Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə Ġnstitutu “Müasir fəlsəfə problemləri” Ģöbəsi
Yüklə 6,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Avropada milli fəlsəfə: messianizmin taleyi
|
Ədəbiyyat: 1.UNESCO Musical Anthology of the Orient: Vol. 24, Azerbaijan I. By: Mark Slobin. Asian Music Vol. 2, No. 1 (1971), University of Texas Press, pp. 43-45. http://www.jstor.org/stable/833813?seq=1#page_scan_tab_contents 2. 3.М.Буниятов. Государство Атабеков Азербайджана, c. 130-132. 3. (Sührəverdi Şihabəddin. Əsərləri 2 cilddə) 11. ﺻ ﺦﻴﺷ .ﻲﻴﺣﻴ ﻥﻴﺪﻟﺍ ﺏﺎﻬﺷ ﻱﺪﺮﻭﺮﻬﺳ ,ﻥﺍﺮﻬﺗ ,ﻥﻳﺒﺮﮐ ﻱﺮﻧﻫ ﻡﻟﻗﺒ ,ﺕﺎﻓﻨﺼﻤ ﻡﻭﺪ ﺔﻋﻭﻤﺠﻤ .ﻕﺍﺮﺷﺇ 2591
,
4. İqbal M. İslam düşüncəsində hərəkət prinsipi // Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər jurnalı, № 4, 2009, s. 181. 5. İnna Naroditskaya. Song from the Land of Fire. Continuity and Change in Azerbaijanian Mugham.
New York
& London,
2003, p.
234 https://books.google.az/books?id=yP6Gz0- irUgC&pg=PA234&lpg=PA234&dq=mugham+UNESCO+1997&source=bl&ots= P- P6XmBb4V&sig=smeBReMJdQE7U1FQiyvYZqS4utY&hl=ru&sa=X&ved=0ahU KEwjewMWersLKAhWCjCwKHWClDVcQ6AEIYDAJ#v=onepage&q=mugham %20UNESCO%201997&f=false 6. UNESCO Collection of Traditional Music of the World – Netherlands, 1975.
Slobin. Asian Music Vol. 2, No. 1 (1971), University of Texas Press, pp. 43-45. http://www.jstor.org/stable/833813?seq=1#page_scan_tab_contents. 8.http://qlobal.az/heyder-eliyev-nesiminin-mezarini-nece-berpa-etdi-tarix/#. XFlKQlwzbb0 9. Keskiner Ph.B. Klasik türk müziğinde makam ve usûl isimlerinin yan-anlamları ve etimolojik kökenleri, s. 2 https://www.academia.edu/1437492/Klasik_Turk_ Muziginde_Makam_ve_Usul_Isimlerinin_Yan-anlamlari_ve_
Etimolojik_Kokenleri_-_The_Connotations_and_Etimological_Roots_of_ Makam_and_Usul_Names_in_Classical _Turkish_Music, s. 2, 3. 10. Heydər Əliyev, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Bakı şəhəri, 18 iyun 2001-ci il. 11. Мартин Хайдеггер. Время и бытие. Статьи и выступления. – М.: Республика, 1993, с. 192. 12. Azadə Rüstəmova. Seçilmiş əsərləri (iki cilddə). İkinci cild. Bakı, ―Elm‖, 2014, s. 240. 13. Yenə orada, s. 555. 14. Cübran. Ərəb dilinin gələcəyi // Cübran. Sükutun poeziyası, Bakı, ―Şərq-Qərb‖, 2009, s. 190. 15. Şah İsmayıl Xətayi. Əsərləri. ―Şərq-Qərb‖, Bakı, 2015, s. 6. 16. Yenə oarada, s. 242. 17. Мартин Хайдеггер. Время и бытие.., с. 192. 18. Cübran. Ərəb dilinin gələcəyi, s. 194. 644
19. Ramiz Mehdiyev. İctimai və humanitar elmlər: zaman kontekstində baxiş https://azertag.az/store/News/Politics/ICTIMAI%20VA%20HUMANITAR%20EL MLAR.htm 20. İlham
Əliyevin Çinin
CGTN televiziyasına müsahibəsi
