Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Fəlsəfə Ġnstitutu “Müasir fəlsəfə problemləri” Ģöbəsi
Həqiqət yalnız Haqq yolunda olanların üzünə açılır
Yüklə 6,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Könül Bünyadzadə MĠLLĠ FƏLSƏFƏNĠN “PĠLTƏLƏRĠNĠN TEKTONĠKASI”
- Milli fəlsəfənin kökü
- Sabit özək və dəyiĢən formalar
- Milli təfəkkürün coğrafiyası
- Dil və milli təfəkkür
- Milli təfəkkür və siyasət
|
Həqiqət yalnız Haqq yolunda olanların üzünə açılır. Sınaqlardan çıxmış bu fikrin müəllifləri peyğəmbərlər, böyük mütəfəkkirlər, dahilər olmuşlar.
1.Abbasov Ə.F. İdarəetmənin sinergetik fəlsəfəsi: yeni dialoq naminə. Bakı: ―MBM‖. 2006, s. 167-186. 2.Abbasov Ə.F. Yeni dünya nizamı: siyasət və idarəetmə. Bakı: ―Zərdabi Nəşr‖. 2019. 3.Хелд Д., Гольдблатт Д., Макгрю Э., Перратон Д. Глобальные трансформации: политика, экономика, культура. Москва: Праксис, 2004. 630
MĠLLĠ FƏLSƏFƏNĠN “PĠLTƏLƏRĠNĠN TEKTONĠKASI” Təbiət və insan arasında oxşarlıqlar, hətta eyniyyət çoxdur. Onlar bir-birini bəzən tamamlayır, bəzən də izah edirlər. Hələ XIX əsrin əvvəllərində (1829-cu il) fransız geoloq Jan Batist Eli de Bomon Yer kürəsinin həcminin kiçildiyi – kontraksiya hipotezini irəli sürmüşdü. Ondan təqribən bir əsr sonra XX əsrin əvvəllərində Yer kürəsinin genişlənməsi hipotezi yarandı. XX əsrin 20-ci illərində isə Alfred Veqener piltələr tektonikası nəzəriyyəsi ilə bir növ hər iki hipotezə nöqtə qoydu: Yer kürəsi ayrı-ayrı litosfer piltələrdən ibarətdir və onlar daim hərəkətdədir. Burada vacib məqamlardan biri də bu idi ki, Yer kürəsinin içində hansı proseslər gedirsə getsin, onun həcmi, kütləsi, cazibə qüvvəsi dəyişmir. Əslində, hər biri böyük şərh tələb edən bu hipotezləri, nəzəriyyələri biz fəlsəfi təhlilə keçid etmək üçün yalnız qısa şəkildə xatırlatdıq. Belə ki, düşüncə tarixinə baxanda insan təfəkkürünün də sanki bəzən ―genişləndiyinin‖, müasir terminlə desək, qloballaşdığının, bəzən də əksinə, ―sıxıldığının‖ – ayrı-ayrı millətlər simasında özünü büruzə verdiyinin, qlokallaşdığının şahidi oluruq. Başqa sözlə desək, bir var insan öz kimliyini, identikliyini düşünür, bir də var hamı kimi düşünməyə məcbur edilir, bir var insan öz dəyərləri uğrunda mübarizə aparır, onları qoruyur, bir də var hamı üçün ortaq dəyərlər sistemi təyin edilir və hər kəs onun üçün çalışır, hətta öz dəyərini də onun yolunda qurban verməli olur. Dediklərimizdə bir incə məqama aydınlıq gətirək. Bir insan deyəndə həm də onun təmsil etdiyi millət, dövlət nəzərdə tutulur. Hamı deyəndə isə bir ideologiya, yaxud bir proses ətrafında toplanmış daha çox millət, bəzi hallarda az qala dünyanın hər yeri nəzərdə tutulur. Düzdür, hamını birləşdirən həmin ideologiyanın müəllifi də əksər hallarda bir şəxs və həmin şəxsin öz millətinin, yaxud öz dövlətinin marağına xidməti olur. Sadəcə önə çıxan bütöv proses olduğuna görə, çox güclü təsir qüvvəsi olur. Fəlsəfə tarixinin tədqiqindən belə məlum olur ki, imperiyalar yaranıb müəyyən ideologiya diktə olunanda, yeni dinlər nazil olub əhali sözlə, yaxud qılıncla bu inanca, prinsiplərə çağrılanda, hər hansı cərəyan yaranıb digər düşüncə istiqamətlərini öz içində əridəndə düşüncələrin ―genişlənməsi‖ baş verib. Qlobal proseslər gedir, millətlər, dövlətlər vahid prinsiplər, dəyərlər ətrafında xoşluqla və ya məcburən cəmləşdirilir, onlara eyni düşünməyi, eyni dəyərlərə xidmət etməyi ―öyrətmək‖ üçün istər sərt, istərsə də yumşaq güclər işə salınır. Nəticədə insanlar öz milli kimlik çərçivəsindən çıxarılır, hələ tanımadığı qeyri-müəyyən şərtlərlə yaşamağa sövq edilir. Burada açar kəlmə kimi məhz ―çərçivə‖ götürülür və bütün
631
atılan addımlar xilas kimi qələmə verilir. Müəyyən müddətdən sonra bu güclü dalğa zəifləyir, süni şəkildə şişirdilmiş düşüncələr yenidən öz orijinal halına qayıdır – insanlar öz milli kimliyini təkrar görüb dərk etməyə başlayırlar. Beləcə düşüncələrdə kontraksiya prosesi başlayır – hər millət öz nüvəsi ətrafında sıxılıb, möhkəmlənir. Yeri gəlmişkən, müasir dövrdə bu prosesin görünən pik məqamlarından biri Breksit (Brexit) hadisəsidir desək, yəqin ki, yanılmarıq. Burada əhəmiyyətli bir məqamı təkrar xatırladaq – genişlənmə və sıxılma ümumi həcmə, kütləyə təsir etmir, yəni millət həmin millət olaraq qalır. Təbii ki, öz kimliyini qoruyub saxlaya bilərsə, baş verən hadisələr zamanı tamamilə assimilyasiyaya uğrayıb, yox olmazsa. Bu qanunauyğunluğu təməl prinsip kimi götürərək, müasir dövrdə qloballaşma prosesindən, Qərbin demokratiya ―diktəsindən‖ sonra millətlərin təkrar öz identikliklərinə geri dönmək, öz orijinal kimliyini dərk etmək istəklərini nəzərə alaraq biz də Azərbaycanın düşüncə tarixinə qısa bir ekskurs edib, milli fəlsəfənin bəzi tərəflərinə işıq salmağa çalışaq. Nəyə dönək? Geri dönmək başqalarından geri qalmaq deyil mi? Milli fəlsəfənin kökü Statistik məlumatlara əsasən yer üzündə təqribən 2000-dən artıq millət yaşayır, onlardan təqribən 200-nün dövləti var. Bununla belə, dövlətinin varlığından, yoxluğundan asılı olmadan hər millət öz tarixinin qədimliyini təsdiq etmək üçün mütləq özünün folkloruna, eposlarına (əgər varsa, təbii) müraciət edir, tarixi salnamələrdə adını axtarır. Yəni millətin varlığının sübutu hər hansı bir müəllifin yazdığı traktatdan daha çox, millətin təfəkküründən süzülüb gələn yaradıcılıqdadır. Simvolik dillə desək, bu hər bir millətin dəyişməyən, bitməyən xəzinəsidir və tarixin istənilən sınağından sonra təkrar özünü doğrultmağın, digər millətlər arasında özünü təsdiq etməyin təkanıdır. Bəli, fəlsəfə universal həqiqətləri öyrənir və onun milliyyəti yoxdur, ancaq həmin fəlsəfənin müəllifinin milliyyəti var. Milli təməl üzərində ümumbəşəri bir fəlsəfənin, yoxsa bir cəmiyyətin gündəlik maraqlarına xidmət edən bir proqramın yazılması həmin filosofun düşüncə səviyyəsindən asılıdır. Məsələn, hər nə qədər Hegel dünya fəlsəfəsinin zirvələrindən biri olsa da, onu maraqlandıran ilk növbədə öz xalqı olub və o, öz xalqının mənəviyyatının, düşüncəsinin inkişafı üçün çalışıb. Bir qeydində yazdığı kimi, ―Alman həyatı indiki vəziyyətində qala bilməz, çünki hər şey bütün qüvvəsini, bütün ləyaqətini itirib, nə isə mənfi bir hadisəyə çevrilib‖. Yaxud dahi bəstəkar Richard Vagner dünyanı fəth edən musiqisini məhz Alman təfəkkürü üzərində qurmuşdu. Deməli, tarixdə qalan mütəfəkkirlərin ümumbəşəri ideyaları olsa da, əhəmiyyətli olan bu ideyaların milli təməli, köküdür. Təbii ki, təməl nə qədər möhkəm, sabit, 632
zəngin olarsa, üzərində qurulan abidə də bir o qədər möhtəşəm olar. Hər insanın və ya cəmiyyətin müəyyən təməl prinsipləri var ki, nəsildən-nəslə keçir, həmin xalqın varlığını və orijinallığını qoruyub saxlayır. Başqa sözlə desək, hər yeni doğulan uşaq artıq bu dəyərlər içərisində doğulur və onlara sahib olur. Məsələn, yaponlar öz cavanlarının bəzən Qərb dəyərlərinə meylinə, qərbləşmək həvəslərinə rahat reaksiya verirlər. Çünki haqlı olaraq düşünürlər ki, şintonun (yaponların milli inanc sistemi) prinsipləri o dərəcədə möhkəm və sabitdir və o dərəcədə yaponların qanına hopub ki, onlar gec-tez mütləq öz köklərinə qayıdacaqlar, yəni başlanğıc, təməl düzgün qoyulduğuna görə, nəticədən əmindirlər. Deməli, möhkəm təməl nəinki dayanıqlı divar, həm də əyrini-düzü obyektiv şəkildə dəyərləndirmək imkanı, ən vacibi isə, yenilikləri qəbul edə bilmək bacarığı deməkdir. Azərbaycan xalqının varlığını sübut edən yalnız onun öz müstəqil dövlətinin olması deyil, həm də qədim eposları, dastanları, zəngin folklorudur. Bir sözlə desək, bu xalqın dərin kökü, bitməyən xəzinəsi var və onun milli dəyərlərini dərk etmək, milli ruhunun əzmini tanımaq üçün ilk növbədə bu kökün mahiyyətinə müraciət etmək lazımdır. Bu səbəbdən istər ―Kitabi Dədə Qorqud‖a, istər muğamlara, istərsə də milli ruhun daşıyıcısı olan başqa sənət nümunələrinə dövlət səviyyəsində qayğı göstərilir. Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edək ki, milli dəyərlər həm də bir növ bəşəriyyətin ümumi dəyərlərinin bir hissəsidir və bu səbəbdən onlardan xüsusilə əhəmiyyətli olanlar beynəlxalq səviyyədə qorunur, gələcək nəsillərə çatdırılması üçün diqqət göstərilir. Çünki bunlar, amerikan şairi Ezra Paundun Nobel mükafatı alan Rabindranat Tagor haqqında dediyi kimi, ―...unudulan müdrik həqiqətləri bir daha хatırladırlar‖. Bu sırada Azərbaycan xalqına məxsus yaradıcılıq da var. Xatırladaq ki, həm Kitabi Dədə Qorqud, həm də muğam YUNESKO-nun Qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edilmişdir. Yaxud 1977-ci ildə NASA-nın Voyager 1 (20 Avqust) və 2 (5 Sentyabr) peykləri ilə kosmosa göndərdiyi ―Yerin səsləri‖ sırasında Azərbaycan muğamı da var (1). Dediklərimizdə vurğulamaq istədiyimiz bir məqam var. Xalqın düşüncə tarixi ilə yanaşı inkişaf yolu keçmiş xalq yaradıcılığı matrisa kimi özündə bir çox ideyanın rüşeymini ehtiva edir və onlar üzərində qurulan hər bir fəlsəfi nəzəriyyə, fəlsəfi prinsip milli ruhun təzahürüdür. Okeanın dibində balıqqulağının içinə kiçik qum dənəsi düşməsə, zamanla onun üzərinə qatlar gəlib bir inci dənəsi yaranmaz. Deməli, milli nüvəsi olmasa, müasir
