Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

aloyşa, alaca, habelə geyim adları ilə bəlli olan çuxa, şalvar, köynək və s. mühüm yer tuturdu. 
Keçmiş  məişətdə keçi məmulatının tipoloji növləri arasında cecimə  tələbat xüsusilə çox 
böyük idi. Şəhər və kənd evlərində döşəmə üzərinə sərilmiş dördöşəyi, nimdər, mütəkkə, balınc, 
püşti, habelə yataq döşəyi, yorğan üçün üz, taxça və camaxadan pərdəsi, yük örtüyü, buxarıbaşı, 
gərdək, canamaz, boxça, süfrə  və s. məqsədlərlə  ən münasib və  sərfəli parça materialı keci 
sapdan toxunmuş cecim sayılırdı. Bunlardan əlavə, heybə, yəhərqaşı, ladı, çul, gərək torbası, duz 
torbası və s. kimi zəruri məişət ləvazimatı cecimdən düzəldilirdi. Bütün bunlarla yanaşı, sarıma 
üsulu ilə  əldə olunmuş xam ipək telindən yer hanasında toxunmuş cecim tipli parçalar keçmiş 
məişətdə cah-calal, qiymətli ev müxəlləfatı sayılırdı.
63
 Keci sapdan toxunmuş  məmulatlar, hər 
şeydən öncə, özünün yüksək keyfiyyəti, yumşaq, möhkəm və davamlı olması ilə səciyyələnirdi. 
Mütəxəssislərin fikrincə, cecim məmulatı möhkəm və dözümlü olduğundan keçmiş ev 
məişətində yarım əsrə qədər işlənirdi.
64
 Bundan əlavə, al-əlvan boyanmış keci saplarının köməyi 
ilə müxtəlif nəqşli cecimlər toxumaq olurdu. 
«Qafqaz» qəzetinin yazdığına görə, cecim  istehsalında  Şuşa qəzasının Lənbəran və 
Ağcabədi kəndləri xüsusilə  fərqlənirdi.
65
 Burada ondan yorğan-döşək üzü kimi istifadə 
olunduğunu xəbər verən mənbənin yazdığına görə, bu kəndlərin  əhalisi cecimi, əsasən, öz 
ailələrinin ehtiyacını ödəmək məqsədilə toxuyur və çox nadir halda satışa çıxarırdılar.
66
 
XIX əsrin ikinci yarısından etibarən Azərbaycanda əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafı ilə 
əlaqədar olaraq, satlıq cecim istehsalının artdığı müşahidə olunur. Bunun nəticəsində  də üfiqi 
cecim dəzgahının quruluşunda bəzi dəyişiklik baş verdiyi nəzərə çarpır. Mütəhərrik  şərbaf 
dəzgahlarına xas olan şana, nirə və dəftin üfüqi cecim hanasına da tətbiq olunmağa başlamışdır. 
Bunun sayəsində yer hanasında toxuma prosesi sürətlənmiş  və beləliklə  də, cecim istehsalında 
əmək məhsuldarlığının artmasına şərait yaranmışdır.  
Cecim tipli parçalar saya və bəzəkli olmaqla, iki cür toxunur və iki qrupa bölünürdü. Saya 
(bəzəksiz) cecimi, adətən, tək qadın toxuyurdu. Lakin mürəkkəb naxışlı ornamental cecim 
növlərinin istehsalında toxucunun yanında ipək tellərini aralayan daha bir nəfər «yançı» adlanan 
köməkçi işləyirdi.
67
 
Cecim istehsalında istifadə olunan dəzgah  tipoloji cəhətdən ev toxuculuğunun digər 
sahələrində işlənən şaquli və üfüqi dəzgahlarla oxşarlıq təşkil edirdi. Digər parça (şal, kətan, bez) 
növləri kimi, cecim toxunuşlu parçalar da ən çox üfiqi əriş (uzatma) düzümünə malik yer 
hanasında toxunurdu. Bununla belə,  ədəbiyyat məlumatlarından aydın olur ki, şaquli  əriş 
düzümünə malik dik hana vasitəsilə cecim toxuculuğu da mövcud olmuş və XIX əsrin sonlarına 
qədər davam etmişdir. N.N.Şavrovun yazdığına görə, XIX əsrin sonlarında Şamaxı və Göyçay 
qəzalarının Kürətrafı  kəndlərində toxucu dəzgahının bu tipinə, nagahan halda da olsa, hələ  də 
təsadüf edilirdi.
68
 