Azərbaycan fəlsəfəsinin özrefleksiya kontekstini genişləndirmək lazımdır. Onu daha əhatəli mənbədən qaynaqlanan fikir dinamikası kimi analiz etmək gərəkdir. Bu həm də ―milli fəlsəfə‖ və ―azərbaycançılıq‖ ideyalarına aiddir. Adından da göründüyü kimi ―milli fəlsəfə‖ anlayışı millətin sosial-mədəni orqanizm kimi təşəkkülü prosesi ilə sıx bağlıdır. Bunun kökündə millətlərin mədəni yaradıcılığın subyekti halına gəlməsi dayanır. Alimlər həmin hadisənin ―mədəniyyət millətçiliyi‖ kimi yeni dünyagörüşünün formalaşmasına gətirib çıxardığı fikrindədirlər. Bu mədəniyyət millətçiliyi yeni fəlsəfi mədəniyyətin inkişafının ―sosial-psixoloji və şəxsi əsaslarını hazırladı‖ (1). Deməli, milli fəlsəfə hər şeydən öncə kollektiv şüur üzərində refleksiyadır. Bu proses mahiyyətcə özrefleksiya olmalıdır. Çünki kənar şəxsin hər hansı millətin kollektiv şüuru üzərində refleksiyası ―milli fəlsəfə‖ anlayışının ehtiva etdiyi məna sahəsinə uyğun gəlmir. Konkret deyilərsə, bu cür refleksiya milli fəlsəfənin şəxsi əsasları müstəvisindən kənarda qalır. Burada bir vacib məqamı vurğulamaq gərəkdir. Dünya fəlsəfəsi tarixində fəlsəfəyə xalqın kollektiv şüuru üzərində refleksiya kimi yanaşmanı bilərəkdən qəbul edən fəlsəfi təlimlər mövcud olub. Hətta qədim dövrdə belə etnosun kollektiv şüuru üzərində fəlsəfi refleksiya cəhdi olub. Nümunə kimi Miladdan öncə I əsrdə Romada meydana gələn və əsasını romalı Kvint Sekstin qoyduğu fəlsəfi təlimi göstərmək olar. Bu təlim geniş öyrənilməyib. Onu bir halda stoisizmin bir qolu, digər halalda isə pifaqorçuluğa yaxın olan təlim, bir başqa yanaşmada isə stoisizmlə pifaqorçuluğun elementlərini uyğunlaşdıran fəlsəfi cərəyan adlandırırlar. Senekanın bu təlimdən faydalandığı haqqında biliklər vardır. Bir sıra tədqiqatçının) fikrinə görə isə Sekstiya məktəbi yunan fəlsəfəsinin əksinə olaraq özəl Roma fəlsəfəsi yaratmaq cəhdi idi. Məsələn, rusiyalı tədqiqatçı T.Y.Boroday yazır ki, Kvint Sekstiy ―...həyatın qurulmasının əsl Roma fəlsəfəsini yaratmaq üzərində işləyirdi‖ (2, s. 8). Bu baxımdan Senekanın
645
aşağıdakı fikri də maraqlıdır. O yazırdı ki, Sekstiy ―..romalı kimi düşünür, yunanca yazırdı‖. Ancaq bu fəlsəfə çox mövcud olmadı. Təqribən 100 ildən sonra unudulmağa başladı. Avropada milli fəlsəfə: messianizmin taleyi Bu fəlsəfi təlimin meydana gəlməsindən bir neçə əsr sonra Avropada yenidən cəmiyyətin öz fəlsəfəsini yaratmaq ideyası aktuallaşdı. Məsələn, XIX əsrdə bu dalğa daha da qabardı. Ancaq həmin mərhələdə artıq özünəməxsus milli fəlsəfədən bəhs etmək olar. Avropada bu, normativ- dəyər sistemi kimi praktiki fəaliyyətin məqsədlərini müəyyənləşdirməyə xidmət edirdi. Məsələn, Polşa, İtaliya və İspaniyada (1). XIX əsrin 30-40-cı illərində Polşada milli fəlsəfə yaratmağa cəhdlər intensivləşmişdi. Onlar məhz özünəməxsus Polşa fəlsəfəsi yaratmağı qarşıya məqsəd kimi qoymuşdular. Həmin istiqamətdə yazan filosoflara ―messianistlər‖, cərəyana isə ―messianizm‖ deyirlər. Messianizm ölkə və xalqın dünyada xüsusi rola malik olması haqqında təsəvvürdür ki, antroposentrist istiqamətə və personalist xarakterə malikdir. A.