Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti
Yüklə 2,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
çapara, hərəmi, qaragöz, sərmə, şəms, şahpəsənd, qotaz, purçüm, pitik və s. təşkil edirdi.
Hörmə və toxuma üsulları ilə hazırlanan həmin bəzəklər qadın üst geyimlərinin ətəyinə, qol yarıqlarına, bilək ağzına, belinə, yaxasına bəndlənirdi. Qotaz, pürçüm, pitik isə bəzəkli 157 görünmək üçün tumanbağı, çutqu qaytanı, meyzər bağının uclarına əlavə edilirdi. Üst geyimləri bütün bu bəzək növlərindən əlavə, tikmə usulu ilə də bəzədilir, yaraşıqlı hala salınırdı. Tikmə bəzəklər, əsasən, müxtəlif rənglərə boyamış keci sap, yaxud güləbətinlə icra olunurdu. Tikmə naxışlar müxtəlif növ bəxyələrlə - qoşasırıq, əyrim-üyrüm, qayçıqulpu, çalkeçir, quş caynağı, dördüymə, doldurma və s. tikiş texnikası ilə salınırdı. Tikmə naxışların geniş yayılmış tipoloji növlərindən biri də muncuqlu tikmə idi. Təkbətək, yaxud düzüm halında istifadə olunan rəngbərəng muncuqları müəyyən nəqş motivi üzrə məmulat üzərinə bənd etməklə, lazımi bəzək növü əldə edib onu yaraşıqlı hala salırdılar. Muncuqlu tikmə texnikası ilə ən çox qadın başmaqları, pul və tənbəki kisəsi, möhür, daraq, qayçı, sürmə qabı və s. bəzədilirdi. Muncuqlu tikmə habelə, araqçın, çutqu, düyməçə kimi baş geyimlərinin bəzədilməsində də istifadə edilirdi. Tikmə naxışlarla keçmişdə bir sıra kişi geyimlərinə də bəzək vurulurdu. Kaval kürkün yaxası, boynu, kürəyi, biləyi və ətəyi, əbanın qabaq qanadlarının ətrafları, qol yeri, yaxa köbəsinin yanları müxtəlif səciyyəli naxışlarla bəzədilirdi. Bunlardan əlavə, qadınlara məxsus çutqu, araqçın, təsək və üst köynəyi, həmçinin, tikmə naxışlarla bəzədilib yaraşıqlı hala salınırdı. Qadın bəzəklərinin xüsusi bir qrupunu yanağa, qaşa, gözə çəkilən boyalar, yaxud əl-ayaq barmaqlarına yaxılan həna təşkil edirdi. Keçmişdə, adətən, «məşşatə» adlanan peşəkar bəzək ustaları toy günü gəlin köçən qızların, yaxud varlı evlərində kübar qadınların üz-gözünü bəzəyib geyindirərdilər. «Bəzəkçi» qadınlar bir qayda olaraq, maqqaş və səkkizvari ilgək halına salınmış sap vasitəsilə qadının üz-qaşını alıb təmizləyəindən sonra kosmetik boya maddələri (ənlik, kirşan, vəsmə, sürmə, həna, rüşül) ilə bəzəyib yaraşıqlı hala salırdılar. Kosmetik bəzək vasitələrinin bir qismini, o cümlədən rüşül, daban daşı və hənanı hər kəs özü də əldə edib istifadə edə bilərdi. Bir qayda olaraq, vəsmə qaşa, sürmə gözə çəkilir, ənlik, kirşan isə yanaqlara yaxılırdı. Həna əl-ayağa, saç-saqqala yaxılırdı. Məşşatə saçın hörük, cığa və birçəklərini darayıb səliqəyə salandan sonra gülab, ənbər və digər ətirli mayelər çiləyib qadın saçını rayihələndirərdi. Kosmetik vasitələri, adəbən, əttar dükanı və əczaxanalardan, yaxud çərçi və camaşırxanalardan satınalma yolu ilə əldə edirdilər. 