Sofi HƏMİd qəBİrstanliğI: solğun rənglər və Əks olunmuş ÖMÜR

Fərid Ələkbərlinin məqaləsini ingilis dilindən  
tərcümə etdi: Aytən Əliyeva 
Yoxladı: Gülnar Aydəmirova 
Redaktə edən: Aydan Nəcəfova 
 
 
 
 
 
 
BAKI: NEFTİN TİKDİYİ ŞƏHƏR 
 
Mənbə: Azerbaijan International jurnalı - AI 10.2 (Yay 2002) © 2004. 
Azerbaijan International AZERI.org 
 
zərbaycan uzun zamanlardan bəri zəngin neft ehtiyatlarına 
görə tanınmışdır. Azərbaycanın quru ərazisində  ən ilkin 
neft yataqlarının kəşfiyyatı ən azından eramızdan əvvəl 7-ci 
əsrə aid edilir. Bu zaman Azərbaycan  ərazisində Midiya dövləti 
yerləşirdi. Hal-hazırda bu dövlətin torpaqları Cənubi Azərbaycanın 
(Iranın) ərazisinə təsadüf edir. Midiyanın Assuriya ilə sərhəd ərazisi 
dünyada quyudan neft çıxarılan ilk ərazi olmuşdur. Eramızdan 
əvvəl 5-ci əsrdən başlayaraq neft quyulardan dəri vedrələrdə 
çıxarılırdı. 
A 
Neft midiyalılar, kaspilər və digər qədim Azərbaycan 
tayfalarının həyatında önəmli rol oynamışdır. Onlar neftdən 
yanacaq kimi gil və metal lampaları doldurmaqda istifadə edirdilər. 
Neft həm də yararlı silahlar hazırlanmasında istifadə olunurdu. 
 84

---

Midiya döyüşçüləri nefti ox, nizə uclarına və katapult mərmilərinə 
sürtür-dülər. Yandırıldıqdan sonra bu silahlar düşmən gəmilərinə və 
ya-şayış yerlərinə atılırdı. Qədim yunanlar bu qədim alov yağdıran 
si-lahlara “Midiya nefti” deyirdilər. 
Orta  əsrlərdə Azərbaycanda, xüsusilə  də Abşeron 
yarımadasında neft çox geniş miqyasda çıxarılırdı. 10-13-cü 
əsrlərdə “yün-gül neft” Balaxanı  kəndində, “ağır neft” isə 
Suraxanıda çıxarılırdı. 
Azərbaycanılar nefti necə saflaşdırmağı  hələ eramızın ilk 
əsrlərindən bilirdilər. 13-cü əsr coğrafiyaçısı Ibn Bekran deyir ki, 
Bakıda nefti onun pis qoxusunu azaltmaq və tibbi istifadə üçün da-
ha yararlı hala salmaq üçün saflaşdırırdılar. 
Marko Polo 13-cü əsrdə yazırdı ki, əla Bakı nefti evləri 
işıqlandırmaq və  dəri xəstəliklərini müalicə etmək üçün istifadə 
olunurdu. Azərbaycan coğrafiyaçısı Əbd ər-Rəşid Bakuvi (14-15-ci 
əsrlər) yazırdı ki, hər gün Bakıdan xaricə 200 dəvə neft xurcunu 
ixrac olunurdu. Bir “dəvə xurcunu” 300 kq neftə  bərabər 
olduğundan, bu hər gün 60, 000 kq neft ixracı demək idi. 
Həmdullah Qəzvini (14-cü əsr) yazırdı ki, neft fəhlələri neft 
quyularını su ilə doldururdular ki, neft səthə qalxsın. Daha sonra 
neft Xəzər dənizi suitilərinin dərisindən hazırlanan dəri torbalara 
doldurulurdu. 1669-cu ildə orta əsr alimi Məhəmməd Mömin də 
qeyd etmişdi ki, bu növ dəri torbalar neftin saxlanılması  və 
daşınması üçün istifadə olunurdu. 
1572-ci ildə ingilis iş adamı Cefri Deket Bakıya gəlir və 
şəhər haqqında müşahidələrini qeyd edir. Onun yazdığına görə Bakı 
yaxınlığında çoxlu miqdarda neft torpağın səthinə  sızırdı. Bir çox 
insanlar bu nefti əldə etmək üçün, hətta uzaq məsafələrdən buraya 
səyahət edirdilər. 
Deket yazırdı ki, “naft” adlanan qara tipli neft bütün ölkə 
ərazisində evləri işıqlandırmaq üçün istifadə olunur. Bu neft başqa 
ölkələrə 400-500 qatır və  eşşəkdən ibarət karvan ilə daşınırdı. 
Bakının yaxınlığında o, ağ və çox dəyərli neftə rast gəlmişdi. O, be-
lə  qənatə  gəlmişdi ki, bu neft ingilislərin istifadə etdiyi neftə (dağ 
neftinə) oxşayır. 
Iran tarixçisi Əmin  Əhməd  ər-Razi 1601-ci ildə qeyd edir 
ki, Bakı yaxınlığında hər gün neft çıxarılan 500 neft quyusu var idi. 
17-ci əsr türk tarixçisi Katib Çələbi də eyni sözləri deyirdi. 
 85