Çeşkovskiy. B.Trentovskiy, K.Libelt, Y.Kremer, Y.Qoluxovskiy (Şellinqin tələbəsi) və başqaları bura aid edilir. Y.Qoluxovskiy məşhur ―Bütün xalqların və hər bir insanın həyatına aid olan fəlsəfə‖ (1834-cü il) müəllifidir. Onu vurğulayaq ki, Polşa messianizmi həmin dövr polyak ədəbiyyatında da geniş yer almışdı. Polyak fəlsəfi messianizminin xüsusiyyəti etnik istisnalıqla yanaşı, inqilabın Avropa üçün təhlükəli olması və sosial dünyanın yaradılması ideyası ilə seçilirdi. Yəni onlar təkamülün tərəfdarı idilər. Eyni zamanda, inqilabi dəyişiklikləri qəbul etmirdilər. Hesab edilir ki, polyak və deməli, ümumi halda slavyan messianizminin banisi Yozef Qayone-Vronski olub. O, Parisdə yaşayıb. Bir sıra tədqiqatçının fikrinə görə, o, V.Solovyovdan öncə Ümumvəhdət fəlsəfəsindən bəhs edib. Maraqlıdır ki, vurğulanan filosofların əksəriyyətinin Hegelin fəlsəfəsi əsiri altında olduğu qeyd edilir, lakin onlar bir sıra fundamental məsələlərdə alman filosofdan fərqli mövqe tuturdular. Bu daha çox Tanrı və ruhun ölümsüzlüyü məsələlərinə aid idi (1). Onların içərisində Karol Libelt seçilirdi. O, artıq 40-cı illərin başlanğıcında zəkanın tamhakimliliyinə qarşı çıxırdı və slavyan fəlsəfəsindən danışırdı. K.Libelt iddia edirdi ki, zəka insan üçün çox vacib olan iki məsələdə - Tanrının kimliyi və ruhun əbədiliyinin həllində acizdir. Bu səbəbdən də Dekartdan başlayaraq istisna olaraq zəkaya əsaslanan idealizm din və milliliyin əsaslarını dağılmasına gətirib çıxardı. Real dünya isə canlı və bölünməz bütövdür. Bu cür varlıq yalnız təxəyyülün köməyi ilə əxz oluna bilər. Təxəyyül zəkaya yardım edir. ―Çünki zəka məhz ruhun qabiliyyətini təşkil edən təxəyyülün məhsuludur. Zəka istisna olaraq
646
analitik gücdür və o, həqiqətin tam fəlsəfi dərki üçün yetərli deyil; zəka tək fəaliyyətdə olanda parçalayan və ölgünləşdirən gücdür‖(1). Buna görə də tamamilə yeni prinsipə əsaslanan yeni fəlsəfə yaratmaq lazımdır. K.Libeltin fikrinə görə, ―bu cür fəlsəfə yalnız əqli həyatın yeni şərtləri daxilində və, deməli, ancaq yeni xalqda, yarana bilər‖ (1). Beləliklə, bu fəlsəfə yalnız milli ola bilər. Burada milli ilə yanaşı, etnik çalar da hiss edilir. Təbii ki, bu cür fəlsəfə ―köhnəlmiş zəka və abstrakt təfəkkür fəlsəfəsindən fərqli olaraq obrazların və fəaliyyətin fəlsəfəsi‖ (1) olmalıdır. Və, nəhayət, K.Libeltin bütün bu məntiqi nizamının sonu: bu yeni fəlsəfəyə slavyan etnosuna xas olan Dünyaya