gözəllik verir [10] . Giləmeyvəli qaracöhrə, Nizami ağgülü, Azərbaycan ağgülü, Qaya dovşanalması, Qarmaqvari şam Göy-göl Milli Parkının nadir relikt və endemləridir.
Müəyyən edilmişdir ki, ərazidə 27 növ ağac, 54 növ kol, 6 növ yarımkol yayılmışdır. Göy-göl Milli Parkında rast gələn əsas meşə formasiyalarına- Qarmaqvari şamdan ibarət iynəyarpaqlı meşələr; Ardıc seyrək meşəlikləri ; Şərq fıstığından ibarət fıstıq meşələri; Palıd meşə formasiyaları; Tozağacı və ağcaqayından ibarət park tipli seyrək meşəliklər daxildir. Meşələrin tərkibcə müxtəlif olmasına baxmayaraq, enliyarpaqlı meşələri əsasən fıstıq, palıd və vələs cinsləri əmələ gətirir. Meşə ilə örtülü ərazinin 85,5%-i bu üç cinsin payına düşür. Milli parkın meşələrində eroziya qismən az inkişaf edir.Meşə bitkiliyi məhv olmuş yerlərdə eroziya prosesi güclənir. Maral göl ətrafında bu proseslər o qədər güclü deyil, qoruq rejimi otluqun çirklənməsinin qarşısını alır. Lakin, vaxtaşırı əsən güclü küləklər iri ağacların kəsilməsinə səbəb olur ki, bu da eroziyaların başlanmasına şərait yaradır. Nəticədə, qoruqda eroziyalar ildən-ilə artır. 2005-ci ildə qoruq ərazisindən keçən güclü qasırğa zolaq boyu böyük bir ərazinin nəhəng ağaclarını yerə yıxmışdır. 7 il keçməsinə baxmayaraq qasırğanın nəticələri aradan qaldırılmamışdır. Beləliklə qarşısıalınmaz suksessiyalar üçün şərait yaranmışdır. Kürün Azərbaycan Respublikası ərazisində uzunluğu 900 km olduğunu nəzərə alsaq Kür boyunca 700-800 km-dən artıq meşəsiz sahənin qalması məlum olur. Hazırda Kür qırağında mövcud olan lokal meşəlikləri bütövlükdə götürdükdə, Kür sahili boyunca cəmi 90- 180 km uzana bilər [12]. Lakin bu meşələr uzun müddət ciddi mühafizə edilməmiş, qırılma, otarılma və Kürün hidroloji rejiminin dəyişməsilə əlaqədar olaraq sahəsi azalmış, seyrəlmiş, ağacların cins tərkibi xeyli dəyişilmişdir. Qarayazı Dövlət Təbiət qoruğunun ərazisinin 9658 hektara çatdırılması Kür sahili tuqay meşələrinin bərpası və qorunmasında rolu çox ola bilər. Bununla əlaqədar ağac və kol bitkilərinin senopopulyasiyaları üzərində daimi nəzarətin təşkili vacibdir. Hazırda Kür sahili Tuqay meşələrinin əsas meşə əmələgətirən cinslərdən qovaq (Populus canescens (Ait.) Smith (=P.hybrida Bieb.)), söyüd (Salix aegyptiaca L.(=S.
