Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu

Nizami and folklore in the context the relation

of oral and written tradition

SUMMARY

The works by great Azerbaijan poet Nizami Ganjavi are the devoted sources which entering Azerbaijan folklore the written tradition and saving them until the nowdays. In the article the works by Nizami Ganjavi are investigated in the context of oral and written tradition relations.

Key words: Azerbaijan, Nizami Ganjavi, folklore, tradition, literature.

İslam SADIQ

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,

AMEA Folklor İnstitutu
TÜRK FOLKLORUNDA VƏ NİZAMİ GƏNCƏVİNİN

“YEDDİ GÖZƏL” DASTANINDA QORUYUCU

TANRI OBRAZI
Nizami Gəncəvi dünya ədəbiyyatında bənzəri olmayan da­hi sənətkardır. Burada alman şairi Henrix Heynenin Nizami haq­qında dediyi sözləri xatırlatmaq yerinə düşər: “Almaniyanın özü­nün çox böyük şairləri var. Lakin Nizaminin yanında onlar nə­dir ki!”. Nizami zirvəsi hələ də bütün zirvələrdən bir boy uca­dır və ora yüksəlmək hələlik ikinci sənətkara nəsib olmamışdır.

Nizami Gəncəvi bütün əsərlərində şifahi xalq yaradıcılı­ğın­dan, folklor süjet, motiv və obrazlarından böyük sənət­kar­lıqla bəhrələnmiş, xalqın min illər boyu yaratdığı söz incilə­rindən yeni-yeni çələnglər bağlayıb onun özünə qaytarmışdır.

Nizami Gəncəvinin xalq yaradıcılığından bəhrələnməsi alim­­ləri həmişə düşündürmüş, diqqət mərkəzində olmuş, bu möv­zuda geniş araşdırmalar aparılmış, onun forma və xüsu­siy­yətləri üzə çıxarılmış, onlarla kitablar, yüzlərlə məqalələr yazıl­mışdır. Lakin Nizami Gəncəvinin yaradıcılığı elə bir dəryadır ki, onu qarış-qarış gəzən bir qəvvas min birinci dəfə də ora baş vuranda təzə incilər tapa bilir. Başqa sözlə, Nizami yaradıcılığı gəzməklə hər künc-bucağını görmək mümkün olmayan bir dəryadır.

Nizami Gəncəvi bütün şərq xalqlarının, daha çox isə ana laylası ilə qanına, iliyinə, ruhuna hopmuş türk folklorundan bəh­rə­lənmişdir. Qədim türk dastanları, o cümlədən “Dədə Qorqud kitabı”, nağıllarımız, lətifələrimiz, əfsanələrimiz, atalar sözü və məsəllərimiz Nizami yaradıcılığının ilkin folklor qaynaqları olmuşdur. Ona görə də Nizami əsərlərini şifahi xalq yaradıcılığı ilə bağlayan tellər çoxdur. Bu tellərdən biri də Nizami Gən­cəvinin “Yeddi gözəl” poemasında və türk folklorunda rast gəlinən qoruyucu Tanrı obrazıdır.

Öncə “Dədə Qorqud” eposunda və Nizami Gəncəvinin “Yeddi gözəl” poemasında rast gəlinən bir ortaq motivə diqqət yetirmək lazımdır. “Dədə Qorqud kitabı”ndakı “Qanlı Qoca oğlu Qanturalı” boyunda Qanturalı Təkurun qızı Selcan xatunu sevir, onu almağa gedir. Lakin Təkur onun qarşısında çox ağır şərt qoyur: “yalnız Təkurun vəhşi buğasını, qızmış dəvəsini və şirini öldürən adam Selcan xatunu ala bilər”. Qanturalı buğanı, dəvəni və şiri öldürüb Selcan xatunu alır.

“Yeddi gözəl” dastanında Bəhramın qarşısında eyni şərt qo­yulur: “taxt-taca yiyələnmək üçün Bəhram iki şirin arasından tacı götürməlidir”. Bəhram da hər iki şiri öldürüb tacı başına qoyur.