çevik (mütəhərrik, yumşaq, plastik), təbii və sadə baxış uyğun gəlir! Bunun üçün hər şeydən öncə slavyan ruhunun elementlərini anlamaq və onlara nüfuz etmək gərəkdir. K.Libelt bu cür dərk etdiyi yeni fəlsəfəni yaratmaq üçün ―slavyan fəlsəfəsinin 10 təməl müddəası‖nı hazırlayır. Onlar aşağıdakılardır: ―1. Slavyan fəlsəfəsi görünən dünyanın görünməyən dünya ilə vəhdətini təməl hesab edir. 2. O, zəkanın mütləq hakimliliyini inkar edir və həqiqətin birbaşa əbədi ruhla əlaqə gücü ilə dərk edilməsi mümkünlüyünü qəbul edir. 3. Ruhun bütün təzahürləri təsəvvür edilən olmalıdır; ruhu formalaşmış fərd, şəxsiyyət kimi anlamaq lazımdır. 4. Ruhun mahiyyəti fəaliyyətdir, həyatdır, reallıqdır. 5. Heç bir dualizmə yol verilmir; şər xeyir qarşısında yox olur, qaranlıq işıq qarşısında çəkilir, insan cinsi gözəlliyin, həqiqətin və xeyirxahlığın reallaşması vasitəsi ilə xoşbəxtliyə çatır. 6. Hər bir maddi rifah insanlardan deyil Allahdandır; bu müddəa ilə maddi dünya sahmana salınır, şəxsi mülkiyyət isə Allahın insana istifadə üçün verdiyi mülk olur. 7. Eyni bir xalqa mənsub olanlar İlahi iradə sayəsində bərabərdirlər və qardaşdırlar. Onların təmsilçisi isə xalqdır. Ancaq bu, həmin məqsədin (bərabərlik və qardaşlıq ideyasının – F.M.) reallaşması üçün göstərilən xidmətin fərqləndirilməsinə əsaslanan ictimai ierarxiyanı istisna etmir. 8. Hakimiyyət İlahi fikrinin reallaşması üçün onun həyata keçirilmə vasitəsidir; 9. Slavyan dini Xristosun dinidir, ancaq eyni zamanda bu, ehkamlamış katolisizmdən fərqli olan tərəqqi dinidir; 10. Ümumiyyətlə elm, o cümlədən fəlsəfə, məktəb formasından xalq elmi formasına çevrilməlidir, yəni kütləviləşməlidir. Xalqa xas olan İlahi fikirlə birləşərək o, (yəni, elm – F.M) fəaliyyət vasitəsi ilə bu fikri inkişaf etdirməlidir‖ (1). XIX əsrdə İtaliyada da milli fəlsəfə yaratmaq cəhdi özünü göstərib. Belə
647
qəbul olunub ki, XVIII əsrdə italyan mütəfəkkirləri ingilis və fransız maarifçiliyinin təsiri altında olublar və müstəqil ideyalar irəli sürməyiblər. XIX əsrdə isə Paskal Qalluppinin, Antonio Rozmininin və Vinçentso Cobertinin yaradıcılığında milli fəlsəfə elementləri özünü göstərir (1). İtalyan fəlsəfəsinin yaxşı bilicisi hesab edilən V.Ernin fikrinə görə, V.Cobertinin ―Ayələrin fəlsəfəsi‖ (1857) fikir dərinliyinə görə Şellinqin ən yaxşı əsərlərindən belə geridə qalmır. Ancaq o, daha çox, obrazlı desək dinin fəlsəfəsinin italyan variantıdır. Həmin dövr üçün V.Cobertinin ―İtalyanların mənəvi və vətəndaş üstünlüyü‖ (1843) adlı əsəri daha məşhur olub. Bu kitabda V.Cobertini İtaliyanın keçmişini şan-şöhrətli göstərir və bu əsasda italyanları mənəvi və siyasi olaraq dirçəltməyə cəhd edir. Rusiyalı filosof R.N.Dyominin fikrinə görə, bu