Kit.), qaratikan (Paliurus spina-christi Mill.), quş üzüm (Vitis silvestris C.Gmel.), ot bitkilərindən Solanum nigrum L., Lepidium latifolium L., Galium humifusum Bieb.,
lokal sahələrdə tək-tək yayılır. Bunun nəticəsində torpaqlarda şoranlaşma, bataqliqlaşma və bozqırlaşma baş verir. Tədqiqatlar nəticəsində aşkar olunmuşdur ki, hazırda Qarayazı Dövlət Təbiət qoruğunda 3 növ ağac, 48 növ kol və 2 növ yarımkol yayılmışdır. AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
Müəyyən edilmişdir ki, III dövr buzlaşmasına məruz qalmayan Eldar şamlığı Dövlət Təbiət qoruğunda saqqız ağacı (Pistacia mutica), dağdağan (Celtis caucasica Willd.), sağan (Cotinus coggygria Scop.), murdarça (Rhamnus pallasii Fisch. et C.A.Mey.) və s. üçüncü dövr qalığı olan seyrək Eldar şamlığı (Pinus eldarica Medw. in Acta.) meşəliyindən ibarət kserofit tipli meşələr saxlanılmışdır .Çayları boyu tərkibində qovaq (Populus canescens (Ait.) Smith (=P.hybrida Bieb.)), söyüd (Salix alba L.), qarağac (Ulmus minor Mill. (=U.foliaceae Gilii.)), yulğun (Tamarix ramosissima Ledeb), nar (Punica granatum L) kimi ağac və kollardan ibarət lokal formalı meşələri yerləşmişdir. Qazax ardıcı (Juniperus sabina L.), Uzunsov ardıc (J. oblonga Bieb.), Cırtdan ardıc (J. pygmaea C.Koch), Qırmızı ardıc (J. polycarpos C. Koch.) və s. seyrək meşələrin tərkib hissəsidir. Quru daşlı yamaclarında acılıq (Ephedraceae Dumort.) fəsiləsindən 2 növü – Ephedra distachya L, E. procera Fisch. et C.A.Mey. .yayılmışdır. Qoruqda Şam meşəsi 121 ha, ardıc meşəsi 170 ha, saqqız ağacı meşəsi 37 ha, digər cinslərdən təşkil olunmuş meşələr isə 52 ha ərazini əhatə edir. Əsas meşə əmələ gətirən növlər: Eldar şamı (Pinus eldarica
Gürcüstan Respublikaları sərhəddində Eldar Şamlığı Dövlət təbiət qoruğunda bitir. Saqqız ağacı (Pistacia mutica F.et M.)- püstə cinsinin Azərbaycanda yabanı halda yayılmış növü olub, ən qiymətli relikt ağaclardan biridir. Respublikamızda saqqız ağacı meşəlikləri az sahə tutsa da, coğrafi arealı genişdir. Azərbaycanın qərb bölgəsində bu növə Eldar şamlığı Dövlət təbiət qoruğunda rast gəlinir. Qaraçöhrə (Taxus baccata L.)-Üçüncü dövrün qiymətli relikt növlərindən biri olub Göy-göl Milli Parkı və Eldar şamlığı Dövlət təbiət qoruğunda rast gəlinir [13,14]. Korçay Dövlət Təbiət Qoruğunun bitkti örtüyü yovşanlı-şoranlı, şoranlı-yovşanlı bitki qruplarından, çay yataqlarının bitki kompleksindən ibarətdir. Ərazidə efemerlər də yaxşı inkişaf edir. Qoruqda cəmi 6 növ ağac, 43 növ kol və 5 növ yarımkol yayılmışdır.
Azərbaycanın qərb bölgəsində xüsusi mühafizə olunan təbiət ərazilərinin dövlət səviyyəsində statusu dəyişildikdən sonra ilk dəfə meşə bitkiliyinin inventarizasiyası aparılmışdır. Müəyyən edilmişdir ki, hazırda Göy-göl Milli Parkında 27 növ ağac, 54 növ kol, 6 növ yarımkol, Qarayazı Dövlət Təbiət qoruğunda 3 növ ağac, 48 növ kol, 2 növ yarımkol, Korçay Dövlət Təbiət Qoruğunda 6 növ ağac, 43 növ kol və 5 növ yarımkol, Eldar şamlığı Dövlət Təbiət qoruğunda 18 növ ağac, 54 növ kol, 8 növ yarımkol yayılmışdır. Ümumiyyətlə Pinus eldarica, Pyrus eldarica, Juniperus pygmaea, J.sabina, P.kochiana, Taxus baccata, Acer trautvetteri, Rhododendron caucasicum, və s. xüsusi mühafizə olunan təbiət ərazilərinin nadir və məhv olma təhlükəsində qalan bitkilərdir. Qoruq rejimini gücləndirməklə yanaşı nadir növlərin populyasiyaları üzərində daimi nəzarətin təşkili vacibdir.