---

17-ci  əsr alman səyahətçisi Lerx yazırdı ki, Abşeron 
yarımadasına 350-400 neft quyusu var idi, və Balaxanı  kəndində 
olan bircə quyudan gündəlik 3000 kq neft çıxarılırdı. 
Alman alimi və Isveç səfirliyinin katibi olan Engelbert 
Kempfer (1651-1716) 1683-cü ildə Bakıya səyahət etmiş  və öz 
gündəliyində qeyd etmişdi ki, burada neft quyularının 27 metr 
dərinliyi vardır və bu quyuların divarları taxta və ya əhəgdaşı ilə 
örtülmüşdür. Bu dövrdə Bakı nefti Rusiya və Şərqi Avropanın digər 
ölkələrinə ixrac edilirdi. 
O yazırdı ki, Bakıdan o qədər də uzaq olmayan Suraxanı 
kəndində hər gün 2700-3000 kq neft hasil edilib ixrac olunurdu. Bu 
miqdar hər biri 8 neft çəni daşıyan 80 arabanı doldururdu. 
Orta əsrlərdə neft hasilatı ətraf mühitin çirklənməsinə təsir 
göstərirdi, ancaq həmin dövrlərdə buna o qədər də böyük əhəmiyyət 
verilmirdi. Azərbayacan müəllifi Məhəmməd Yusif Şirvani özünün 
“Tibbnamə” (1712) kitabında yazırdı ki, neft və kükürd hasilatından 
torpaq və su zəhərli maddələrlə çirklənmişdir. 
1689-cu ildə Azərbaycana səfər edən ingilis missioneri 
Vileot Atanın yazdıqlarına görə, Səfəvi şahları Bakı neftindən hər il 
7000 tümən və ya 420, 000 fransız livri (Fransız frankı 1799-cu ildə 
istifadə olununana qədər Fransanın pul vahidi livr idi) miqdarında 
mənfəət əldə edirdilər. 
MÜQƏDDƏS ALOVUN MƏNBƏYİ. Eramızın 7-ci əsri-
nin sonlarında regionda İslam yayılana qədər, indiki Azərbaycan 
ərazsində yaşayan insanlar atəşə ibadət edən zərdüştilər idilər. Bakı 
ətrafındakı ərazi buradakı maraqlı, qeyri-adi təbiət hadisəsinə görə 
zərdüştlüyün mənəvi mərkəzi oldu. Neft torpağın elə  dərinliyində 
yerləşirdi ki, qaz torpağın səthindəki deşiklərdən sızaraq alova 
çatırdı. Məhz bu yerlər müqəddəs hesab olunmuş  və atəşpərəstlik 
məbədləri Abşeron yarımadasında Suraxanı və Bakı yaxınlığında və 
digər rayonlarda tikilirdi. 
Hətta bugün də Bakının məşhur Qız Qalası üzərində qaz 
məşəli yanır. Bəzi alimlər hesab edirlər ki, Qız Qalasından müdafiə 
məqsədilə istifadə olunurdu. Bəziləri isə deyirlər ki, bu qala 2500 il 
bundan  əvvəl zərdüşt məbədi kimi istifadə edilmişdir. Arxeoloji 
qazıntılar Qız Qalasının yaxınlığında ibadətgah olduğunu üzə 
çıxarmışdır. Ibadətgahın daş qabında neft və yanıq izləri 
olduğundan bəzi tədqiqatçılar belə hesab edir ki, bu qab əbədi 
məşəlin yanması üçün neftlə doldurulurdu. Professor Davud 
 86