əsəri Fixtenin ―Alman xalqına səslənişlər‖i ilə müqayisə etmək olar (1). T.Mamiani XIX əsrdə Rozmini və Cobertinin ideyalarını sintez edərək platonizm mövqeyinə keçib və bu əsasda ―əsl italyan fəlsəfi sistemi‖ yaratmağa çalışıb. Bu məqsədlə o, ―İtalyan cərəyanlarının fəlsəfəsi‖ adlı jurnal dərc edib. Ancaq Mamianinin tələbəsi olmuş Ferri jurnalı ümumavropa fəlsəfi kontekstində dərc etməyə başlayıb. İspan fəlsəfəsi ideyasını ilk dəfə 1876-cı ildə ispan tarixçisi Menendes Pelayo ―İspan elmi‖ əsərində irəli sürüb. İspan fəlsəfəsi ideyasının tərəfdarları hesab edirlər ki, bu fəlsəfə milli özşüurun ifadəsidir və o, bu şüurun xarakterik və ənənəvi xüsusiyyətlərini ifadə edir. İspan fəlsəfəsi ideyasının tərəfdarları kimi Q.A.Qanivelanı və X.Abelanı da qeyd edirlər (1). Mütəxəssislər X.Abelanın ―İspan təfəkkürünün tənqidi tarixi‖ adlı çoxcildli əsərini xüsusi vurğulayırlar. Müəllif özü bu əsəri ―milli şüur zənginə zərbə‖ adlandırıb ki, ondan bu təkana ―cavab gücü‖ gözləyib. X.Abelan İspaniyanın intellektual və fəlsəfi inkişafının izahına mənəvi dəyərlərin böhranının aşılmasının və milli şüurun bərpasının zəruri şərti kimi baxır. Maraqlıdır ki, o. milli şüur dedikdə yalnız intellektual səviyyəni nəzərdə tutmur, bura emosional məqamların cəmini də daxil edir. O hesab edir ki, milli şüurun emosional qatını dərk etmək mürəkkəb işdir (1). Burada çox maraqlı bir özəllik vardır. X.Abelan İspaniyaya milli şüuru qaytarmağın konkret yollarını da göstərir. Hər şeydən öncə onlar təhsilə aiddir. Birincisi, tədris müəssisələrində öyrədilən tarixin ispan xalqının real inkişaf prosesinə maksimum yaxınlaşdırılmasına nail olmaq. İkincisi, ölkə universitetlərində ispan fəlsəfəsi tarixinin fənn kimi bərpasını həyata keçirmək. Belə ki, X.Abelan hesab edirdi ki, Frankonun hakimiyyəti dövründə ispan fəlsəfəsi tarixi və ispan ədəbiyyatı tarixi tamamilə təhsil sistemindən çıxarılıb. Halbuki ispan fəlsəfəsi tarixi və ispan ədəbiyyatı
648
tarixi fənn kimi təhsil sahəsində müxtəlif mərhələlərdə informativ, stimulverici rol oynayırdı və ―milli şüura‖ kəsilməzlik, davamlılıq vermək funksiyasını yerinə yetirirdi (1). Tədqiqatçılar onu da vurğulayırlar ki, X.Abelan yunan və Roma fəlsəfəsi arasındakı fərqi göstərirdi. Bizə o da maraqlıdır ki, tədqiqatçılar ispan və rus fəlsəfi ənənələri üçün ortaq olan bir sıra məqamları vurğulayırlar. Məsələn, messianizm hər ikisində oxşar əlamətlərə malik idi. O cümlədən, ölkə və xalqın dünyada xüsusi rola malik olması barədə təsəvvürlər, personalist xarakter, antroposentrist meyllilik, daim özünü Avropanın digər kəsimi ilə müqayisə etmə, özünün mədəni-siyasi, iqtisadi və tarixi özəlliyə malik olmasını dərk etmə kimi parametrlər üst-üstə düşür. Bu