1. Bayramova A.A. Qarayazı Dövlət Təbiət Qoruğunun flora biomüxtəlifliyi. Gəncə Dövlət Universitetinin Elmi Xəbərləri.2, Gəncə, 2010, s. 4-47 2. Bayramova A.A. Korçay Dövlət Təbiət Qoruğunun bitkiliyi. AMEA GREM Xəbərlər məcmuəsi. 39, Gəncə, 2010, s. 29-33 3. Hacıyev V.C., Musayev S.H., Əkpərov Z.İ., İbadullayeva S.C. Azərbaycan florasının ali bitkilərinin biomüxtəlifliyinə dair. AMEA Botanika İnstitunun Elmi əsərləri:XXV, Bakı,Elm, 2004, s.88-93. 4. Əli-zadə V.M. Azərbaycanın bioloji müxtəlifliyi, öyrənilməsi, qorunması və zənginləşdi- rilməsi.AMEA Botanika İnstitunun Elmi əsələri, XXXI, Bakı, 2011, s.3-16. 5. Əsgərov A.M. Azərbaycan florasının konspekti. Bakı, Elm, 2011, 202.s. AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
6. Гаджиев В.Д. Анализ флоры высокогорий Малого Кавказа.Баку: Элм 1971 7. Гаджиев В.Д. Материалы к растительности окрестности озера Маралгел Малаго Кавказа. Баку: 1971, 75 s. 8. Quliyev V.Ş., F.M. Səfərli və b. Göy-göl –Hacıkənd ərazisinin hadir və kökü kəsilməkdə olan bitkiləri və onların mühafizəsi. “Ana Kür”. Gəncə, 2003, s.24-26 9.İbadullayeva S.C.,Məmmədova S.Ə. Xalq təbabətində istifadə edilən ağac və kollar.//Biokimyəvi nəzəriyyələrin aktual problemləri II Beynəlxalq konfransın materialları.Gəncə,2011,s.42-47 10. İsmayılova Z.M. Göy-göl Milli Parkı göllər ekosisteminin flora biomüxtəlifliyi //AMEA Botanika institunun elmi əsərləri XXIX cild Bakı, 2009. s. 329-333 11.Конспект флоры Кавказа.т.I-III, 2003,2006,2010,Санкт-Петербург,2003,2006, 2010,950 c. 12.Novruzov V.S., İsmayılova Z.M., Bayramova A.A. Azərbaycanın qərb bölgəsində xüsusi mühafizə olunan təbiət ərazilərinin (Göy-göl, Eldar şamlığı, Qarayazı) flora biomüxtəlifliyi və genofondun mühafizəsi. Azərbaycanın Botanika Cəmiyyətinin Elmi əsərləri, Bakı, 2010 13.Novruzov V.S., İsmayılova Z.M.,Bayramova A.A. Göy-göl Milli Parkının çəmən ekosisteminin flora və bitkiliyi. AMEA Botanika İnstitutunun Elmi Əsərləri, XXXi cild, 2011 14.Прилипко Л.И.Леса Азербайджанской ССР. В.кн. Леса СССР. М,1996. т.3.с.314-358. 15. Сафаров И.С. Важнейшие третичные реликты Азербайджана. Баку, Изд-во АН Азерб.ССР,1962, 311 с. 16. Сафаров И.С.Элъдарская сосна (Pinus eldarica M.)/ Биолого-экологическая особенность /Лесной журнал №2,1965,с.34-38. РЕЗЮМЕ ФЛОРА И РАСТИТЕЛЬНОСТЬ ЛЕСНЫХ ЭКОСИСТЕМАХ ОСОБО ОХРАНЯЕМЫХ ТЕРРИТОРИИ ЗАПАДНЫХ РЕГИОНОВ АЗЕРБАЙДЖАНА
Байрамова А.А. После изменения статуса особо охраняемых территории западных регионов Азербайджана проведена инвентаризация деревьев и кустарников лесных экосистем. В результате исследований выявлен флористический состав и дана классификации лесов Гей-гельского Национального Парка, Караязинского, Корчайского и Елдарского заповедников.
Ключевые слова: флора, растительность, лес, экосистем, реликт, эндем SUMMARY FLORA AND VEGETATION OF THE FOREST ECOSYSTEMS OF SPECIALLY PROTECTED AREAS OF THE WESTERN REGIONS OF AZERBAIJAN
Bayramova A.A. Forest (trees and shrubs) ecosystems inventory have been carried out after changing the status of the extreamly protected area of the western regions of Azerbaijan for the first time. As a result a floristic content of forest Goy-Gel National Park, Garayazy, Korchay, Eldar Reserves identified and given their classification.