edirdi ki, miflər və əfsanələr millətin ruhunu ehtiva edir və ondan doğulan möhtəşəm alman musiqisi – ―Baxdan Bethovenə, Bethovendən Vaqnerə
633
gedən günəş qaçışı‖ elə həmin millətin ruhunu oyadacaq bir qüvvədir‖. Şərt heç də həmin yaradıcılıq haqqında yazmaq, onu təhlil etmək deyil. Şərt onlardakı milli dəyərləri dərk etməklə müasir dövrün tələblərinə uyğun ideyalar irəli sürmək, ümumbəşəri miqyasa çıxıb orada da öz millətinin identikliyini qorumaqdır. Sabit özək və dəyiĢən formalar Tarixdə unudulan millətlər də çoxdur – düşüncələri davam etməyən və bu səbəbdən ruhu da məhvə düçar olan, buna görə də zamanın yalnız müəyyən dilimində var olub, indi artıq yoxluğa qovuşan millətlər də. Deməli, ruhun yaşaması üçün düşüncənin daim cilalanması, düşüncələrin ―genişlənməsi‖ zamanı güclü ideya xaosu arasında əriyib yox olmaması, yaxud dəyişməməsi bir zərurətdir. Başqa sözlə desək, onurğa nə qədər möhkəm olarsa, tarix boyu dəyişən formalar ona nəinki təsir etməz, əksinə, onun yeni bir cəhətinin tanınmasına, hətta böyüməsinə xidmət edər. Azərbaycanın çox keşməkeşli tarixi olub və bir neçə böyük ―genişlənmə‖ prosesi yaşayıb. Biz yalnız ikisinin nümunəsində əsas məqsədimizi çatdırmağa çalışaçağıq: Azərbaycan İslam mədəni bölgəsinin üzvi hissəsi və keçmiş Sovet İttifaqının bir tərkibi olaraq. İslam dini Azərbaycan bölgəsinə çox erkən əsrlərdə gəlmiş və çox tezliklə dini mədrəsələr yaranmış, alimlər yetişmişdir. Danılmaz faktdır ki, İslam sivilizasiyasının qurulmasında Azərbaycan mütəfəkkirlərinin əvəzsiz xidmətləri vardır. Təsadüfi deyil ki, istənilən sahədə – fiqh, kəlam, hədis, fəlsəfə və başqalarında mütləq Azərbaycanlı mütəfəkkirin adına rast gəlmək mümkündür. Məsələn, akademik Ziya Bünyadov öz tədqiqatlarında Xilafətin başqa şəhərlərində, o cümlədən, Bağdadın ―Nizamiyə‖ mədrəsəsində‖ dərs deyən azərbaycanlı alimlərin – hədisçi və fəqihlərin də adlarını göstərir. Bunlardan ―Nizamiyyə‖də dərs deyən və ―Azərbaycan tarixi‖ əsərinin müəllifi olan Fəxrəddin Əbü`l-Fəzl İsmail ibn əl-Musənnə ət-Təbrizinin, yenə də ―Nizamiyyə‖də və ―Kəmaliyyə‖də dərs keçən fəqih Əbü`l-Fəzl Mahmud ibn Əhməd ibn Məhəmməd əl-Ərdəbilinin, Mosulda, Dəməşqdə və başqa şəhərlərdə fəaliyyət göstərən hədisçi və fəqihlərin adlarını çəkmək olar (2). Belə bir siyahı hər dövrdə, hər sahədə təqdim etmək mümkündür. Lakin biz diqqəti başqa bir məsələyə yönəltmək istəyirik. İslam dövrünün araşdırmaçıları hər zaman bir faktı vurğulayır – İslamda millət deyil, ümmət öndədir. Bu səbəbdən, İslam mütəfəkkirlərinin milliyəti əksər hallarda ikinci plana keçirilir. Lakin məsələnin fərqli tərəfi də var. Əslində, İslam düşüncəsi zəminində milli təfəkkürü oyatmaq istəyən əksər düşüncə sahibləri bu fikri qabardıblar. Belə ki, Qurani Kərimin təqribən üç fərqli surəsində qeyd edilir ki, ―Allah istəsəydi sizi tək ümmət olaraq
634
yaradardı‖ (Quran 5/48, 42/8 və b.). Bir başqa ayədə isə buyurulur ki, ―Ey insanlar! Biz sizi kişi və qadından yaratdıq. Sonra bir-birinizi tanıyasınız deyə, sizi xalqlara və qəbilələrə ayırdıq‖ (Quran 49/13). Deməli, ümmətçilik ayrı-ayrı xalqların eyni prinsiplərə hörmət etməsi, öz həyatını, cəmiyyətini də bu prinsiplərlə idarə etməsidir. Bu faktdır ki, din mənəvi bir hadisədir, siyasi müstəviyə keçəndə bu mənəvi keyfiyyətlər fərqli və çox vaxt əslindən uzaq bir mahiyyət qazanır. Ümmət olmaq mənəvi bağlarla əlaqəli olub, yüksək ilahi həqiqətləri dərk etməkdir və bu, heç bir milli dəyərləri tapdalaya bilməz. Zatən, İslamın yayılması zamanı və sonralar xilafətin idarə olunmasında da milli kimliyə toxunulmayıb. Bu, mümkün də deyildi. Belə olan halda, cəsarətlə demək olar ki, birincisi, müsəlman olmaq, İslam ümmətinin bir hissəsi olmaq hələ öz milliyyətini itirmək demək deyil. İkincisi, məlum faktdır ki, hər millət öz dininə məhz milli ruhundan irəli gələn, milli təfəkkürünün nəticəsi olan incəliklər də əlavə edib. Məsələn, belə iddia etmək olar ki, Şihabəddin Sührəvərdi məhz milli təfəkkürünə əsaslandığına görə, həm İslam düşüncə tarixində, həm də dünya fəlsəfəsində yeni bir səhifə yaza bildi – İşraq fəlsəfəsinin əsasını qoydu. Əslində kitabının girişində bu hikmətin Zərdüştdən başlayan və neçə müdriklərdən keçib gəldiyini və indi onda təzahür etdiyini Sührəvərdi özü də etiraf edir (3). Yaxud heç cür özünü unuda bilməyən milli təfəkkürün oyanışı nəticəsində İslam mədəni bölgəsində ilk daha uzunömürlü