Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ baki döVLƏt universiteti

 
Xalça-palaz məmulatı 
Azərbaycanın  ənənəvi yun toxuculuğunda məişət  əhəmiyyətinə  və iqtisadi sərfəliliyinə 
görə, tarixən xalça-palaz məmulatı müstəsna yer tutmuşdur. 
Mütəxəssislərin fikrincə, xalçanın ilk vətəni qədim Misir olmuş, sonralar o, buradan 
Kiçik Asiya, İran və Hindistana keçmişdir.
163
 
Azərbaycanda xalçaçılıq sənətinin meydana gəlmə tarixi siyasi-inzibati və  mədəni 
cəhətdən vaxtilə qədim Şərqlə sıx bağlı olan qonşu İran və Kiçik Asiya ölkələri ilə eyni dövrə 
təsadüf edir. E.ə.Y-IV  əsrlərdə yaşamış yunan alimi Ksenefont farsların məşhur Midiya 
xalçalarını işlətdiklərini xəbər verirdi.
164
 
Midiya dövlətinin mövcud olduğu dövrdə onun sosial-iqtisadi və mədəni cəhətdən inkişaf 
etmiş inzibati-ərazi vahidləri sırasında sabiq Manna vilayətlərini  əhatə edən Kiçik Midiya 
(Atropatena)  ərazisinin, başqa sözlə, Azərbaycanın cənub  əyalətlərinin mühüm yer tutduğunu 
nəzərə alsaq, burada xalça toxuma sənətinin xeyli əvvəl, hələ Manna dövründə meydana 
gəldiyini söyləmək olar. Bununla belə, Azərbaycanda xalça-palaz toxuculuğu miladdan əvvəl I 
minilliyin ibtidasına təsadüf etsə də, Albaniya, başqa sözlə, Şimali Azərbaycan ərazisində onun 
gur inkişafı erkən orta əsrlərin əvvəllərinə aid edilir.
165
 Mingəçevir ərazisində aparılan arxeoloji 
qazıntılar zamanı  aşkar olunmuş maddi mədəniyyət qalıqları (hana hissələri, xalça və palaz 
toxuması, yun ip qalıqları) antik dövrün sonu və erkən orta əsrlərin  əvvəllərində Azərbaycan 
əhalisinin ev məişətində xalça-palaz məmulatının mühüm yer tutduğunu söyləməyə əsas verir.
166
 
Tarixi mənbələrdən bəlli olduğu kimi, xalçaçılıq sənəti sonralar, xüsusilə inkişaf etmiş 
feodalizm dövrü və son orta əsrlərdə daha yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdır.  Ərəb 
müəlliflərinin verdiyi məlumata görə, Bərdədə toxunan xalçaların misli bərabəri yox idi.
167
 X 
əsrdə Naxçıvan, Xoy, Ərdəbil və Muğan özünün yüksək keyfiyyətli xalça məmulatı ilə geniş 
şöhrət qazanmışdı.
168
Muğan özünün çuval və palaz məmulatları ilə, Naxçıvan, Xoy, Salmas 
şəhərləri zili və xalçaları ilə,  Ərdəbil,  Şirvan isə özlərinin ipək və yun məmulatları ilə  məşhur 
idi.
169
  
X-XIII əsrin yazılı mənbələri monqol hücumlarından əvvəl Azərbaycan şəhərlərində çox 
geniş çeşiddə xalça-palaz məmulatı toxunması barədə aydın təsəvvür yaradır.
170
 
«Hüdud  əl-aləm»  əsərində  həmin dövrdə  Şirvan və Xursan əyalətlərində «məxfuri» 
adlanan müxtəlif növ xovlu xalçalar və palazlar toxunduğu xəbər verilir.
171
  
İnkişaf etmiş feodalizm dövründə Azərbaycanda xalça istehsalının kütləvi səciyyə 
daşıdığını belə bir faktdan da aydın görmək olur ki, monqollar Azərbaycanı işğal edəndən sonra 
buradan minlərlə xalça qarət edib aparmışdılar.
172
  
M.X.Heydərov son orta əsr mənbələrinə istinad edərək Azərbaycanda XVI-XVII 
əsrlərdən etibarən Təbriz xalçaları arasında gümüşü güləbətin qatışığı ilə ipək xalça istehsalına 
başlandığını müəyyən etmişdir.
173
  İngilis səyyahı A.Cenkinson 1562-ci ildə  Şirvan bəylərbəyi 