Key words: flora, vegatation, forest, ecosystem, relict, endemic AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
UOT 634.01.634.0.351. MEŞƏLƏRDƏN ISTIFADƏNIN MÜXTƏLIF ASPEKTLƏRI Əsədov K.S., Xəlilov V.S. Mərkəzi Nəbatat bağı, Botanika İnstitutu
Ot bitkiləri heyvanların əsas yemini təşkil edir. Buna baxmayaraq bəzən ağac bitkilərindən də mal-qaranın yemləndirilməsi üçün də istifadə edilir. Bu ağaclar sırasında Palıd, fıstıq, vələs, ağcaqayın, doqquzdon, göyrüş, alma, armud, yemişan, topulqa, dovşanalması, qovaq, söyüd, tozağacı, cökə, azot ağacı və s. Məqalədə vegetasiyanın müxtəlif mərhələlərində heyvanlar tərəfindən yeyilməsindən bəhs edilir. Bu bitkilərin yem əhəmiyyəti təsvir edilmişdir.
davarlar, otarma
Meşədən əlavə istifadə (yabanı meyvə, göbələk, dərman bitkiləri, şirə və s. tədarüki) istiqamətində aparılan tədqiqat materiallarına əsasən davarların, mal-qaranın müxtəlif mövsümlərdə (yarpaqlar tökülərkən, xəzəl quruduqda, erkən yazda pururlar əmələ gəldikdə, budaq yemi və s.) mal-qaranın otarılması vaxtı müşahidələr aparılır, hansı növ ağacın budaqları, yarpaq və xəzəllərin daha intensiv yeyilməsi, xəzəlin toplanıb qışa saxlanması və duzlu su ilə isladılıb heyvanların yemlənməsində istifadə olunması üzərində nəzarət etməklə müəyyən edilir. Budaq yemi meşələrdə xidmət işləri aparılarkən kəsilmiş ağac və kollardan hazırlanır (3;6).
Ağac və kolların heyvanlar tərəfindən istifadəsi aşağıda izah edilmişdir. Palıd (Quercus), fıstıqkimilər (Fagaceae) fəsiləsinə daxildir. Həmişə yaşıl və ya yarpağını tökən növləri vardır. Azərbaycanın təbii florasında palıdın 9 növü bitir. Bunlar Şabalıdyarpaq palıdı (Q.castaneifolia), Şərq palıdı (Q.macranthera), Araz palıdı (Q.araxına), uzunsaplaq (Q.lengipes), Gürcü palıdı (Q.iberica), Qızılı palıd (Q.hypochrus), Qumral palıdı (Q.crispata), Kövrək palıdı (Q.erucifolia) və boz palıdı (Q.anatolica) növləridir. Bütün palıd növlərinin təzə xəzəli və qozası başqa yemlər qıt olduqda heyvanlar tərəfindən həvəslə yeyilir. Palıd qozaları xüsusən ev və çöl donuzları tərəfindən daha yaxşı yeyilir. Qış ayları mülayim keçdikdə qar örtüyü az olduqda çöl donuzları (qabanlar) palıd qozalarını tam məhv edir və palıdın təbii bərpasına kəskin mənfi təsir göstərir. Bununla yanaşı donuzlar palıd qozalarını axtararkən torpağı burunları ilə eşib yumşaldır, beləliklə də digər xırda toxumlu ağacların cücərməsinə və bərpa olunmasına şərait yaradırlar. (2). Fıstıq (Fagus) fıstıqkimilər (Fagaceae) fəsiləsindəndir. Azərbaycanın təbii florasında şərq fıstığı (F.orientalis) növü bitir. Dağ meşələrinin əsas edifikator bitkisi olmaqla yüksək bonitekli meşələr əmələ gətirir. Fıstğın saralmış təzə xəzəlləri və meyvəsi heyvanlar, xüsusən qoyun və keçilər tərəfindən həvəslə yeyilir. (4) Bəzən fıstıq xəzəli maldarlar tərəfindən toplanaraq qışa tədarük görülür və tövlə şəraitində isti və duzlu su ilə isladılaraq başqa yemlə qarışıq heyvanlara verilir. Belə qarışıq (xəzəl ot) yem heyvanlar tərəfindən yaxşı yeyilir. Vələs (Carpinus)Tozağacıkimilər (Betulaceae) fəsiləsindəndir.Azərbaycanın təbii florasında vələsin 6 növü bitir. Bunlar Qafqaz vələsi (C.caucasica), Sivriyarpaq vələsi