Respublika Azərbaycanda quruldu. Əhəmiyyətli faktdır ki, Pakistanın ideoloqlarından olan Məhəmməd İqbal da dini düşüncə zəminində milli təfəkkürün oyanışını bir zərurət kimi təqdim edir və məhz türklərdən nümunə gətirir: ―Oxşar düşüncə və duyğuları sadalamaq, bizcə heç bir düşüncə və duyğuya sahib olmamaq deməkdir. Bu gün müsəlman ölkələrinin çoxunun vəziyyəti belədir. Onlar keçmiş ənənə və dəyərlərini qeyri-şüuri bir şəkildə təkrarlayırlar. Halbuki türklər yeni-yeni dəyərlər yaradırlar. Türk milləti böyük təcrübələrdən keçdikdən sonra öz daxili mən- liyini kəşf etmişdir. Onda həyat və hərəkət vardır. O tərpənməyə, genişlənməyə və böyüməyə başlamışdır‖ (4). Deyilənlərdən maraqlı bir nəticə çıxartmaq mümkündür: Azərbaycanda İslam dini ilə milli təfəkkürün ən yüksək sintezini yaratmaq mümkün oldu, çünki xalqın ziyalısı hər ikisinin əsl mahiyyətini dərk edə bilmişdi. Nəzərdən keçirtmək istədiyimiz ikinci dövr isə Azərbaycanın Sovet İmperiyasının tərkibində olduğu 70 ildir. Sovet hakimiyyəti Azərbaycanda milli təfəkkürün ən zirvə məqamında olduğu vaxt gəldi və sözün hər mənasında onu işğal etdi. Bu sadə bir İmperiya deyildi. Bəlli ideologiyanın taxta çıxması idi və təbii ki, bütün sahələri, ilk növbədə isə düşüncələri, hətta milli kimliyi də zəbt etməli idi –
635
öz ömrünü uzatmaq, rəqibləri məhv etmək üçün. Ən böyük rəqib isə milli ruh idi! Bu səbəbdən gecə gündüz təbliğat maşınları işlədi, əsərlər yazıldı, təhsillə bərabər beyinlərə İmperiyanın ruhuna uyğun informasiyalar dolduruldu. Millət sözü işlədən hər kəs təqibə məruz qaldı, az qala bütün nəsli məhv edildi. Bu gündən o zamana baxanda təqribən üç mərhələ müşahidə etmək mümkündür: milli təfəkkürün yox edilməsi – Repressiyalar, İmperiya baxış bucağından millətin tarixinin təkrar təftişi – marksizm-leninizm ideologiyasının tədrisi, yaradıcılığın hər növündə, xüsusilə fəlsəfədə bu ideologiyanın ön planda olmasını təmin etmək, İmperiyanın çökməsi – milli təfəkkürlə ideologiya arasında uçurumun dərinləşməsi. Bu şərti bölgünün hər birinin ayrıca təhlilə ehtiyacı olsa da, biz yalnız mövzumuza uyğun xətti izləyək – milli təfəkkürü. Milli təfəkkür 1920-ci ildə bir işğalla yox ola bilməzdi. Ona görə yox ki, zirvədə idi. Ona görə ki, kökü çox dərində idi. Düzdür, millətin daha müstəqil respublikası olmadı, ancaq ruhu yaratmaqda davam etdi. Məsələn, tanınmış alim, biblioqraf Salman Mümtaz 1927-28-ci illərdə Azərbaycan aşıq poeziyasının nümunələrini iki cilddə nəşr etdirdi, böyük çətinliklərlə orta əsrlərə aid Azərbaycan şair və mütəfəkkirlərinin əlyazmalarını topladı. O, Repressiya zamanı həbs ediləndə 250-dən çox nadir əlyazma məhv edildi. Həmin illərdə Hüseyn Cavid, Əhməd Cavad, Mikayıl Müşfiq və daha neçə ziyalını ―yox etməklə‖ milləti qorxuya salmaq, yalnız susmasını deyil, hətta düşünməməsini tələb edirdilər. Tarixi yaddaşından, zəngin təcrübəsindən nəticə çıxaran millət də bu amansız təzyiqə müdrikcəsinə cavab verdi. Əvvəla, dövrün tələbinə uyğun olaraq yazdığı əsərlərə Sovet ideologiyasının notlarını qatsa da, bir çox tanınmış Azərbaycan mütəfəkkirlərinin yaradıcılığı araşdırıldı, orijinaldan tərcümə edildi, orta əsr Azərbaycan irsi haqqında sanballı traktatlar yazıldı. Bu, milli yaddaşın qorunması idi. Yazıçı və bəstəkarlar isə daha dərinə millətin kökünün üzərində bugünü qurmağa başladı. Məsələn, qanlı 37-ci illərdə Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının səhnəsində ilk dəfə Üzeyir Hacıbəyovun ―Koroğlu‖ operası oynanıldı. Səməd Vurğun 1938-ci ildə Vaqif obrazı ilə millətin ―əyilməz vicdanının böyük heykəli‖ni göstərdi və xatırlatdı ki, Dayan...bu bağçanın hər bir budağı Üstqündə min çiçək, min gül bitirmiş Sizin güldüyünüz çoban torpağı, Nizamilər, Füzulilər yetirmiş. 1960-cı ildə YUNESKO-nun təşəbbüsü ilə hazırlanan ―Şərqin Musiqi antologiyası‖ (
seriyasına 636