Keci məmulatı istehsalının bu arxaik formasında tətbiq olunan dik hana tipoloji cəhətdən 
xalça hanası ilə, demək olar ki, eyni idi.
69
  Şaquli quruluşa malik cecim hanası bir qədər ensiz 
qurulması və qollarının nisbətən yüngül və nazik olması ilə böyük qolu, ağır xalça hanasından 
seçilirdi. 
Keçmişdə qadınların böyük ilham və  məhəbbətlə toxuduqları alabəzək cecimlər də xalça 
kimi, hər bir ailənin iqtisadi tavanasının göstəricisi sayılırdı. 
Cecim naxışları çox vaxt həndəsi səciyyə daşımaqla, köndələn, qismən də uzun zolaqlardan 
ibarət olurdu. Cecim naxışlarının tipik növü olan alabəzək dar və ya enli, yaxud bunların 

---

 
65
müxtəlif sayaqla bir-birini əvəzləyib qovuşmasından ibarət tərtiblənirdi. Bunun üçün, əsasən, əriş 
düzümü zamanı müxtəlif rəngli sapların alabəzək tərtibatından istifadə olunurdu. Bununla 
yanaşı, cecim toxuculuğunda nəbati məzmunlu digər naxış-bəzək nümunələrinə  də  təsadüf 
olunurdu. Belə olan halda alabəzək zolaqlar cecim üçün fon təşkil edir, ara ipəyi (atma) 
vasitəsilə  əmələ  gətirilən nəbati məzmunlu ornamental rəsmlər isə parça məmulatının naxış 
xüsusiyyətini və çeşni  əlamətini qabarıq surətdə  təzahür etdirirdi. Məhz bu səbəbdən cecim 
çeşniləri zolaqların səciyyəsinə görə deyil, məhz həmin ornamental bəzəklərə görə «dırnaqlı», 
«gül yarpağı», «qönçəli», «butalı», «badamlı», «tovuz» və s. adlarla fərqləndirilirdi. 
Cecim məmulatı  təkcə  bəzək-naxış xüsusiyyətlərinə görə deyil, habelə istehsal 
texnologiyası baxımından da bir-birindən seçilirdi. Belə ki, cecimlərin bir qismi «ikiüzlü», 
müəyyən hissəsi isə «birüzlü» toxunurdu. Bu da onların istifadə olunma məqsədlərindən irəli 
gəlirdi.  İkiüzlü toxunan cecimlər el arasında «həmyan» adlanmaqla, daha keyfiyyətli olur və 
yüksək qiymətləndirilirdi. Onun istehsalına xeyli artıq xammal və  əmək sərf olunurdu. Bəzək 
tərtibatı baxımından ikiüzlü («həmyan») cecimin müxtəlif çeşniləri: «tovuz», «məlikəli», 
«alaköynək», «belibağlı», «obagəzər» və s. mövcud olmuşdur.
70
  
Keçmişdə zolaqlı  həmyan  ən çox Şuşa qəzasının Lənbəran kəndində istehsal olunarmış. 
Zolaqlı cecimin «obagəzər» adlanan digər növü isə yenə  də  həmin qəzanın Ağcabədi və 
Xəlfərəddin kəndlərində toxunarmış.
71
 
«Köynək» və ya «alaköynək» adlanan cecim növü həmyanla eyni ölçülərdə, yəni 8 gireh 
enində və 12 xan arşını uzununda toxunurdu.
72
 
Şalvar, arxalıq, çuxa tikmək üçün nəzərdə tutulan eyniadlı keci parçalar, həmçinin, 
həmyansayağı ikiüzlü, lakin yekrəng toxunarmış. 
Bunlardan fərqli olaraq, «yorğan» və ya «döşəküzü» (eni yarım arşın, uzunu 6 xan arşını) 
həm bişirmə kecidən, həm də sarıma xam ipəkdən, bəzən isə bunların hər ikisinin qatışığından 
toxunurdu. Belə halda, adətən, əriş (uzatma) tayları xam ipək telindən, ara ipəyi isə keci sapdan 
ibarət olurdu.  
Bəzək tərtibatına görə, döşək üzü «gül yarpağı» və «dırnaqlı» adlanmaqla iki çeşiddə 
toxunurdu. Döşək üzü xam ipək qatışığı ilə toxunduqda «çarqat», yəni dörd qat adlanırdı. Onun 
əriş uzatmaları bir qayda olaraq, dörd qatdan ibarət bükdərilirdi. 
Bəzəkli cecimlərdən fərqli olaraq, «saya» adlanan naxışsız  döşəküzü  «ağyerli» və 
«ağəbirli» olmaqla iki çeşiddə toxunurdu.
73
 
Birüzlü toxunan cecimlərin tipik nümunəsi «saya» adlanan keci parça növü, adətən, 
yekrəng, həm də nazik və  bəzəksiz toxunurdu. Az dözümlü və mafraq olan saya cecimin 
istehsalına qismən az material (keci sap, boyaq) sərf olunduğundan o, nisbətən ucuz başa gəlir və 
aşağı qiymətləndirilirdi.