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
(C.oxycarpa), Şuşa vələsi (C.schuschaensis), Göyçay vələsi (C.geoktschaica), şərq vələsi (buna bəzən dəmirqara da deyilir) (C.orientalis), irimeyvəli vələsi (C.macrocarpa), vələs növlərinin meyvələri xırdadır və yalnız quşlar, xüsusən qaratoyuqlar tərəfindən həvəslə dənlənir. Təzə yarpaqları buzovlar və kalcalar üçün yaxşı yemdir. Xəzəlləri malqara və davarlar tərəfindən həvəslə yeyilir. Bəzən heyvan sahibləri tərəfindən fıstıq-vələs qarşıqlı xəzəllər toplanır və qışa tədarük edilir. Qışda duzlu su ilə isladılır və başqa yemlə qarışıq heyvanlara verilir. Vələsin təzə xəzəli çöl heyvanları tərəfindən də həvəslə yeyilir. Yaz aylarında çöldə- çəməndə ot qıt olduqda və qışa tədarük edilən yem ehtiyatı azaldıqda vələsin puçurundan kəsib heyvanlara verilir və heyvanlar bu parçaları olduqca həvəslə yeyirlər. Çöl heyvanları da vələs yarpaqlarını, xəzəlini və ağızları çatan hissədə, xüsusən yeniyetmələrin puçurlarını (təzə zoğların) yeyirlər. (3) Ağcaqayın (Acer) Ağcaqayınkimiləri (Aceraceae) fəsiləsindəndir. Dünyanın təbii florasında ağcaqayının 120 növü məlumdur. Azərbaycanın təbii florasında bu cinsin 7 növü bitir. Bunlar çöl ağcaqayını (A.campestre), nəhəng və ya məxməri ağcaqayını (A.velutinum), gözəl ağcaqayını (A.leufum), trantfetter ağcaqayını (A.traytvettery), yalançı çinaryarpaq ağcaqayını (A.pseudoplatanus), Hirkan ağcaqayını (A.hyrcanum), Gürcü ağcaqayını (A.ibericum) və çinaryarpaq ağcaqayını (A.platanoides). Ağcaqayınların yarpaqları gobud və dairəvari olduğundan bütün növ heyvanlar tərəfindən yeyilmir, lakin çöl ağcaqayının, gözəl ağcaqayını və yalançı çinaryarpaq ağcaqayının yarpaqları nisbətən zərif olduqları üçün heyvanlar tərəfindən yaxşı yeyilir. Çöl heyvanları yarpaqlarla birlikdə cavan cücərtiləri də həvəslə yeyirlər. Doqquzdon (Lonicera) Doqquzdonkimilər (Caprifoliaceae) fəsiləsindəndir. Dünyada bu fəsiləyə daxil olan 15 cinsin 400-dən artıq növləri vardır. Azərbaycanın təbii florasında doqquzdon cinsinin 5 növü vardır. Bunlar adi meşə doqquzdonu (L.Xylosteum), keçi doqquzdonu (L.caprifolium), gürcü doqquzdonu (L.İberica), Qafqaz doqquzdonu (L.caucasica) və s. Yarpaqlarını və zoğları çöl heyvanları tərəfindən işdahla yeyilir. Xüsusən yem qıt olduqda və qış qarlı keçdikdə cavan zoğları daha çox yeyilir. Yaxşı balverən bitkilərdir. 