Azərbaycanın tanınmış tarzəni Bəhram Mansurovun ifasında muğam da daxil edildi. Bir neçə il sonra – 1975-ci ildə yenə də YUNESKO-nun təşəbbüsü ilə hazırlanan ―Dünyanın ənənəvi musiqi kolleksiyası‖na (UNESCO Collection of Traditional Music of the World) Bəhram Mansurovun ifasında 7 muğam daxil edildi (6). O vaxtlar Qərb dünyası üçün bağlı bir zona olan Sovetlər Birliyindən dünyaya məhz Azərbaycan muğamı çıxdı və dünyada rezonans yaratdı (7). Maraqlı və diqqətə layiq hadisələrdən biri də 1970-ci ildə Ulu Öndər Heydər Əliyevin Hələb şəhərinə səfər etdiyi zaman orada israrla Nəsiminin məzarını ziyarət etmək istəyidir. Azərbaycana qayıdandan sonra dahi şairin 600 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Heydər Əliyev SSRİ Nazirlər Sovetinə müraciətlər edir, neçə əziyyətdən sonra Nəsimi yaradıcılığının araşdırılmasına, haqqında bədii filmin çəkilməsinə, ən nəhayət, şəhərin mərkəzində abidəsinin ucaldılmasına nail olur. Xalq yazıçısı Mirzə İbrahimov səkkiz il sonra Ali Sovetin IX sessiyasında belə bir fikir səsləndirir: "… Heydər Əliyev yoldaşın əməyi, zəhməti, onun ilhamlı fəaliyyəti ...Azərbaycan torpağının şərəfini, şöhrətini artırıb… Sevimli oğlumuz Heydər Əliyev yoldaş sinəsini qabağa verərək Nəsiminin heykəlini ucaltdı‖ (8). İstər istəməz belə bir rəy formalaşır: Sovet ideologiyasının özünün zirvə məqamını yaşadığı bir çağda Ulu öndər sinəsini qabağa verərək əslində milli təfəkkürə heykəl ucaltdı. Son illərdə Qərbin müxtəlif məkanlarında Azərbaycan ziyalılarının məzarlarına göstərilən qayğı da eyni məntiqin davamıdır. Bəli, bu, sadəcə bir şairə, bir ziyalıya göstərilən diqqət deyil, bu milli təfəkkürün qorunması, gələcək nəsilə ötürülməsidir. Səlahəddin Xəlilov yazır: ―Sivilizasiyanın ən mühüm - şərtlərindən biri məhz kəsilməz tarixdir. Belə ki, cəmiyyətin inkişafında qazanılan hər hansı bir nailiyyət sonradan davam etdirilmirsə, o, böyük müddət intervalında tarixi prosesə daxil ola bilmir.‖ Bunu dərk edən hər ziyalı, hər şəxsiyyət formasından asılı olmadan özəyin qorunmasına, tarixin kəsilməməsinə diqqət göstərir. Çünki bilir ki, tarixin sərt şərtlərinə baxmayaraq milli ruh və milli təfəkkür yaşayırsa, heç bir dəyişən forma ona zərər verə bilməz, əksinə, o, özünün daha bir qatını yaşayar. Milli təfəkkürün coğrafiyası Müəyyən anlayışın sərhədləri bəlli olanda ona təhlil vermək asanlaşır. Bu baxımdan biz
də milli
təfəkkürün təqribi
―coğrafiyasını‖ müəyyənləşdirməyə cəhd edək. Söhbət nə tarixi Midiyadan, nə Albaniyadan, nə də Əfqanıstandan İraqa qədər məkanı əhatə edən Səfəvilərdən gedəcək. Mövzumuz milli düşüncənin hüdudlarıdır. ―Kitabi-Dədə Qorqud‖da deyildiyinə görə, "24 sancaqlı oğuz eli" dəmir qapı Dərbənddən tutmuş türkmən ellərinə qədər gedib çıxırmış. Eposdan o 637
da məlumdur ki, hətta yağılarla qonşu olsalar da, Oğuz elində nə divar varmış, nə səngər. Oğuzda evlənən gənc ox atarmış: ox hara düşsə, bəylik çadırı – gərdəyi orada qurularmış, yeni ailənin ocağı orada çatılarmış. Deməli, ox çatan yer həmin igidin qoruya bildiyi, namusunu etibar edə biləcəyi məkandır. Nə qədər cürətli, biləyi güclü igid olarsa, bir o qədər oxu uzaq məsafəyə uçar və yerə daha möhkəm sancılar! Hunların adətinə görə isə, vəfat etmiş igidi atının yəhərində dik oturdub, mahmızlarını da tikanlı edib çölə buraxarmışlar. Tikanlar atı yaralayar, o da ağrıdan ölənə qədər çaparmış. Təbii ki, bu, həmin millətin təfəkkürünün məhsulu idi – azad, özünə güvənən, oxunun, sonralar isə bayrağının sancıldığı, atının çapa bildiyi qədər uzanan məkanı ehtiva edən bir təfəkkürün. Bu səbəbdəndir ki, bu millətin bir deyil, bir neçə dövləti olub və var. Maraqlı faktlardan biri də bu millət bir neçə adla tanınması və qurduğu dövlətlərin, İmperiyaların adlarında əksər hallarda bunun əks olunmasıdır. Eramızdan əvvəl Böyük Hun İmperiyasından tutmuş bu gün Özbəkistana, Qazaxstana və başqalarına qədər. Bununla belə, digər türk dövlətləri arasında yalnız Azərbaycanın adı milli mənsubiyyətin deyil, tarixi məkanın ifadəsidir. Yaxın tarixə nəzər salsaq görərik ki, Azərbaycan ərazisində müstəqil Respublika iki dəfə elan edilib – 1918-ci və 1991-ci illərdə. Hər iki dəfəsində də dövlətin qurucuları türk milləti ilə yanaşı bu ərazidə yaşayan bütün digər kiçik millətləri, etnik qrupları da ehtiva etmək üçün məhz Azərbaycan adının üzərində dayanıblar. Bu ad qeyd-şərtsiz Sovetlər Birliyində də saxlanılıb. Bununla belə, əhəmiyyətli bir məqam vurğulanmalıdır: bu dövlətin müqəddəs rəmzləri türklük, islamçılıq və müasirləşmədir. Başqa sözlə desək, Azərbaycan ərazisində yaşayan bütün millətlər, etnik qruplar öz dilindən, dinindən asılı olmayaraq bu prinsiplərə hörmət etməli, onları müqəddəs qəbul etməlidir. Dövlətin bayrağının altı milli dəyərlərə sadiq qalan bütün digər millətlər üçün güvənli Vətəndir. Bəli, millətin adı dövlətin adında yox, ruhunda, yürütdüyü siyasətində, başqa millətlərə göstərdiyi münasibətdədir. Axı, müasir Azərbaycanda multikulturalizmin dövlət siyasəti kimi qədul edilməsi bir təsadüf deyil, millətin xoşgörülü ruhunun inikasıdır. Türk Vətən dediyi ərazinin hər insanına, hər daşına sahib çıxıb.