Hər iki motivin bir-birinin eyni olduğu aydın görünür. Bi­rincidə Selcan xatun, ikincidə tac, birincidə buğa, dəvə və şir, ikincidə iki şir obrazının görünməsi süjetin və motivin eynili­yinə qətiyyən xələl gətirmir. Bu səhnələri bir-birinə bağlayan bir incə məqam da var. Qanturalı buğanı, dəvəni və şiri öldürməyə ge­dər­kən yoldaşları göz yaşı töküb ağlayırlar. Qanturalı onlara deyir:

– Hey, qırx eşim, qırx yoldaşım! Niyə ağlarsız! Qolça qopuzum götürün, öyün məni!-dedi (1,s.99).

Qırx yoldaşı qopuzu götürüb Qanturalını öyürlər.

Qopuzla qəhrəmanı öyməyin iki cəhətini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Birincisi, qopuz və saz çalınanda qəhrəmanın qoluna güc, ürəyinə təpər gəlir, onun döyüş eşqi aşıb-daşır. İkincisi, qopuz və saz ilahi mənşəli musiqi alətləridir. Onların səsində Tanrı nəfəsi var. Bu səsin özü də Tanrıya dua edir, ondan qəhrəmana kömək diləyirdi.

Bu səhnələrdə Tanrıya birbaşa müraciət olunmur, onun adı çəkilmir. Ancaq özü görünməsə də, Tanrı Qanturalının yanın­da­dır, ona kömək edir. Çünki bu səhnədən qabaq Qanturalını görən kimi Selcan xatun ona vurulur və Tanrıya üz tutub dua edir:

– Haqq-taala atamın könlünə rəhmət eləsə, kəbin kəsib məni ol yigidə versə... Bunun kimi yigid heyf ola ki, canəvərlər əlində həlak ola-dedi (1,s.99).

Sözsüz ki, Tanrı Selcan xatunun sözlərini eşidir, ancaq onun atası Təkurun könlünə rəhm salmır. Əgər Tanrı Təkurun könlünə rəhm salsaydı və o da Qanturalı buğanı, dəvəni və şiri öldürməmiş Selcan xatunu ona versəydi, burada sevgi gözdən düşər, Qanturalının qəhrəmanlığı görünməzdi. Bu cür qız almaq isə Oğuz igidinə yaraşmırdı. Ona görə də Tanrı Təkurun kön­lünə rəhm salmır, lakin bunun əvəzində Qanturalıya kömək edir, ona ilahi güc verir. Qanturalı da Tanrının verdiyi ilahi gücün hesabına buğanı, dəvəni və şiri öldürüb öz sevgilisinə qovuşur.

Eyni mənzərəni “Yeddi gözəl” poemasında görürük. Bəh­ram da şirlərlə döyüşə gedərkən onu sevənlər, canıyananlar dü­şünürlər ki, “o şirlərin cəngindən xilas ola bilməz. Hamı ah-nalə ilə səslərini ucaldıb deyirdi ki, bu cavan taxt-tacın həqiqi varisi olduğu halda, heyfdir ki, səltənətə özgələri sahib olsun. Camaat fikirləşirdi ki, bu qorxulu işi təşkil edənlər vəzir və vəkillərdir. Ona görə öz aralarında əhd-peyman bağladılar ki, allah eləməmiş, əgər şirlər Bəhramı tələf etsələr, hamımız hücum çəkib vəzir və vəkilləri qətlə yetirəcəyik. Bu vəziyyətdə həsrətlə Bəhramın üzü­nə baxır və ona xeyir-dua oxuyurdular” (2,s.24).

Qanturalının yoldaşları qopuz götürüb həm onu öyür, həm də ona Tanrıdan kömək diləyirdilər.