1 Azərbaycanın Rusiya ilə birləşdirilməsi və onun mütərəqqi iqtisadi və mədəni nəticələri.B.,1956, s.50-51. 2 Yenə orada, s.54. 3 S.S.Dünyamalıyeva. Azərbaycan geyim mədəniyyəti tarixi. B., 2003, s. 133. 4 Yenə orada, s. 133-134. 5 Yenə orada, s. 134. 6 Yenə orada. 7 Национальная одежда Азербайджана. Альбом. М.,1972. 8 Э.Г.Торчинская. Мужская одежда азербайджанцев XIX –начале ХХ в. по собранию Государственного Му- зея Этнографии Народов СССР. -Хозяйство и материальная культура народов Кавказа в XIX -XX вв.вып. I, М.,1971; А.Г.Трофимова. Обзор коллекции одежды народов Азербайджана Государственного Музея Грузии им. акад. С.Н.Джанашиа.- Yenə orada. 9 П.Зубов. Картина Кавказского края. СПб.,1834. 10 Н.Ф.Дубровин. История войны и владычества русских на Кавказе. Т. I, II, кн., 1,2. СПб.,1871. 11 И.Березин. Путешествие по Дагестану и Закавказью. Казань,1850. 12 М.Ткешелов. Азербайджанские татары.- Сборник материалов по этнографии при Дашковском музее. Т.Ш, М.,1888. 13 И.Степанов. Закатальский округ.- Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа. Вып. ХI, Тифлис,1891. 14 Б.Миллер. Предварительный отчет о поездке в Талыш летом 1925 г. 15 Г.Чурсин. Талыши (этнографические заметки).-«Изв.Кавказского историко-археологического института», т.IY,Тиф.,1926. 16 Q.F.Çursin. Göst.əsəri. 17 А.К.Алекперов. Женская одежда Азербайджана.-Исследования по археологии и этнографии Азербайджа- на.Б.,1960. 158 18 К.Т.Каракашлы. Женская одежда населения Малого Кавказа XIX-начала ХХ в.-«Азербайджанский этно- графический сборник», вып.1, Б.,1964; Yenə onun: Материальная культура азербайджанцев северо- восточной и центральной зон Малого Кавказа. Б.,1964. 19 З.А.Килчевская. Азербайджанский женский костюм XIX века из сел. Оджек Халданского района. - Мате- риальная культура Азербайджана, т, П,Б.,1961; Yenə onun: Азербайджанский женский костюм XIX века из Карабаха. - Вопросы этнографии Кавказа. Тб.,1952. 20 А.А.Измайлова. О народной одежде населения юго-восточных районов Азербайджана. - «Изв. АН Азерб.ССР».Б.,1964, №4; Yenə onun: Женская народная одежда Загатальской зоны в конце XIX – начале ХХ в.-«Изв.АН Азерб.ССР»,Б.,1974»,№4: Yenə onun; О народной одежде Нахичеванской зоны в XIX-нач. ХХ в.- «Изв.АН Азерб.ССР»,Б.,1981,№2. 21 Э.Г.Торчинская. Мужская одежда азербайджанцев XIX – начала ХХ в.по собранию Государственного му- зея этнографии народов СССР. - «Хозяйство и материальная культура народов Кавказа в XIX-ХХ вв.», вып, 1, М.,1971; Yenə onun: Женская традиционная одежда народов Азербайджана и азербайджанцев Дагестана по собранию Государственного музея этнографии народов СССР.-Отражение этнических процессов в па- мятниках бытовой культуры. Л., 1984. 