---

Axundov inanır ki, eramızın birinci minilliyində  Xəzər dənizinin 
içərisində olan Qız qalasının önündə sahil zolağında zərdüştilərin 
“Suda Atəş Məbədi” yerləşirdi. 
Neft və qaz hətta orta əsrlərdə bir çox azərbaycanlıların 
İslam dinini qəbul etdikdən sonra da Müqəddəs Alovun mənbəyi 
kimi istifadə olunurdu. 18-ci əsrdə Abşeron yarımadasının yanar 
nefti Hindistandan olan atəşpərəstləri cəlb etdi və onlar Bakı 
yaxınlığında Suraxanı  kəndində Atəş  Məbədi (Atəşgahı) tikdilər. 
Bu atəşpərəstlər məbədin içərisində yanan qaz və neftdən qidalanan 
əbədi, müqəddəs atəşə pərəstiş edirdilər. 
19-cu əsrdə fransız yazıçısı Alkesandr Düma Atəşgaha sə-
yahət etmiş  və bu haqda aşağıdakıları yazmışdı: “ Çox nadir 
hallarda səyahət edən fransızlar istisna olmaqla, bütün dünya 
Bakıdakı Atəşgahdan xəbərdardır… Mənim həmvətənlərim, əgər bu 
atəşpərəstləri görmək istəyirsinizsə, onda bir az tələsməlisiniz, 
çünki həmin məbəddə yalnız 3 atəşpərəst qalmışdır ki, bunlardan 
biri çox qoca, digər ikisi isə 30-35 yaşlarındadır.” 
Düma məbədi aşağıdakı kimi təsvir edirdi: “Biz məbədin 
içərisinə tamamilə alovla örtülmüş qapılardan daxil olduq. Geniş 
dördbucaqlı  həyətin ortasında günbəz ilə bir yerdə ibadət otağı 
yerləşirdi. Əbədi məşəl ibadət otağının tam ortasında yanır.” 
NEFT DƏRMAN VASİTƏSİ KİMİ. Hal-hazırda Bakı Əl-
yazmalar Institutunda saxlanılan tibbi və əzcaçılıq mənbələrinə aid 
əlyazmalarda göstərilir ki, orta əsrlərdə neft və neft məhsulları tibbi 
məqsədlər üçün çox geniş istifadə olunurdu. Mineral neft məlhəm 
formasında  əsəb xəstəliyi, fiziki zəiflik, iflic və titrəmə kimi 
xəstəliklərə qarşı istifadə olunurdu. Neft həmçinin sinə  ağrısı, 
öskürək, astma və revmatizm kimi xəstəliklərin müalicəsində  də 
istifadə olunurdu. 
Məsələn, 1311-ci ildə Azərbaycan müəllifi Yusif ibn 
İsmayıl Xoyi tərəfindən yazılan “Cameül-Bağdadi” kitabı tibbdə 
neftin və mazutun istifadəsindən danışırdı. O, yazırdı ki, neftdən 
alınan məlhəmlər şişlərin sağaldilmasında, neftdən düzəldilmiş göz 
damcıları kataraktanın müalicəsində, və qulaq damcıları qulaq 
ağrılarına qarşı istifadə olunurdu. 
1669-cu ildə yazdığı “Töxfətül-möminin” (“Möminlərin 
töhvəsi”) kitabında Məhəmməd Mömin neft məhsullarından astma, 
xroniki öskürək, sancı, dispepsiya və bağırsaq qurdlarının aradan 
qaldırılmasında istifadə etməyi məsləhət görürdü. 
 87