---

 
80
Abdulla xan Ustaclının yay düşərgəsində olarkən onun çadırında zəngin bəzəkli xalçalar 
döşəndiyini və onların üzərinə  qızıl və gümüş tellərlə toxunmuş kvadrat formalı bir xalça 
salındığını xəbər verir.
174
  
XVI  əsrin 70-ci illərində  Şirvanda olmuş başqa bir ingilis səyyahı C.Deket yazırdı ki, 
burada elə bir adam, hətta belə adi bir insan tapmaq olmazdı ki, o xalça üzərində oturmasın, 
yaxud otaqlarına xalça döşəməmiş olsun.
175
 
Zəmanəmizədək gəlib çatmış xalçalar, əsasən, xalis yundan toxunmuşdur. Bununla belə, 
orta əsrlərdə ipək qatışığı, xüsusilə güləbətin (qızıl və ya gümüş telləri) ilə toxunmuş xalçalara da 
təsadüf olunur. Hətta son vaxtlar xalçaların ərişinin bəzən pambıq iplikdən düzülməsi hallarına 
da rast gəlinirdi. 
Azərbaycanın  ənənəvi dekorativ-tətbiqi sənət növləri arasında özünün bəzək-nəqş 
zənginliyi, rəng  əlvanlığı, kompozisiya kamilliyi ilə seçilən  xovlu xalça nümunələri öz 
növbəsində bəzək tərtibatı baxımından ornamental və süjetli olmaqla, iki qrupa bölünür.  
Azərbaycanın  şimal  əyalətləri üçün daha çox ornamental xalçalar səciyyəvi olmuşdur. 
Bundan fərqli olaraq, ölkənin cənub  əyalətlərində, xüsusilə  də, Təbriz xalçaçılıq mərkəzində 
həndəsi və nəbati nəqş motivlərinə malik ornamental xalçalarla yanaşı, zoomorf və antropomorf 
motivli süjetli xalçalar geniş yayılmışdır. 
Azərbaycan xalçaları bədii-texniki xüsusiyyətlərinə, toxuma materialına, rəng əlvanlığına 
və  nəqş motivlərinin səciyyyəsinə görə, oxşar cəhətlərə malik olsalar da, onlar həm də  fərdi 
yaradıcılıq mərkəzinin məhəlli xüsusiyyətlərini özlərində daşıyırdılar. Bu və ya digər məhəlli 
ərazinin xalçaçılırı əməli işdə, adətən, özlərinə yaxın qonşuların nəqş-çeşni nümunələrini seçib 
örnək götürürdülər. Beləliklə də, fərdi bəzək-çeşni xüsusiyyətlərinə malik məhəlli  xalça istehsalı 
mərkəzləri təşəkkül tapırdı. Bu mərkəzlərin hər birinə xas olan xalçalar təkcə çeşni cəhətdən 
deyil, habelə texniki xüsusiyyətlərinə (ilmə sıxlığı, xovların uzun və ya qısa olması, əriş və arğac 
ipinin nazik, yaxud yoğun  əyrilməsi, onların bərk və ya boş bükdərilməsi, müxtəlif rəng 
çalarlarının bir-birilə uyuşdurulması və s.) görə də bir-birindən seçilirdi. Bu cür fərqlı xalçaçılıq 
mərkəzlərinin formalaşmasında orta əsrlərdə Azərbaycanda feodal pərakəndəliyinin hökm 
sürməsi üzündən sənət sahələrində  məhəlli xüsusiyyətlərin güclənməsi,  əyalətlər arasında 
iqtisadi-ticarət və mədəni əlaqələrin zəif olması mühüm rol oynamışdır. Ona görə də Azərbaycan 
xalçaları tipoloji xüsusiyyətlərinə görə, müxtəlif məhəlli istehsal mərkəzlərinə ayrılır. Öz 
növbəsində  hər bir böyük xalça istehsalı  mərkəzinə xas olan ornamental xalçalar çeşni 
xüsusiyyətlərinə görə, bir neçə qrup və yarımqrupa ayrılır. Bunların hər birinin də özünə məxsus 
nəqş-bəzək çeşniləri və buna müvafiq adları yaranmışdır.
176
 