22 А.Г.Трофимова. Обзор коллекций одежды народов Азербайджана Государственного Музея Грузии им.акад. С.Н.Джанашиа - «Хозяйство и материальная культура народов Кавказа в XIX-ХХ вв.», вып.1, М., 1971. 23 A.N.Mustafayev. Şirvanın maddi mədəniyyəti. B., 1976, s.60-69; Yenə onun: İngiloyların maddi mədəniyyəti. B., 2005, s.115-155; H.A.Həvilov. İnsan, məişət, mədəniyyət. B., 1981, s. ; Е.Н.Бабаян Азербайджанская народная одежда конца XIX – начало XX в. (По материалам Карахской зоны). М., 1967; К.М.Ибрагимов. Материаль- ная культура Шекинской зоны в конце XIX –начале XX в. Б., 1982, с.18-21; И.Г.Шахбазов. Материальная культура народов Шахдагской группы. Б., 1981, с.12-15; Н.Д.Даданов. Современная материальная культура азербайджанцев Дагестана. М., 1989, с.12-15; Д.А.Новрузов. Традиционная и современная материальная культура азербайджанцев проживающих в Грузии. Б., 1991, с.16-19; H.N.Məmmədov. Muğanın maddi mədəniyyəti. B., 2001, s.72-91; Ş.H.Əliyev. İngiloylar. B., 2001, s.20-21; Э.М.Лятифова. Илисуйское султанство (историко-этнографическое исследование). Б.,2001, с. ; Ə.İ.İsayev. Şimal-Şərqi Azərbaycanın maddi mədəniyyəti. B., 2005, s.17-20 və b. 24 Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar.B.,1989,s.191-192. 25 Обозрение Российских владений за Кавказом. Ч.1-IY,СПб.,1836. 26 Обозрение Российских владений за Кавказом.ч. II, СПб., 1836, с.387. 27 Елизаветпольский округ. - ОРВЗК, ч. П,СПб.,1836,с.389. 28 Yenə orada. 29 A.N.Mustafayev. Şəki sənətkarlar diyarıdır.B.,1987,s.41-44. 30 Ф.И.Велиев. Материальная культура западной зоны Азербайджана в XIX-нач. ХХ в.,Б.,1999. 31 H.N.Məmmədov. Muğanın maddi mədəniyyəti (tarixi-etnoqrafik tədqiqat), B., 2001, s.76. 32 A.N.Mustafayev. XIX əsrdə Şirvanda şaltoxuma dəzgahı. - «Azərb. SSR EA Xəbərləri» (Tarix, fəlsəfə və hüquq seriyası), 1968, №4. 33 А.С.Сумбатзаде. Промышленность Азербайджана в XIX в. Б.,1964,с.61 34 A.N.Mustafayev. Şirvanın maddi mədəniyyəti, B.,1977,s.64-65. 35 Н.Н.Шавров. Очерк шелководства в Закавказии.-Свод материалов по изучению экономического быта го- сударственных крестьян Закавказского края.т.IX,Тиф.,1888,с,161-165 36 «Qafqaz» qəzeti,1854, №53. 37 Н.Потехин. Шелководство Шемахинской губернии и Цар-Абадская школа. - «Вестник промышленности», М.,1860,т.х,№10,с.2. 38 N.N.Şavrov. Göst. əsəri, s.166. 39 Yenə orada, s.170. 40 A.N.Mustafayev. Azərbaycanda şərbaflıq sənəti.B.,1991,s.40. 41 Cənubi Azərbaycan tarixi oçerkləri.B.,1985,s.52. 42 Yenə orada, s.62. 43 Yenə orada, 44 A.N.Mustafayev. Şirvanın maddi mədəniyyəti.B.,1977, s.84. 45 А.Г.Трофимова.Göst.əsəri, s.157. 46 Yenə orada, s.165-166. 47 H.B.Məmmədov. Muğanın maddi mədəniyyəti (avtoref.), s.12. 44 A.N.Mustafayev. Göst. əsəri, s. 78. 