---

Eynilə, 17-ci əsr Azərbaycan müəllifi Həsən ibn Rza 
Şirvani “ağ neft”, “mavi neft”, “qara neft” və  qırın müalicəvi 
effektlərini təsvir edirdi. Qara neft təmizlənməmiş neftdir, mavi 
neft azca saflaşdırılmış neftdir, və  ağ neft saflaşdırılmış  və ya biz 
azərbaycanlıların bugün kerosin adlandırdığımız neftdir. 
Neftdən həm də heyvanları müalicə  məqsədilə  də istifadə 
olunurdu. 15-ci əsrdə Bakıda yaşayan alim, Əbdürrəşid Bakuvi 
neftin antiseptik keyfiyyətlərindən yazmışdır. Bakuvinin yazdığına 
görə, Bakı  və Abşeron sakinləri dəvələrin dərilərini qotur xəs-
təliyindən qorumaq üçün neftdən istifadə edirdilər. 
Müasir Azərbaycanda neft hələ də tibbi məqsədlərlə istifadə 
olunur. Şimal-mərkəz Azərbaycanda təbii vəziyyətdə tapılan xüsusi 
Naftalan nefti buna misaldır. Orada məşhur terapiya mərkəzi və 
kurort tikilmişdir. Bakıdakı bir neçə terapiya mərkəzləri də Naftalan 
neftindən müalicədə alternativ vasitə kimi istifadə edir.
 
NEFT VƏ MEMARLIQ. Bakı heç də  hər zaman indi ol-
duğu kimi memarlıq cəhətdən gözəl şəhər olmamışdır. 18-ci əsrdə 
o, Xəzər dənizi sahilində yerləşən və 7 min əhalisi olan kiçik liman 
şəhəri idi. Onun memarlıq varidatı yalnız Şirvanşahlar sarayından, 
Qız Qalasından, orta əsrlər şəhərinin divarlarından, və bir neçə qə-
dim məscid, hamamxana və qaladan ibarət idi. Həmin dövrdə tica-
rət məqsədilə hasil olunan neftin miqdarı elə də çox deyildi. 
Azərbaycan Rusiya tərəfindən işğal olunduqdan sonra 
Abşeron yarımadasında neft hasilatı  əhəmiyyətli dərəcədə artdı. 
Neftdən  əldə olunan pula şəhərdə gözəl binalar tikilir və bağlar 
salınırdı. 19-cu əsrin ikinci yarısınıda Bakı Qafqazın mərkəzinə və 
Rus imperiyasının ən böuk sənaye mərkəzlərindən birinə çevrilir. 
Bakı belə böyük şəhərə bircə gecənin içərisində çevril-
məmişdi. 19-cu əsrin sonlarında Qafqazda iki iri və gözəl şəhər var 
idi: Bakı və Tiflis. Bu iki şəhər bir-biri ilə əzəmətinə və gözəlliyinə 
görə  rəqabət aparırdı.  Şamaxı, Gəncə,  İrəvan və Batum daha az 
əhəmiyyətli şəhərlər idilər. 
Həmin zamanlar Rus höküməti Tiflisə böyük önəm verirdi 
və onun gözəlləşdirilməsinə böyük məbləğdə pul sərf edirdi. Çarın 
Qafqazdakı general-qubernatorları məhz orada otururdular. Tezliklə 
Tiflis gözəl binalar ilə doldurulur və Qafqazda ən gözəl şəhər hesab 
olunmağa başlanır. 
Rus hökümətinin Bakıya o qədər fikir verməməsinə 
baxmayaraq,  şəhər zəngin neft ehtiyatlarının istifadəsi hesabına 
 88

---

inkişaf edirdi. 1890-1920-ci illərdə Bakı Tiflisi həm ölçüsünə, həm 
də gö-zəlliyinə görə arxada qoydu. Tağıyev, Nağıyev, Muxtarov 
kimi neft maqnatları şəhəri barokko, rokoko, renessans,  neoklassik, 
mavritan və erkən modern üslublar da daxil olmaqla müxtəlif 
Avropa üslub-larında tikilmiş saray binaları ilə bəzəmişdilər. 
1920-ci ildə Sovet hakimiyyətinin qurulması neft 
maqnatlarının nəhəng saraylarının tikintisinin sonu demək idi. 
Bunun yeri-nə bütün şəhərdə “qutu” şəkilli evlər tikilməyə başlandı. 
Lakin Sovet dövründə belə, Bakı Qafqazda ən önəmli və ən gözəl 
şəhər olaraq qalırdı. Əslində Stalin dövründə bir sıra gözəl inzibati 
bina-lar tikilmişdi. Bu binalardan ən valehedicisi Nizami küçəsində 
neft fəhlələri üçün tikilmiş “Buzovnaneft” adlanan bina idi.
 