xüsusiyyətlərin XIX əsrin birinci yarısı Polşa fəlsəfəsi ilə də üst-üstə düşdüyü qeyd olunur (1). XIX əsr Avropada milli fəlsəfənin yaradılması prosesində digər özəl cəhət onun poeziya və ədəbiyyatla sıx bağlı olmasında idi. Məsələn, İspaniya, İtaliya və Polşa ilə bərabər Rusiyada da belə idi. R.N.Dyomin yazır: ―Bu ölkələrin ədəbiyyatları üçün xarakterik olanı milli şüuru inteqrasiya etmək və stimullaşdırmaq idi, fəlsəfi-tarixi və metafizik məsələlərə şiddətli maraq göstərməsi idi‖ (1). Rusiyalı tədqiqatçı fikirlərinə davam edərək vurğulayır ki, digər ölkələrdə də fəlsəfənin milli xarakterdə olduğunu qeyd edən mütəfəkkirlər mövcud idi. Məsələn, XIX əsrin sonunda şotlandiyalı Endryü Set (o, mütləq idealizmin personalist formasının nümayəndəsi və Bredlinin tənqidçisi idi) belə bir əsər yazmışdı: ―Şotland fəlsəfəsi: Yuma şotland və alman cavabların müqayisəsi‖ (1885). 1875-ci ildə isə M.Ceymsin şotland fəlsəfəsinin fərqli izahı verilən kitabı işıq üzü görmüşdü: James McCosh. The Scottish Philosophy. Biographical, Expository, Critical. From Hutcheson to Hamilton (1875). Maraqlıdır ki, hər iki kitabı şotlandlar 2000- ci və 2001-ci illərdə yenidən çap ediblər. Yəni Şotlandiyada indi də ―milli fəlsəfə‖ anlamına önəm verirlər. 1970-ci ildə isə Argentinada bir qrup filosof Latın Amerikası fəlsəfəsi yaratmağı qarşılarına məqsəd kimi qoymuşdular. Bütün bunların fonunda R.N.Dyomin Rusiyada milli fəlsəfə ideyasının özəl tarixinin olduğunu qeyd edir. V.NKarpov, A.VVedenskiy, V.Ern, v.n.Yerşov –ub adını çəkir. Müasir dövrdə isə milli fəlsəfə ideyasını hazırlayanlar sırasında N.P.İlinin ismi hallanır. Onun ―Rus fəlsəfəsinin faciəsi‖ adlı kitabı maraq doğurub (3). Kitabda marksistlərin və dini filosofların Rusiya fəlsəfəsi haqqında mif yaratdıqları iddiası vardır. Qaynaqları tədqiq etməklə N.İlin belə qənaətə gəlib ki, XIX əsin ikinci yarısında rus fəlsəfi mədəniyyəti zirvəyə yüksəlib. Bu dövr fəlsəfə ən böyük nailiyyətlərin əldə edildiyi mərhələdir. Maraqlıdır ki, müəllif rus klassik
649
fəlsəfəsini dərk etmək üçün şəxsi və milli özşüurun vəhdətini başlıca prinsip kimi
təqdim edir.
Bunun fonunda
İ.V.Kireevskinin, Ap.A.Qriqoryevanın və N.N.Straxovanın yaradıcılığı rus fəlsəfi mədəniyyətinin formalaşması kontekstində analiz olunur. Müəllif hesab edir ki, hazırkı mərhələdə rus milli-fəlsəfi irsi mahiyyətcə terra incognita- dır. Onun mahiyyətini hələ dərk etmək lazımdır. Bu məqsədlə N.P.İlin rus fəlsəfi fikrinin tarixi-fəlsəfi anlamı üçün 6 pinsip irəli sürüb. Onlar aşağıdakılardır: 1. Faciə prinsipi; 2. Özşüur pinsipi; 3. Açıq özünəməxsusluq prinsipi; 4. Rasional metafizika prinsipi; 5. Özünü müəyyənetmə prinsipi; 6. İnsan haqqında fikir prinsipi (1).