1 ha-dan çiçək vaxtı arılar 8 kq bal götürür. Göyrüş (Fraxinus) buna vəndə deyilir. Zeytunkimilər (Oleaceae) fəsiləsindəndir. Dünya florasında fəsiləyə 20 cins və 400 növ daxildir. Göyrüş cinsinə isə 60 növ daxildir. Azərbaycan meşələrində göyrüşün 4 növü bitir. Bunlar adi göyrüş (F.excelsior), sumaqyarpaq göyrüş (F.coriarifolia), şiş meyvə göyrüş (F.oxycarpa) və ensizyarpaq göyrüş (F.angustifolia). Yarpaqları lələkvari olub, payızda saralır və çox dekorativ görkəmli olur. Yarpağı qoyun və keçilər tərəfindən həvəslə yeyilir. Kiçik Qafqazda və Naxçıvanda orta dağ qurşağı meşələrində qarışıq halda bitirlər. (5) Alma (Malus) alma yarımfəsilinə (pomoideae) daxildir. Alma (Malus) cinsinə 60-a yaxın növ daxildir. Azərbaycanın təbii florasında şərq alması (M.orientalis) və qızılı alma (M.niedzwetzkyana) növləridir. Almanın birçox növ və sortları bağlarda becərilir. Meyvəsi və yarpağı heyvanlar tərəfindən yeyilir. Yaxşı balverən bitkilərdir. Yabanı alma növü mədəni almaların çoxaldılmasında calaqaltı olaraq geniş istifadə olunur. Alma bağlarının hər hektarından arılar 9,3 kq hektar götürür. Armud (Pyrus) Armud cinsinə 60-a yaxın növ daxildir. Azərbaycanın təbii florasında armudun aşağıdakı növləri daha geniş yayılıb. Qafqaz armudu (P.caucasica), Buassye armudu (P.boissieriana), Hirkan armudu (P.hyrcana), Eldar armudu (P.eldarica), söyüdyarpaq armud (P.salicifolia), Vsevolod armudu (P.vsevolodi), Qrossheym armudu (P.grossheimii), Gürcü armudu (P.georgica), Medvedyev armudu (P.medvedevii), Sallaq armud (P.nutans), Suriya armudu (P. suriaca) və s. Armud növlərinin əksəriyyətinin yarpaq və meyvələri heyvanlar tərəfindən yeyilir. Xüsusən armudun yetişmiş meyvələri ayılar
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
tərəfindən həvəslə yeyilir. Atalar sözündə deyilir; “Meşədə armudun yaxşısını ayı yeyir.” Başqa heyvan və donuzlar da armud meyvələrini yaxşı yeyirlər. Saralıb yerə tökülən təzə yarpaqları (xəzəli) heyvan və qoyunlar tərəfindən yaxşı yeyirlər. Qafqaz armudunun xəzəli daha çox sevilir və yeyilir. Armud meşəsinin 1 ha-dan arılar 7,4 kq bal götürür (Ə.Quliyev 1979).
Yemişan (Crataegus) Gülçiçəkkimilər (Rosaceae) fəsiləsindəndir. Dünya yemişan cinsinə 1250 növ daxildir. Azərbaycanın təbii florasında 18 növ yemişan qeydə alınıb. Bunlardan 9 növü son illərdə tapılıb təsvir edilmişdir. Yemişan bəzən xırda sahələrdə təmiz kolluq yaradır və ya kolluğun tərkibində edifikator mövqe tutur. Saralıb yerə tökülən yarpaqları və yetişmiş meyvələri heyvanlar tərəfindən yeyilir. Meyvələri isə quşlar tərəfindən dənlənir. Çöldə - çəməndə yem qıt olanda yemişan yarpaqları (xəzəlləri) və cücərtiləri vəhşi heyvanların köməyinə çatır. Yemişan meyvələri dərman kimi də tibdə istifadə olunur. Bütün növləri yaxşı nektar verən bitkilərdir. Topulqa (Spiraca) Gülçiçəkkimilər (Rosaceae) fəsiləsinin topulqa yarımfəsiləsinə (Spiracoideae) daxildir. Bu cinsə dünyada 100-dən artıq növ daxildir. Azərbaycanın təbii florasında topulqanın 5 növü qeydə alınıb. Yarpaqları və cavan zoğu heyvanlar, xüsusən keçilər tərəfindən həvəslə yeyilir. Bal (nektar) verən bitkidir. Azərbaycanda ən geniş yayılmış topulqa Dazıyarpaq (S.hypericifolia) və dişli (S.cerenata) növləridir. Sərt qayalıqlarda bitir, olduqca dekorativ bitkidir. Dovşanalması (Coteneaster) Gülçiçəkkimilər (Rosaceae) fəsiləsindəndir. Bu cinsin 60-a yaxın növü məlumdur. Azərbaycanın