Əhalisinin sayına gəlincə isə, Bakı SSRİ-də Moskva, Sankt 
Peterburq, Kiyev və Daşkənddən sonra 5-ci böyük şəhər idi. Burada 
çoxlu sayda neft istehsal edən müəssisələr, kimyəvi zavodlar və 
neft hasilatı avadanlığı fabrikləri tikilmişdi. Təbii sərvətlərinə görə 
Bakı Sovet Ittifaqının  ən önəmli sənaye mərkəzlərindən birinə 
çevrildi. 
1991-ci ildə Azərbaycan öz müstəqilliyini  əldə etdikdən 
sonra ölkə bazar iqtisadiyyatına keçidə  qədəm qoydu və neft 
şəhərin memarlığına  əvvəlkindən daha böyük təsir göstərməyə 
başladı. Ikinici Neft Yüksəlişinin nəticəsi olaraq son onillikdə 
Bakıda yüzlərlə yeni və gözəl binalar tikildi. 
NEFT VƏ MƏDƏNİYYƏT. 20-ci əsrin əvvəllərində Bakı-
da başlanan Neft Yüksəlişi Azərbaycan mədəniyyətinin bir çox 
istiqamətlərinin inkişafına səbəb oldu. Hacı Zeynalabdin Tağıyev 
kimi neft maqnatları incəsənətə çox böyük töhfələr vermiş və onun 
inkişafına yardım etmişlər. Məsələn, 110 il bundan əvvəl Tağıyev 
bütün regionda Avropa üslubunda ilk dram teatrının tikintisini 
maliyyələşdirdi. Bir neçə il sonra o, Bakıda çariça Aleksandra adına 
rus-müsəlman qız internat məktəbinin əsasını qoydurdu. Bu məktəb 
müsəlman dünyasına qızlar üçün olan ilk internat məktəbi idi. 
Istedadlı Azərbaycan bəstəkarları Üzeyir Hacıbəyov və 
Müslüm Maqomayevə Şərq musiqisində inqilab etmək üçün imkan-
lar yaradılmışdı. Hacıbəyov Qərb musiqi janrı olan operanı 
“muğam” adlanan Şərq musiqi forması ilə birləşdirmiş, “Leyli və 
Məcnun” (1908) və “Koroğlu” (1937) kimi gözəl  əsərlər 
yaratmışdır. 
 89

---

Neft Bakını yalnız Qafqazın deyil, həm də bütün müsəlman 
Şərqinin mədəni mərkəzinə çevirdi. 1900-1920-ci illərdə Bakıda 
Azərbaycan dilində yüzlərlə  qəzet, jurnal və kitab nəşr edilirdi. 
Bunlardan biri satirik Cəlil Məmmədquluzadə  tərəfindən  əsası 
qoyulan və yalnız Azərbaycanda deyil, bütün Mərkəzi Asiya, Tür-
kiyə, Iran və Balkanlarda nüfuza malik “Molla Nəsrəddin” jurnalı 
idi. 
Tağıyev və digər Azərbaycan neft maqnatları Azərbaycanlı 
tələbələri Rusiya və Avropaya təhsil almağa göndərirdilər. Xaricdə 
alınan bu təhsil Azərbaycan milli hərəkatının rəhbəri, Azərbay-
canda ilk siyasi partiyanın yaradıcısı olan Məmməd  Əmin Rəsul-
zadə, Azərbaycan Demokratik Respublikasının (1918-1920) ilk 
prezidenti Fətəli Xan Xoyski, yazıçı  və Azərbaycan milli hərəka-
tının ideoloqu Əhməd bəy Ağayev, Üzeyir Hacıbəyovun qardaşı, 
Müsavat Partiyasının üzvü, Azərbaycan Demokratik 
Respublikasının (ADR) Fransaya göndərilən diplomatlarından biri 
olan Ceyhun Hacıbəyli, və satirik və sosial-iqtisadi mövzularda 
yazan şair Sabir kimi ziyalıların yetişdirilməsində rol oynamışdır. 
Buna görə  də müsəlman  Şərqində ilk demokratik 
respublikanın 1918-ci ildə Azərbaycanda yaradılması təsadüfi deyil. 
Beş ildən sonra, Sovet hakimiyyəti altında olanda belə Azərbaycan 
ərəb  əlifbasını latın  əlifbası ilə  əvəz edən ilk müsəlman ölkə 
olmuşdur. Azərbaycan ziyalıları Əhməd bəy Ağayev (Ağaoğlu) və 
Əli bəy Hüseynzadə Türkiyədə türkçülük ideologiyasının inkişafına 
təsir göstərmişlər. Rusiyadakı müsəlmanlar və türklər Azərbaycan 
mədəni irsi barədə öyrənmək üçün Bakıya gəlirdilər. 
İlk Neft Yüksəlişi illərində Azərbaycan Iranda, xüsusilə də 
Cənubi Azərbaycanda siyasi ideyaların inkişafına dərin təsir 
göstərmişdir. Yüzlərlə iranlı  kəndli Bakıya gələrək neft mədənlə-
rində pul qazanırdılar. Bakı sakinləri bu işçiləri “həmşəri” 
(“həmşəhri”) adlandırırdılar. Kəndlilər o qədər kasıb idilər ki, 
onların hətta adi geyimləri belə yox idi. Onların köynəkləri,  əlləri 
və sifətləri həmişə qara neftə bulaşmış olardı. Hətta bügun Bakı 
sakinləri köhnəlmiş və çirkli paltarlı bir adam görəndə belə deyirlər: 
“Niyə görə həmşəri kimi geyinmisən?” 
“Həmşərilər” tezliklə Azərbaycan milli və sosialist ide-
ologiyasının təsiri altına düşürlər. Onların  Şimali Azərbaycandan 
götürdüyü ideyalar 20-ci əsrin əvvəllərində Səttarxan və Şeyx Mə-
 90