R.N.Dyomin isə hesab edir ki, rus fəlsəfi fikrini dərindən dərk etmək üçün onun Avropa fəlsəfi ənənəsi ilə müqayisəsinin aparılması vacibdir. Məsələn, Rusiyada personalizm və spiritualizm ənənəsindən danışanda onu XIX əsr Fransa, İtaliya və İspaniya personalizmi və spiritualizmi ilə müqayisə etmək gərəkdir. Bundan başqa, həmin ənənəni İsveçdə XIX əsrin birinci yarısında inkişaf etdirilən şəxsiyyətin fəlsəfəsi ilə müqayisə etmək lazımdır. Əlavə olaraq, İngiltərə və ABŞ-dakı personalizmlə müqayisə aparmağa ehtiyac vardır. Hətta indiki dövrdə M.Epşteyn fəlsəfi lüğətdə ―filosofia‖ (философия) ilə ―philosophy‖ terminləri arasında fərq axtarır. Onun fikrincə, ―folosofia‖ rus ifadəsində daha akademik məzmun kəsb edir, nəinki ingilisdilli ―philosophy‖. M.Epşteynə görə, hər bir milli mədəniyyətin öz humanitar fənlər sistemində nəyi fəlsəfə hesab etməyin öz meyarları vardır. Onun təbirincə, anqlo-amerikan akademik elmi rus fəlsəfəsinin mövcudluğuna şübhə ilə yanaşır. Rus fəlsəfəsinin nümunələrini daha çox slavistika çərçivəsində tədris edirlər. Ən yaxşı halda rus fəlsəfəsinə ideologiya, publisistika, ictimai-tarixi fikir kimi baxırlar. Onu yarıədəbiyyat, fantaziya, utopiya, tənqid, ―hər şeyin hər şeylə qarışığı‖ kimi qəbul edirlər. Bu, rus fəlsəfi fikir tarixində yeri olan millət haqqındakı refleksiyanı inkar etmək deməkdir (1). Əslində isə ―philosophy‖ və ―filosofia‖ arasındakı fərq intellektual ənənə arasındakı fərqi ifadə edir. Biz, qısaca olaraq XIX əsr Rusiya milli fəlsəfəsinin metafizikası üzərində dayanaq. Bu sırada adı daha çox hallananlar sırasında V.S.Solovyov da vardır. Onun metafizik görüşlərində ümumvəhdət konsepsiyası mərkəzi yer tutur. Y.N.Gennadyevna bu metafizikanı belə xarakterizə edir: ―V.S.Solovyovun ümumvəhdət konsepsiyası ideal və çoxmənalı sistem kimi mistik və rasional olanın nisbətinə nəzər salan müxtəlif fəlsəfi təlim və yanaşmaların universal sintezidir. Onun daxili mahiyyəti varlığın bütün komponentlərinin Mütləqdə vəhdətindən ibarətdir. Varlığın komponentləri şübhə doğurmayan reallığın yalnız səthi təzahürü və predikatıdır. Filosof Mütləqi Müsbət Nəsnə kimi müəyyən edir. Mütləq ―xalis zəka‖ ilə tam 650
ifadə olunmayan və daim yaradan başlanğıcdır. Bu konsepsiyaya o, cəmiyyətin ―bütöv orqanizmi‖ çərçivəsində hər şeyi əhatə edən hadisə kimi baxır‖ (4, s. 10). Ancaq ümumvəhdət konsepsiyası fəlsəfədə qədim dövrlərdən mövcud olub. Tədqiqatçılar Platon fəlsəfəsində və neoplatonizmdə ümumvəhdət konsepsiyasına rast gəlindiyini vurğulayırlar. O cümlədən, Plotinin (neoplatonist) ―Vahid-Ağıl-Can (Qəlb)‖
triadası ümumvəhdət konsepsiyasının formalarındandır. Filosofların fikrinə görə, Plotinin triadası ilə ümumvəhdət konspesiyasının digər formalarını birləşdirən məqam filosoflarda Mütləqi dərketməyə canatmanın öz ifadəsini ekstaz vəziyyətində tapmasından ibarətdir (4, s.10). Plotinlə V.S.Solovyovun yanaşmalarındakı fərq dünya quruluşunun bütövlüyünün, tamlığının və dolğunluğunun fərqli təsəvvür edilməsindədir. Plotində harmoniya və tamlıq Vahidin emanasiyasında ifadə olunub. Bu zaman hərəkət alidən adiyə istiqamətlənib. Bundan sonra isə hərəkət Mütləqə yönəlir. V.S.Solovyovda isə gerçəkliyin sxematik yaranışı yoxdur. Burada ―Gerçəklik-Varlıq-Mahiyyət‖ dərəcələnməsi aydın deyil. Əvəzində V.S.Solovyov üçün vahid və bölünməz mənəvi reallıq mövcuddur. Lakin Gerçəklik, Varlıq və Mahiyyətin hər biri şəffaf sərhədə malikdirlər və onların hər biri ―öz başqasının başlanğıcıdır‖ (4, s. 10). Nəhayət, onu da qeyd edək ki, S.V.Solovyovun metodologiyasında insanın və bəşəriyyətin Allaha rasional-mistik yüksəlişi əksini tapıb. Filosof bu bu üsulu idrak, mənəvi dəyərlər, fərdi və kollektiv subyektin həyat dünyasına qədər genişləndirir (4, s. 11).
Yüklə 6,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|