təbii florasında 5 növü yayılıb. Bunlardan 3 növü daha geniş ərazidə yayılıb. Bunlar qarameyvəli dovşanalması (C.melanocarpa), Çoxçiçək dovşanalması (C.multiflora) və Salxımçiçək dovşanalması (C.racemiflora). Hər üç növ qayalıq yerlərdə, sərt dağ yamaclarında bitir. Yarpaq və zoğları vəhşi heyvanların, xüsusən keçilərin yem mənbəyidir. Meyvəsi quşlar tərəfindən yeyilir. Qovaq (Populus) Söyüdkimilər (Solicaceae) fəsiləsindəndir. Cinsin 120-yə yaxın növü məlumdur. Azərbaycanın təbii florasında qovaqın 11 növü qeydə alınıb. Bunlardan turanqa qovaqı (P.transcaucasia), titrək qovaq (P.tremula), qələmə qovaqı (P.gracilis), qara qovaq (P.nigra) və s. daha çox yayılıb. Qovaqların yarpaqları töküldükdən sonra heyvanlar tərəfindən yeyilir. Qış aylarında xəzəl və yeniyetmələrin, zoğları vəhşi heyvanlar tərəfindən yeyilir. Söyüd (Salix) Söyüdkimilər (Salicaceae) fəsiləsindəndir. Söyüd cinsinin dünya florasında 600-dən artıq növü məlumdur. Azərbaycanın təbii florasında 15 növü bitir. Bunlardan geniş ərazidə bitənləri keçi söyüdü (S.caprea), ağçubuq söyüd (S.triandra), Ağ söyüd (S.alba), Qafqaz söyüdü (S.caucasica), xəzər söyüdü (S.caspica) və s. növləridir. Söyüdlərin xəzəli və cavan yeniyetmələri heyvanlar tərəfindən həvəslə yeyilir. Xüsusən yağışdan sonra islanmış xəzəlini qoyun və keçilər işdahla yeyirlər. (6) Tozağacı (Betula) Tozağacıkimilər (Betulaceae) fəsiləsindəndir. Bu cinsə dünya florasında 120 növ daxildir. Azərbaycanın təbii florasında 3 növü meşələrdə yayılıb. Radde tozağacı (B.raddeana), ziyilli tozağacı (B.verrucosa) və Litvinov tozağacı (B.litvinowii). Hər üç növ yuxarı dağ meşə və subalp qurşaqlarında bitir və təmiz tərkibdə meşələr təşkil edir. Yarpaq və zoğları payız aylarında vəhşi heyvanların yem bazasından biri hesab olunur. (5) Cökə (Tilia) Cökəkimilər (Tiliaceae) fəsiləsindəndir. Bu cinsin 95 növü məlumdur. Azərbaycanın təbii florasında cökə cinsinin 4 növü məlumdur. Bunlardan meşələrdə geniş ərazi tutanı Qafqaz cökəsidir (T.caucasica) zərif yarpaqları vardır. Azərbaycanda cökə yarpaqından dolma bükürlər və çox dadlı olur. Saralmış yarpaqları xəzəl şəkilində yerə tökülür və payız aylarında qoyun və keçilərin yemindən biri hesab olunur. Yaxşı nektarlı bitkidir. Cökə meşəsinin 1 hektarından çiçəklədiyi vaxtda arılar 253-802 kq nektar götürür (Ə.Quliyev1979).
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
Azat (Nil) ağacı (Zelkowa) Qarağackimilər (Ulmaceae) fəsiləsindəndir. Cinsin dünyada 6 növü məlumdur. Azərbaycan meşələrində geniş yayılan vələsyarpaq azat (Nil) növüdür. Dəniz səviyyəsindən 1700 m yüksəkliyə kimi meşələrin tərkibində bitir. Yarpaq və zoğlarını malqara həvəslə otlayır. Örüş yerlərində ot bol olsa da orada bitən Azat ağacını malqara daima otladığı üçün ağaclar şarvari və ya konusvari forma alır. Zoğları qırpılmış (yeyilmiş) hissədən ağac yenidən təzələnir və təkrarən malqaranın otlamasına məruz qalır.
Yüklə 7,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|