---

həmməd Xiyabaninin başçılığı altında Cənubi Azərbaycanda mü-
tərəqqi hərəkatın inkişafına kömək etdi. 
MƏDƏNİ MƏRKƏZ. Sovet hakimiyyəti illərində Bakı ge-
niş  mədəniyyət və turizm mərkəzi kimi tanınmağa başladı. Bakı 
SSRI-yə  səfər edən xarici diplomatlar, turistlər, opera və estrada 
müğənnilərinin səfər proqramlarına daxil edilən 3-cu əsas  şəhər 
(Moskva və Sankt Peterburqdan sonra) idi.   
Kommunist Partiyasının hakimiyyəti illərində  də neft 
Azərbaycan mədəniyyətinə önəmli təsir göstərə bilirdi. Təbliğat-
çılar neft işçilərinə “əmək qəhrəmanı” kimi sitayiş edirdilər. Yazıçı-
lar, rəssamlar və  bəstəkarlara “neft işçilərinin böyük əməklərini” 
tərifləmək tapşırığı verilmişdi. Bu insanların həyatı  və  işi barədə 
yüzlərlə mahnı, şer, əsər və film yaradılmışdı. 
Məsələn hal-hazırda Moskvada yaşayan və Rusiya Rəssam-
lar Ittifaqının sədri vəzifəsində çalışan Azərbaycan rəssamı Tahir 
Salahov “Neft daşları” rəsm  əsərində neft işçilərinin müvəffəqiy-
yətini təsvir etmişdir. Məşhur müğənni Rəşid Behbudov neft barədə 
mahnılar oxumuş  və 1960-cı illərdə Azərbaycanfilm studiyası 
tərəfin-dən çəkilən və neft işçilərinə  həsr olunan “Bəxtiyar” 
musiqili filmində əsas rolu canlandırmışdır. Şair Səməd Vurğun isə 
özünün məşhur “Azərbaycan” poemasında neft barəsində 
yazmışdır. 
Bügün bir çox beynəlxalq neft şirkətləri Azərbaycan mədə-
niyyətinin müxtəlif sahələrinin inkişafına yardım etmişlər. Bəzi neft 
şirkətləri uşaq evləri, məktəblər və  uşaq bağçaları üçün maddi 
yardım göstərirlər. Digərləri isə memarlıq abidələrini bərpa edir, 
Azərbaycan universitetlərinə  və elmi institutlara kompüter və 
texniki avadanlıq bağışlayır və ya istedadlı gənclərin yerli və xarici 
universitetlərdə təhsilini maliyyələşdirirlər. 
NEFT VƏ  İNQİLAB. Azərbaycan 1917-ci ilə  qədər Rus 
Imperiyasının tərkibinə daxil idi və beynəlxalq münasibətlərə bir o 
qədər də  cəlb olunmamışdı. Çar rejiminin yıxılması  və Rusiyada 
Oktyabr  İnqilabının qələbə qazanması ilə bu vəziyyət dəyişdi. 
Azərbaycanı son 100 il ərzində idarə edən nəhəng Rus Imperiyası 
dağıldı. Azərbaycan və Qafqazın digər dövlətləri çox çətin və təh-
lükəli vəziyyətə düşdülər. Çoxlu neft ehtiyatlarına malik olan Bakı 
şəhəri bir çox dövlətləri özünə cəlb edirdi. Azərbaycanın iri və qüd-
rətli qonşuları Bakıya həsəd aparır və onun üzərində  nəzarəti  ələ 
keçirməyə çalışırdı. 
 91