Camaat da Allaha dua eləyirdi ki, Bəhrama kömək olsun. Bəhram özü şirlərlə döyüşə girdiyi zaman ürəyində Tanrıya üz tutub ondan kömək istəyirdi: “İlahi, sən hər yerdə varsan və hər şeyi görürsən, bu bəndəni bu qədər məxluqatın içində xəcil edib, utandırma” (2,s.25).

Hər iki əsəri diqqətlə təhlil etdikdə aydın görünür ki, Qan­turalıya da, Bəhrama da bu qeyri-adi sınaqlardan qalib çıxmaq üçün Tanrı kömək etmişdir. Bu fikrin doğruluğuna inanmaq üçün Bəhramın nələr düşündüyünə diqqət yetirmək kifayətdir:

Şahlıqdan hiyləni tutmuşam uzaq,

Tanrı duyğusudur qəlbimə dayaq. (3,s.18)

Bu iki sətirdə Bəhram qəlbindəki Tanrı duyğusu ilə yaşa­dığını və bu duyğunun ona kömək elədiyini açıb söyləmişdir. Ən maraqlı və əhəmiyyətli faktlardan biri də Bəhramın dilindən Allah sözünün əvəzinə Tanrı sözünün işlənməsidir ki, bunu heç vaxt nəzərdən qaçırmaq lazım deyil. Burada Nizami Gəncəvinin bir türk kimi düşündüyü öz əksini tapmışdır. Fars düşüncəsi, fars təfəkkürü heç vaxt Allah əvəzinə Tanrı sözünü işlətməzdi.

Basatın Təpəgözlə qarşılaşdığı boyda çox maraqlı mənzə­rələrin şahidi oluruq. Təpəgöz Basatı öldürmək üçün dörd dəfə ağır, çıxılmaz vəziyyətlər yaradır. Lakin Basat sağ qalır və Tə­pəgözün “Oğlan, qurtuldunmu?” suallarına eyni cavabı verir:

– Tanrım qurtardı (1,s.121).

Basat dörd dəfə Təpəgözün ölüm həmlələrindən qurtarır. Yalnız bundan sonra Təpəgöz Basata deyir:

– Sənə ölüm yoxmuş!

Burada Basatı Təpəgözün ölüm həmlələrindən Tanrının qurtardığı açıq şəkildə deyilmişdir. Qanturalı və Bəhramla bağlı səhnələrdə onları Tanrının qurtardığı bu cür açıq deyilməsə də, pərdəarxası hisslərdən və duyğulardan yenə Tanrının qoruyucu missiyasında çıxış etdiyini görmək, daha doğrusu, duymaq olur.

Qədim türk epik təfəkküründə belə bir fikir və inam dərin kök salmışdır ki, Tanrı razılıq verməsə, heç kim xaqan ola bilməz. Tanrı arxasında durmasa, bir kimsənin xaqan taxtında oturması mümkün deyil. Hətta qədim türklər belə düşünürdülər ki, xaqanlıq göydən yerə endirilmişdir və Tanrıya məxsusdur. Böyük türk xaqanı Mete hələ e.ə. 176-cı ildə Çin imperatoruna göndərdiyi məktubunda özünün Tanrı tərəfindən taxta çıxarılıb Tanrının köməyi ilə qələbələr qazandığını yazırdı (4,s.96). “Gültəkin” abidəsində oxuyuruq: “türk xalqı yox olmasın deyə, xalq olsun deyə atam İltəriş xaqanı, anam İlbilgə xatunu Tanrı təpəsində tutub yuxarı qaldırmış” (5,s.79). Bir adamı Tanrının yuxarı qaldırıb öz təpəsində tutmağı onun xaqan seçildiyini göstərirdi. Mete bütün qələbələri Tanrının köməyi ilə qazanırdı: “Tanrı güc verdiyi üçün atam xaqanın qoşunu qurdtək imiş, yağısı qoyuntək imiş” (5,s.79).