Azərbaycan tarixən bir çox işğallara məruz qalıb, sənətkarları yad ellərə sürgün edilib, yaxud elm dalınca özləri uzaq məkanlara, ―Çinə qədər‖ üz tutublar. Ancaq bu sənətkarlar hara getsələr də, milli təfəkkürlərini nəinki qoruyublar, onu olduğu məkanda da yaya biliblər. Məsələn, muğamın tədqiqatçılarından birinin gəldiyi qənaətə görə, ―türklər tarixləri boyu dünya coğrafiyasının hüdudsuzluğunda yaşamağın verdiyi irqi bir alışqanlıqla bir çox məqamlara coğrafi adlar vermişlər‖(9). Milli ruh güclü olduğuna görə 638
başqa millətlər arasında nəinki əriyib yox olmayıb, əksinə öz orijinallığı ilə yerli mədəniyyətə, təfəkkür sisteminə yeni rəng qata bilib. Maraqlı bir məqama diqqət çəkək – əvvəllər oxunun düşdüyü yer necə Vətən, təfəkkürün həddi hesab edilirdisə, sonralar artıq sözünün, mədəniyyətinin gücü yetdiyi yerə qədər Vətən deyilməyə başlanıldı. Bu təfəkkürün təzahürüdür ki, Şimal, Cənub, Şərq, Qərb bilmədən hər azərbaycanlı mütəfəkkirin, sənətkarın doğulduğu və vəfat etdiyi məkanı çox böyük rahatlıqla Vətən kimi qəbul edə billirik. Onu da mütləq əlavə etmək lazımdır ki, milli təfəkkürə irsən xas olan özgüvən bəzən onun öz əleyhinə çevrilə bilib. Məsələn, düşmən onun musiqisini özününkü kimi təqdim edəndə, tarixi ərazilərində qazıntı aparıb guya özünə aid faktlar ―tapanda‖ mütəfəkkirini milliyyətini dananda buna böyük bir təmkinlə cavab verir. Çünki bilir ki, 3 metrlik dərinlikdə əvvəldən gizlədilmiş o faktın yerini daha 4-5 metr qazsa, o məkanın əsl sahibinin izləri çıxacaq. Bilir ki, oğurlanan sənət əsərinin səsini, notunu mənimsəyə bilərlər, ancaq tarixini, mənbəyini yox. Hər halda, belə bir deyim təsadüfən dillər əzbəri olmayıb: türklər tarixi yaradır, başqaları onu yazır. Yeri gəlmişkən, qeyd etmək lazımdır ki, türklər yalnız qılınc yox, qələm tutmağı da gözəl bacarıblar və dünya mədəniyyətində öz imzasını qoymuş mütəfəkkirlər buna nümunədir. Məsələn, müasir dövrdə bu qədər haqsızlıqla üz-üzə duran Azərbaycan öz gücünün varlığını bəyan etməklə yanaşı, bütün dünyaya yenə də yüksək mədəniyyətini, tolerantlığını göstərir və burada ən böyük missiya yenə də milli təfəkkürün üzərinə düşür. Təsadüfi deyil ki, muğamın daxildən, tarixi köklərindən qaynaqlanan gücünü, təsir dairəsini, ehtiva etdiyi həqiqətin miqyasını nəzərə alsaq, cəsarətlə onu Azərbaycanın ―yumşaq gücü‖ adlandıra bilərik. Bu millətin adını belə eşitməyən bir xarici vətəndaş muğam vasitəsilə bu millətin aşiqinə çevrilə bilir. Dil və milli təfəkkür Azərbaycanın mürəkkəb düşüncə tarixindən çıxış edəndə milli təfəkkürün dili haqqında konkret fikir bildirmək çətinləşir, mübahisələr yaranır. Biz də müəyyən bir rəy bildirək. Hər şeydən əvvəl vurğulayaq ki, milli təfəkkürün coğrafiyası haqqında dediklərimiz birbaşa onun dilinə də aiddir. Belə ki, nəzərə alınmalıdır ki, Azərbaycanda elə etnik qruplar var ki, onların öz dili, əlifbası yoxdur, yaxud bu dil bir kənd, bir bölgə miqyasında tanınır. Bu baxımdan, fərqli illərdə dövlət dilinin adının nə olmasından asılı olmadan, məhz ―Azərbaycan dili‖ sözün hər mənasında bu torpaqda, bu bayraq altında yaşayan bütün xalqların, millətlərin, etnik qrupların dili, tribunası kimi anlaşılır. Onların adı türk olmasa da, türkün qoruması altındadırlar və onun
639
dili vasitəsilə öz kimliklərini tanıda, öz adət-ənənələrini bütün gözəlliyi ilə yaşada bilirlər. Hər nə qədər Azərbaycan dilinin sütunu, özəyi türk dili olsa da, missiyası daha genişdir. Ulu Öndər Heydər Əliyev 2001-ci ildə Azərbaycan dili haqqında Fərmanında deyir: ―Azərbaycan dili türk mənşəli ümumxalq canlı danışıq dili zəminində əmələ gəlib şifahi ədəbi dilə çevrilənədək və sonradan bu əsasda Azərbaycan ədəbi dilinin yazılı qolu təşəkkül tapana qədər yüz illər boyunca mürəkkəb bir yol keçmişdir. Qədim və zəngin tarixə malik türk dil ailəsinin oğuz qrupuna daxil olan Azərbaycan dilinin tarixi miladdan əvvəlki dövrlərə gedib çıxır. Ayrı-ayrı türk boy birləşmələrinin ümumi anlaşma vasitəsi olan bu dil IV-V əsrlərdən etibarən ümumxalq danışıq dili kimi fəaliyyət göstərməyə başlamışdı. Dilimizin özəyini ta qədimlərdən Azərbaycan torpaqlarındakı türk əsilli boyların və soyların dili təşkil etmişdir‖ (10). Deməli, Azərbaycan dilinin bir missiyası da Azərbaycana Vətən deyən bütün millətləri birləşdirmək, hər mənada eyni dildə danışdırmaqdır. Bir neçə kəlmə də mövcud paradokslar haqqında. Bir çox Azərbaycan mütəfəkkirləri Azərbaycandan uzaqda yaşasalar da, öz doğma dilində də yazıb yaradıb, Məsələn, İmadəddin Nəsimi, Məhəmməd Füzuli və s. Amma digərləri Gəncədə, Təbrizdə yaşasa da, farsca yazıblar. Eyni vəziyyət XX əsrdə Sovetlər Birliyində də yaşanıb – əksər elmi, fəlsəfi əsərlər mütləq ya rusca yazılıb, ya da ruscaya tərcümə edilib. Bu hal tez-tez belə sualları aktuallaşdırır: əcəba, başqa dildə yazan azərbaycanlı mütəfəkkir, alim milli