48 A.Q.Trofimova. Göst. əsəri, s.163. 49 H.N.Məmmədov. Göst. əsəri, s.11. 50 Б.Р.Мамедов. Название одежды в азербайджанском языке (автореф.). Б.,1992,с.14. 51 Н.И.Гаген-Торн. К методике изучения одежды в этнографии. - СЭ, 1934, - № 3-4, с.122;. Q.T.Qaraqaşlı.Göst.əsəri,s.130-133. 52 A.N.Mustafayev. Göst. əsəri, s.87. 159 53 Yenə orada. 54 Bax: S.S.Dünyamalıyeva. Azərbaycan geyim mədəniyyəti tarixi. B., s.141-190. 55 Q.T.Qaraqaşlı. Göst. əsəri, s.136. 56 A.N.Mustafayev. Göst. əsəri, s.88. 57 Bax: Л.Н.Гумилев. Открытие Хазарии. М., 1966, с. 56. 58 H.N.Məmmədov. Muğanın maddi mədəniyyəti.B.,2001,s.86 59 A.Q.Trofimova. Göst. əsəri, s.174-175,177-178. 60 H.N.Məmmədov. Göst. əsəri, s.85. 61 M.İ.Tkeşelov. Göst. əsəri, s.103. 62 Bayatılar, B., 1960, s.65. 63 A.N.Mustafayev. Göst. əsəri, s.91. 64 Bayatılar, İkinci nəşri, B.,1960, s.72,94. 65 Yenə orada, s.61. 66 Kitabi Dədə Qorqud. B., 1962, s. 67 Q.M.Kərimov. Şəriət və onun sosial mahiyyəti.B.,1987, s.13. 68 A.Q.Trofimova. Göst. əsəri, s.157. 69 A.N.Mustafayev. Göst. əsəri, s.94. 70 Qoca dərzilərin verdiyi məlumata görə «Zinger» markalı əl və ayaq maşınları Azərbaycanda XIX əsrin 70-ci illərindən tətbiq olunmağa başlamışdır. 71 Şirvanda tikişin bu növü «xırdasırıq» adlanırdı. 72 Buna bəzən «təsək tikişi» də deyilir. Çünki təsəyin üstü ən çox bu tikiş növü ilə bəzənirdi. 73 Bayatılar, II nəşri, B., 1960, s. 21. 74 A.Q.Trofimova. Göst. Əsəri, s. 182. 75 A.Mustafayev. Göst. əsəri, s.78. 76 Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа. Вып. ХI. Тиф.,1891, с.146. 77 H.N.Məmmədov. Göst.əsəri, s.12 (nam.dis.avtoref. ). 78 А.С.Сумбатзаде. Промышленность Азербайджана в XIX в.Б., 1964, с.108. 79 A.S.Sumbatzadə. Göst. əsəri, s.53. 80 Yenə orada. 81 Yenə orada, s.55. 82 Yenə orada, s.108. 83 SMOMPK, XI bur., s.72. 84 Yenə orada, s.155. 85 В.К.Згленицкий. Кустарное производство золотых и серебряных изделий в Бакинском районе и Дагестане и предполагаемые меры для упорядочения и развития оного. – «Труды Первого съезда деятелей по кустар- ных промышленности Кавказа. Тиф., 1902, с.60, 64 86 Ə.S.Sumbatzadə. Göst. əsəri, s.171 87 M.X.Heydərov. Göst. əsəri, s.220-221 88 Şuşa zərgəri Cahangir Rüstəm oğlu Əliyevin məlumatı. 89 Azərbaycan sovet ensiklopediyası. IVc, B., 1980, s.261 90 Yenə orada, s.443 91 ASE, II s., B., 1977, s.47 92 ASE, VI, s., B., 1982, s.545 93 R.Əfəndiyev. Azərbaycanın maddi mədəniyyət nümunələri, B., 1960, s.30-31 94 А.Кличевская. Азербайджанский женский костюм XIX века из села Оджак Халданского района. – Материальная культура Азербайджана. T.II, B., 1951, s.196 95 Г.М.Асланов, Р.М.Ваидов, Г.И.Ионе. Древний Мингечаур, Б., 1959, с.114 96 Kitabi-Dədə Qorqud, B., 1962, ç.40 97 R.Əfəndiyev. Göst. əsəri. s.32 |