Türk xaqanları yerdə Tanrını təmsil edirdilər. Bunu “Dədə Qorqud kitabı”nda görürük (6,s.50). Tanrını təmsil etmək böyük məsuliyyət idi və bu məsuliyyəti hər adam öz üzərinə götürə bilməzdi. Ona görə də xaqan taxtında yalnız Tanrıya layiq olan, Tanrıya xas keyfiyyətləri özündə daşıyan adam otura bilərdi. Kiminsə xaqan olmasına Tanrının razılıq verməsi də məhz bu tələbdən irəli gəlirdi. Bütün türk xaqanları Tanrını təmsil etdiklərini, Tanrının razılığı ilə xaqan olduqlarını yaxşı başa düşürdülər və ona görə də həmişə Tanrıya layiq olmağa çalışır, ölkəni ədalətlə idarə edirdilər.

Nizami Gəncəvinin “Yeddi gözəl” poemasının mətnindən aydın görünür ki, Bəhramın şahlıq taxt-tacına yiyələnməsinə də Tanrı razılıq vermişdir. Böyük şair bu fikri Bəhramın öz dilindən çox gözəl ifadə etmişdir:

Nəyi bəyənməsə böyük yaradan,

Baş verməz o əməl məndən heç zaman. (3,s.18)

Bu misralardan aydın görünür ki, Bəhram iki şir arasından taxt-tacı yalnız Tanrının köməyi ilə götürdüyünü və şahlıq taxtında onun razılığı ilə oturduğunu yaxşı bilirdi. Həm də başa düşürdü ki, Tanrının xoşuna gəlməyən hər hansı pis əmələ qur­şanarsa, şahlıq taxt-tacını asanlıqla itirə bilər. Ona görə deyirdi ki, “Böyük yaradanın bəyənmədiyi hər hansı bir əməl məndən çıxmaz”. Bununla bir növ Tanrı qarşısında and içir, vəd verirdi.

Yuxarıda deyilənlərdən göründüyü kimi, türk epik təfək­küründə himayəçi, qoruyucu bir Tanrı obrazı yaranmış, bu obraz türk folklor örnəklərinə transformasiya olunmuşdur. Bütün türk xaqanlarının xaqan taxtında oturmalarına Tanrı razılıq vermiş və onları qorumuş, himayə etmişdir. Bu motiv eynilə Nizami Gəncəvinin “Yeddi gözəl” dastanında da öz əksini tapmışdır. Bəhramın iki şir arasından taxt-tacı götürməsi və şahlıq taxtında oturması yalnız Tanrının razılığı ilə mümkün olmuşdur.

Nizami Gəncəvinin türk olduğuna şübhə edənlər onun əsər­lərinin mayasına hopmuş milli təfəkkür və düşüncəni unu­dur, görmür yaxud görmək istəmirlər. Firdovsinin “Şahna­mə”­sin­də türk təfəkkürünün izinə belə rast gəlinmədiyi kimi, Nizami Gəncəvinin əsərlərində də fars düşüncəsindən əsər-əlamət yox­dur. “Şahnamə”də türkə nifrət qabarıq şəkildə özünü göstərir, Nizami əsərlərində türkə sevgi var, farsa nifrət yoxdur. Bu da ondan irəli gəlir ki, bütün bir xalqa nifrət etmək türk təfəkkürünə yaddır. Əslində Nizaminin fars olmadığına inanmaq üçün onun əsərlərini “Şahnamə” ilə tutuşdurmaq kifayətdir. Yuxarıda mü­qayisə edilən nümunələr türk epik təfəkkürünün məhsulu olan və türk folklorunda öz geniş, dolğun əksini tapmış, Nizaminin ruhundan süzülüb onun əsərlərinə gəlmiş onlarla süjet, motiv və obrazlardan seçilmişdir. Nizami yaradıcılığı bu cür nümunələrlə zəngindir və Nizaminin kimliyini təsdiqləmək üçün onların hərtərəfli araşdırılmasına böyük ehtiyac var.