Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

 
Basma məmulatı istehsalı tarixən keçə (nəməd), yapıncı (kəpənək), xıllıq, çopoz, tərlik, 
badış (topuqluq), papaq (çəltari) və s. ilə təmsil olunmuşdur.  
Keçə. Keçmişdə keçə saya və bəzəkli (nəməd) olmaqla iki növdə hazırlanırdı.  Keçə 
məmulatının basılması prosesi tədarük olunmuş xammalın (yun, qəzil) yuyulmasından 
başlanırdı. Bu işi, adətən, qadınlar görürdü. Bunun üçün axar suyun (çay, arx) dayaz sahilində 
yunu suya sərib çubuq və ya “sırpıç” adlanan toxmaq vasitəsi ilə döyəcləmə (sırpıçlama) üsulu 
ilə yuyub çirkdən təmizləyirdilər. Axar su olmadıqda yunu durğun su hövzəsinin kənarında yerə 
sərib üzərinə su səpir və yenə də sırpıçlama üsulu ilə yuyub təmizləyirdilər. Yunu bəzən “bədo” 
adlanan mineral tərkibli bulaqların suyu ilə yuyub kirovdan təmizləyirdilər. Qələvi tərkibli suda 
yunun çirkabı daha tez və təmiz yuyulurdu. 
 Yuyulmuş yun sərilib qurudulandan sonra çeşidlənirdi. Yun təkcə  rəng çalarına və 
keyfiyyətinə görə deyil, habelə qoyunun gövdəsinin hansı hissəsindən, başqa sözlə, liflərinin 
uzun və qısa olmasına görə də ayrılıb çeşidlənirdi. 
 
Qoyun yununun ilkin çeşidləmə  əməliyyatına hələ  qırxım mövsümündə başlanırdı. 
Qırxımdan asılı olaraq, qoyun yunu yapağı (yaz yunu) və küzəm (payız yunu) olmaqla iki növə 
ayrılırdı. 
 
Hətta küzəm yun davarın yaşına görə quzu (toğlu) və  qoyun küzəmi olmaqla iki qismə 
ayrılırdı. Elastik və yumşaq olması səbəbindən quzu küzəmi keyfiyyətcə daha yüksək tutulur və 
bilavasitə şal istehsalına sərf olunurdu. 
 Payız istehsalından əldə edilən “yapağı” yun hörmə-toxuma məmulatından əlavə, həm də 

---

 
78
basma (təpmə) məmulatının hazırlanmasına sərf olunurdu. 
 
Bir qayda olaraq basma məmulatının hazırlanması  əməliyyatı ilə “həllac” adlanan 
peşəkar  ustalar məşğul olurdular. Onlar yunu ilk növbədə daraqdan keçirmədən “yay” adlanan 
atıcı alət vasitəsi ilə atıb pərqulandırırdılar. 
 “Təpmə” (basma) əməliyyatı döşəmə üzərində, palaz və ya həsir üstünə yunun bərabər 
qalınlıqda sərilməsindən başlanırdı. Bu məqsədlə çox vaxt bezdən tikilmiş xüsusi ölçülü “qəlib 
torbası”ndan istifadə olunurdu. Əvvəlcə yun layı torbanın üstünə yayılıb səriləndən sonra onu 
torba qarışıq loğalaqlayır və beləliklə  də torbanın alt qatını onun üstünə çevirirdilər. Sonra 
torbanın içində qalmış yun loğalağını açıb yenidən həllac oxu üzərinə dolayırdılar. Uzunu 3 m, 
diametri 10-12 sm-ə çatan hamar ox üzərinə dolanmış yun loğanası dağılmasın deyə onu iplə 
möhkəm sarıyırdılar. 
 
Çox vaxt, xüsusilə şəhər həllacxanalarında bu məqsədlə “karxana” adlanan ayrıca otaq və 
ya dəyə ayırırdılar. Loğalağı, adətən,karxananın hamar döşəməsi üzərində 3 nəfər həllac 
təpikləyə-təpikləyə irəli-geri istiqamətdə bir qədər diyirləyəndən sonra onun sarıq və dolağını 
açıb sərir seyrək və aladəmgil yerlərini bərpa edəndən sonra üstünə isti su çiləyib təkrar 
loğalaqlayırdılar. Loğalağı yenidən palaza bürüyüb örkən vasitəsi ilə  əvvəlkindən də bir qədər 
bərk sarıyandan sonra təpmə əməliyyatı davam etdirilirdi. 
 
Bu qayda ilə su çiləmə prosesini bir neçə  dəfə  təkrar etməklə, loğalağı aramsız olaraq 
təpikləyib diyirləyirdilər. Təpmə əməliyyatı nəticəsində yun layları bir-birinə möhkəm yapışaraq 
bərk kütlə halına düşürdü.  
 
Gəzərgi həllaclardan fərqli olaraq, şəhər həllacxana- larında çox vaxt keçə qara rəngə 
boyadılırdı. Bununla belə, keçmişdə Qazax və Gəncə qəzalarında varlı ailələr alaçıqlarının üstünü 
ağ rəngli keçə qəliblərlə örtməyi üstün tutarmışlar. Bu səbəbdən də onlar ağ rəngli yundan keçə 
qəlibləri basmağı sifariş edərmişlər. 
161
  
 Saya 
keçənin səthi hamar və bəzəksiz olurdu. Standart ölçülərdə basılıb hazırlanan keçə 
qəlibləri istifadə  məqamından asılı olaraq, bir qədər fərqli formada basılırdı.  Ən çox trapes 
formalı keçə  qəlibləri dəbdə olmuşdur. Alaçıq tipli evlərin üstünü örtmək üçün belə  qəlib 
forması daha sərfəli sayılırdı. Evin döşəməsinə, çarpayı, taxt və ya kürsü üzərinə salmaq, yaxud 
alaçıq qapılığı üçün düzbucaqlı formaya malik qəlib növü də hazırlanırdı. 
 Keçmiş  məişətdə keçə  qəlibin üzünə yer palazı  və ya şəddə  çəkməklə ondan “kürsü 
yorğanı” düzəldənlər də az deyildi. 
XIX əsrin sonlarına doğru yerli keçəçiliyin tədricən tənəzzülə uğradığı müşahidə olunur. 
Bu işdə 1889-cu ildə Tiflis şəhərində buxar maşınları ilə  işləyən keçə fabrikinin fəaliyyətə 
başlaması
162
 faktı mühüm rol oynamışdır. Bu məsələdə köçəbə elat əhalisinin oturaqlaşması 
prosesi, habelə getdikcə, atlı nəqliyyatın rolunun azalması faktı da az rol oynamamışdır.