mədəniyyətimizin xəzinəsinə bir bəhrə vermiş sayılmırmı?! Yaxud uzaq ellərdə yaşayan azərbaycanlı müəllifin yazdıqları bizim milli təfəkkür tarixinə daxil edilə bilərmi?! Məsələyə fərqli bir baxış bucağından baxaq. Bəli, Azərbaycan xalqının taleyində təfəkkür və dil arasında bir neçə dəfə uyğunsuzluq yaşanıb. İslamın gəlişindən sonra bir neçə əsr ərzində elmi əsərlərin dili ərəb, poeziyanın dili isə fars oldu. Daha sonra XX əsrin əvvvəllərində Osmanlı türkcəsinin təsiri hiss edilir, Sovet dövründə isə rus dili düşüncələri idarə edir. İlk baxışda belə düşünmək olar ki, milli təfəkkür daim dəyişib, milli ruh ―dildən dilə‖ düşüb. Lakin məsələnin başqa bir tərəfi də var. Dil təfəkkürü tamamlayan başlıca amillərdən biridir, çünki Haydeggerin də dediyi kimi, ―dil – varlığın evidir‖ (11). Bununla belə, bir var dil təfəkkürün ifadəçisi, ―xidmətçisidir‖, bir də var təfəkkürün istiqamətləndiricisi. Əlbəttə, elə sahələr var ki, xüsusilə dəqiq elmlərdə, dil istər-istəməz köməkçi vasitədir. Lakin ictimai və humanitar sahələrdə, yəni varlığı, ruhu ifadə edən sahələrdə dili ―xidmətçi‖ səviyyəsində saxlamaq çox çətindir. Məlum məsələdir ki, bütün dövrlərdə hakim dil hansı olubsa, ciddi əsərlər də həmin dildə yazılıb. Bu, öz dilini unutmaqdan daha çox öz tarixini,
640
mədəniyyətini hakim dairədə tanıtmaq istəyidir. Bu taleyi əksər millətlər yaşamalı olub. Məsələn, Məhəmməd İqbal əsas əsərini – ―İslam düşüncəsinin rekonstruksiyasını‖ ingilis dilində qələmə alıb. Qəribədir, böyük mütəfəkkir milli ruhu ingilis dilində oyatmaq istəyir! Düzdür, bu əsərdən heç də az əhəmiyyətli olmayan digər əsərləri urducadır. Lakin fakt budur ki, İqbalın nə ingilissayağı ―Ser‖ ləqəbi ilə tanınması, nə Avropa təhsili görməsi, nə də əhəmiyyətli fikirlərini ingilis dilində çatdırması onun milli ruhuna az da olsa, kölgə salmır. İş burasındadır ki, təfəkkür gərək elə
Azərbaycan mütəfəkkirlərinə də aiddir. O zirvəyə qalxa bilmiş bir təfəkkür sahibinin dili artıq köməkçi vasitədir. Məsələn, Nizami Gəncəvi irsinin araşdırmaçısı Azadə xanım Rüstəmova yazır: ―Türk xalq hikməti Nizami şeirinin ruhuna, canına hopmuşdur. Nizami əsərlərində nə qədər sırf azərbaycanca-türkcə çalar incəliyini yalnız türkün anlayıb, başa düşəcəyi idiomatik ifadələr vardır‖ (12) Dahi şair ―mətndə təqdim etdiyi bu və ya digər fikri daha artıq təsbitləşdirmək üçün‖ (13). Azərbaycan xalq məsələlərinə toxunur, istifadə edirdi. Ən vacib məqam budur ki, fəlsəfi
Bəli, əksər Azərbaycan mütəfəkkirləri başqa dildə olsa da, həmişə öz milli ruhunun dediklərini çatdırmağa can atıb. Lakin bu bəs edə bilməzdi. XI əsrdə Mahmud Kaşğari ―Divani-lüğət it-türk‖ əsərində 7500-dən çox sözün şərhini, türk xalqlarının həm şifahi, həm də yazılı ədəbiyyatından şeir nümunələri təqdim etməklə ilk dəfə türk təfəkkürünün, türkün yaradıcı ruhunun varlığından xəbər verirdi. Bu, türk dilinin hakim dairələrə təqdimi, qəbul etdirmək cəhdi idi. Ancaq bu da kifayət etmədi. Cübranın da dediyi kimi, ―dil bütün millətin və ya onun ümumi mahiyyətinin yaradıcılıq təzahürlərindən biridir. Əgər yaradıcılıq zəifləyirsə, dilin inkişafı da dayanır‖ (14). Dədə Qorqudda ―boy boylayan, soy soylayan‖ milli ruh təqribən XIII əsrdə təkrar səsini qaldırdı və şairlərimiz doğma dildə əsərlərini yazmağa başladılar. Burada ilk növbədə İzzəddin Həsənoğlunun və Şeyx Səfi Ərdəbilinin adları çəkilir. ―Hələ XIV əsrdə yaşayıb-yaratmış Azərbaycan şairi Arif Ərdəbili Şeyx Səfidən qürurla danışır, оnu ―din və millət hamisi‖ adlandırır, оnun qəbrinin Ərdəbil şəhərində оlmasını bu şəhər üçün əlçatmaz bir məziyyət kimi qeyd edir‖(15). Biz ədəbiyyatı, şeir nümunələrini araşdırmadan iki məsələyə diqqət çəkmək istəyirik: birincisi, hər iki şair türk dilinin dəbdə olmayan, şahların özlərinə ―Türkanə nəzmi layiq‖ bilmədiyi və ―fars-ərəb bəzəyinin vurulmasını‖ (16) vacib bildikləri 641
bir vaxtda bu dildə yazıb. Bu, ərəb, yaxud fars dilinin yaradıcı milli ruhun tələblərinə cavab verməməsinin nəticəsi idi. İkincisi, məhz Şeyx Səfinin milli ruhunun təsiri idi ki, XVI əsrdə xələfi Şah İsmayıl Xətai Səfəvilər kimi bir Azərbaycan dövləti qurdu, dövlət dili olaraq Azərbaycan dilini elan elədi və öz şeirlərini məhz bu dildə yazdı. Bu, milli təfəkkürün hərtərəfli mükəmməl bir təzahürü idi. Eyni halı Azərbaycan xalqı Sovet dövründə də yaşamalı oldu. Yəni millətin hikmətini başqa dildə təqdim etməklə, hakim xalqa öz ucalığını göstərməklə, təsdiqləməklə yanaşı, öz doğma dilində yazdığı bədii əsərlərdə, milli musiqisində milli ruhunu yaşatdı. Dediklərimizə bariz nümunə kimi, yəqin muğamlarımızı göstərmək olar: neçə əsrlik yaşı olan dəstgahlarda Azərbaycan dilində oxunan qəzəllər, qoşmalar, bayatılar. Təsadüfi deyil ki, Haydegger düşüncə sahiblərini və şairləri varlığın evinin – dilin qoruyucusu adlandırır (17). Cübran da belə hesab edir ki, dili ―diriltməyin yeganə üsulu şairin ürəyində, dilindədir. Şair xalqın yaradıcı gücünün ifadəçisi, ruh aləmində baş verənləri əql dünyasına ötürən, bilik dünyasında baş verənləri bilik xəzinəsinə toplayan bir bələdçidir‖(18). Azərbaycan xalqını və onu ruhunu qoruyan da məhz doğma dilində yazılan və milli köklərə söykənən əsərlər oldu. Deyilənlərdən belə bir nəticə çıxartmaq olar. Bir var millətin fəlsəfəsi, bir də var milli fəlsəfə. Birinci millətin təqdimatıdır və hansı dildə olursa olsun, ən yüksək səviyyədə millətin xəzinəsinin, dünya fəlsəfə tarixinə, mədəniyyətinə verdiyi bəhrələr çatdırılmalıdır. Nəticədə bu yazılanlar özləri də bir xəzinəyə çevrilə bilir. İkinci isə millətin qədimdən bəri qopmadan uzanıb bugünə gələn hikmət zolağının qırılmamasını təmin etməkdir. Axı, bu gün yazılanlar sabah üçün tarixdir. Bunu yalnız ruhunun dilində, milli kökünə dayanan təfəkkürlə yaratmaq mümkündür. Milli təfəkkür və siyasət Fəlsəfə birmənalı olaraq siyasət deyil. Düzdür, hər siyasətin öz fəlsəfəsi var. Lakin bir var yad mənbədən qaynaqlanan siyasət milli təfəkkürü idarə edir, onu yox etməyə çalışır. Bir də var siyasət milli təfəkkürün üzərində bərqərar olur və onun qorunmasına, inkişafına xidmət edir. Birincinin nümunəsini imperiyaların, ideologiyanın hakim olduqları zaman müşahidə etmək daha rahatdır – bütün millətlərin təfəkkürlərini idarə etmək, lazımi axara yönəltmək üçün istifadə edilən metodlar, nəzəriyyələr, strategiyalar. İkinci halda isə milli-mənəvi dəyərlər dövlətin daxili balansını qoruyan ən güclü amillərdən biri kimi çıxış edir. Fəlsəfə isə bu tarazlığı dərk etməyin yollarından biridir. Hər dəfə Azərbaycan əhəmiyyətli bir mərhələnin başlanğıcında olanda milli təfəkkür, milli fəlsəfə sanki yenidən aktuallaşır. Bu təsadüf yox, zərurətdir.
642
Bu, növbəti mərhələ üçün yeni zəminin və istiqamətin təyinidir. Tarixən də belə olub, bu gün də elədir. 2009-cu ildə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev ölkəmizdə keçid dövrünün başa çatdığını bəyan edəndə akademik Ramiz Mehdiyev ictimai və humanitar elmlərə bir çağırış etdi və vurğuladı ki, ―fəlsəfə bütövlükdə tarixi bir dövrün özünüdərki ilə məşğuldur və onun araşdırdığı problemlər əslində həmin tarixi dövrün ən ümdə, ən vacib tələblərindən irəli gəlir‖. Bəli, öz dövrünü, onun tələblərini nə qədər dərindən dərk edərsənsə, sabaha da bir o qədər güclü çıxarsan. Akademik Azərbaycanın çətin məqamlarını qeyd edəndə onu da bildirir ki, ―milli mədəni-mənəvi oriyentasiyanın olmaması, xarici dövlətlərin stereotip inkişaf modellərinə kor-koranə riayət edilməsi hökmən millətin öz simasını itirməsi ilə nəticələnir‖(19). Bəli, ilkin təkan kimi, gələcək yolda simasını itirməmək üçün milli-mənəvi dəyərlərə istinad təklif edilir. Azərbaycan yenə yeni bir mərhələnin başlanğıcındadır. Dünyanın siyasi mənzərəsi dəyişir, tələblər sərtləşir, milli kimliyin təsdiqi ön plana keçir və belə bir vaxtda Azərbaycan da öz mövqeyini müəyyənləşdirməli və özünü digər dövlətlər arasında təsdiqləməlidir. 2019-cu ilin y anvarın 22-də Davos Dünya
İqtisadi Forumu
çərçivəsində Azərbaycan Prezidenti müsahibələrinin birində deyir: ―B izim əsas məqsədimiz Azərbaycanı potensial risklərdən qorumaqdır. Bunun üçün... biz daxildə güclü olmalıyıq... Düşünürəm ki, biz milli maraqlarımızın, milli kimliyimizin, müstəqilliyimizin çox güclü müdafiəsi və eyni zamanda, qeyd etdiyim ölkələrlə yaxşı iş münasibətləri arasında balansı tapa bilmişik‖(20). Prezidentin sözləri bir daha təsdiqləyir ki, milli ruh nə qədər güclü olarsa, milli təfəkkür nə qədər özünə güvənərsə, bir o qədər qonşularla rahat dialoqa girib, həm özünün, həm regionun təhlükəsizliyinə təminat verə bilər. Fəlsəfə uzaq məsafəyə gedə bilən bir vasitədir və onu siyasətdə istifadə etməklə, həm keçmişdən lazımi məqamları dəyərləndirmək, həm indinin ən parlaq anlarını tutmaq, həm də gələcəyə hansı dəyərləri götürməkdə düzgün yol göstərə bilər. Bəli, fəlsəfənin verdiyi xeyir, məsələn, kənd təsərrüfatı kimi göz qabağında deyil. Ancaq onun da öz faydaları var. Onlardan birini də biz əlavə edək: necə ki, Yer kürəsinin piltələri tərpənəndə yer üzündə böyük fəsadlar – zəlzələlər, sürüşmələr, sunamilər baş verir, eləcə də düşüncə qatının ―piltələri‖ hərəkət edəndə bəşəriyyətin düşüncə sistemində dəyişikliklər baş verir. Öz milli kimliyini unudan və milli təfəkkürü ―pas atan‖ millətlərin belə ―zəlzələlərdən‖ sağ çıxmaq şansı çox az olur. Fəlsəfi təfəkkürün hərəkətverici qüvvəsi milli-mənəvi dəyərlər olanda isə, o, istənilən ―zəlzələnin‖ təkanlarını yumşaltmaq qüdrətində olur. Başqa sözlə desək, fəlsəfi yükü, xüsusilə, milli təfəkkürə istinad etməyən siyasət istər- 643
istəməz daxili balansı itirir və o, tədricən ―genişlənməyə‖ və öz milli kimliyindən çıxmağa məhkum olur. Yüklə 6,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|