---

1918-ci ildə Azərbaycan öz müstəqilliyini elan edir, lakin 
ölkənin legitim hakimiyyəti Bakıya daxil ola bilmir. Ərazinin neft 
sənayesinin mərkəzi olduğu üçün şəhər Bolşeviklər, Mərkəzi Xəzər 
Diktaturası və Ingilislər də daxil olmaqla müxtəlif xarici qüvvələrin 
əlində idi. 
Sovet Rusiyasında isə Lenin Bakının zəngin neft yataqlarını 
nəzarətdə saxlayırdı  və Bakı üzərində hakimiyyəti  ələ keçirməyə 
can atırdı. Lenin təkrar-təkrar deyirdi: “Sovet Rusiyası Bakı nefti 
olmadan mövcud ola bilməz. Biz Bakı  fəhlələrinə kapitalistləri 
devirməkdə kömək etməliyik ki, sonra onlar Rusiya İngilabına 
yardım etsinlər.” 
Rus bolşevikləri də Bakıda hakimiyyəti yenidən  ələ keçir-
mək üçün fəaliyyət göstərirdilər. Onlar azərbaycanlılardan deyil, 
əsasən ermənilər və ruslardan ibarət 26 Bakı Kommissarlarını  mü-
dafiə edirdilər. Bakı Kommissarları Kommunasının sədri Stepan 
Şaumyan bildirmişdi: “Rusiya Bakı neftinin olmamasından çox 
əziyyət çəkir. Bakının çoxmillətli fəhlə sinfi ilk bolşevik dövlətinin 
qurulmasına yardım etməlidir. Biz onları neft ilə  təchiz etməliyik. 
Bunun  əvəzində Rusiya bizə çörək göndərəcək və bütün Bakı 
kasıblarını doyduracaqdır.” 
Lakin bolşeviklər Bakı neft mədənlərinin sahibi deyildilər. 
Rusiyaya yardım etmək üçün onlar ilk növbədə şəhərdə hakimiyyəti 
ələ keçirməli idilər. Lakin bu o qədər də asan deyildi. Azər-
baycanlıların çoxu, hətta Bakıdakı ruslar belə bolşeviklərin rəh-
bərliyi altında yaşamaq istəmirdilər. Nəticədə, bolşeviklər Bakı 
ermənilərindən Bakı nefti uğrunda mübarizədə müttəfiq kimi 
isifadə etdilər. 
NEFT VƏ  MİLLİ MÜNAQİŞƏLƏR. 19-cu əsrin  əvvəl-
lərində Rus ordusunun gəlişinə  qədər ermənilər və azərbaycanlılar 
özlərini bir-birinin düşməni hesab etmirdilər. Əslində bu iki xalqın 
mədəniyyətləri, xüsusilə də adət-ənənələr, musiqi və mətbəxləri bir-
birinə çox bənzəyir. 
Bəs onda azərbaycanlılar və ermənilər arasındakı bu düş-
mənçiliyi kim və nə yaratmışdır? Qafqaz və Kiçik Asiyada öz haki-
miyyətini və təsirini gücləndirməyə çalışan çar və bolşevik Rusiyası 
regionda dəfələrlə milli nifrət hissi oyatmağa cəhd göstərmişdir. 
1918-ci ildə bolşeviklər erməni millətçiləri olan “Daşnakları” azər-
baycanlılara qarşı qırğına əl atmağa ruhlandırdılar. Daşnaklar hərbi 
 92

---

və terrorist hərəkətlər həyata keçirən erməni millətçi Daşnaksütun