Azərbaycanın orta əsr xalçaçılıq sənətində  süjetli xalçaların yaranması keyfiyyət etibarı 
ilə yeni mərhələ  təşkil edirdi. Süjetli xalça toxuculuğu, xüsusilə, Təbriz  şəhərindəki xalça 
karxanalarında daha yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdır. Yüksək bədii-texniki məziyyətləri və 
kompozisiya kamilliyi ilə seçilən süjetli xalça toxuculuğunun çiçəklənməsi XVI əsrə, Təbriz 
miniatür məktəbinin fəaliyyətinin parlaması dövrünə təsadüf elir. O dövrün mahir xalça ustaları 
Təbriz rəssamlarının miniatürləri əsasında orijinal süjetli bədii xalçalar toxuyurdular.
177
  
Üzərində müxtəlif məişət və ov səhnələri təsvir olunan süjetli xalçalar, həmçinin, Şirvan, 
Gəncə və Qarabağda da istehsal olunurdu. Bu tipdən olan süjetli xalçalarda məişət səhnələri ilə 
yanaşı, klassik ədəbiyyat əsərlərindən götürülmüş kompozisiya motivləri də öz əksini tapmışdır. 
Azərbaycanın dekorativ-tətbiqi sənətinin  ən güclü sahəsi olmaq etibarı ilə xalça 
toxuculuğu özünün əməli əhəmiyyətini sonralar da itirməmişdir. 
XIX  əsrdə Azərbaycanda xalçaçılıq sənətinin güclü inkişaf etdiyi istehsal mərkəzləri 
arasında Quba, Bakı,  Şamaxı, Göyçay, Qazax, Gəncə,  Şuşa, Zəngəzur, Cəbrayıl qəzaları  və 
Zaqatala dairəsi xüsusi yer tuturdu.
178
  
XIX  əsrin 80-ci illərinə aid dövri mətbuatdan bəlli olur ki, o zaman Azərbaycanın 
qabaqcıl qoyunçuluq mərkəzlərindən biri olmaq etibarı ilə Qazax qəzasında hər il 2000-dək 
xalça, bir o qədər də palaz, 100-ə qədər çul toxunurdu.
179
 
XIX  əsrin 40-cı illərinə aid arxiv sənədlərindən məlum olur ki, Yelizavetpol (Gəncə- 
A.M.) qəzasının, demək olar ki, bütün kəndlərində qadınlar qoyun yunundan şal, mahud ilə 
yanaşı, xalça, palaz, çuval, məfrəş və s. toxuyurdular.
180
 

---

 
81
Yun toxuculuğu ölkənin digər əyalətlərində də kifayət qədər yaxşı tərəqqi etmişdi. XIX 
əsrin 30-cu illərinə dair statistik məlumatlardan bəlli olur ki, Rusiya tərəfindən işğal olunana 
qədər Bakı  qəzasında hər il 600 ədəd xalça, 1200 palaz toxunurdu.
181
  Mənbənin verdiyi 
məlumata görə,  əyalətin bütün kəndlərində qadınlar al-əlvan bəzəkli,  əla növ xalça, palaz, 
mafraş, çuval toxuyurdu. Abşeron xalçaları arasında  Əmircan və Bülbülə  kəndlərində toxunan 
xalçalar çeşni gözəlliyinə  və texniki keyfiyyətinə görə, xüsusilə  fərqlənirdi.
182
  Mənbələrin 
verdiyi məlumata görə, Abşeron xalçaları arasında çeşni gözəlliyi, rəng  əlvanlığı, ilmə  sıxlığı 
baxımından Əmircan və Bülbülə xalçaları ilə yanaşı, Suraxanı xalçaları da diqqəti cəlb edirdi.
183
  
Azərbaycanda yun, xüsusilə də xalça toxuculuğunun inkişaf etmiş mərkəzlərindən biri də 
Quba  əyaləti olmuşdur. XIX əsrin 30-cu illərində burada hər il 850 xalça, 1700 ədəd palaz 
toxunurdu.
184
 Ən yaxşı palaz və sumaxlar İmamqulu kəndində, ən əla xalçalar isə Çiçi kəndində 
toxunurdu. Xalça, palaz, məfrəş, xurcun, heybə, demək olar ki, Quba qəzasının bütün 
kəndlərində toxunurdu. 
XIX  əsrin sonu və XX əsrin başlanğıcında Quba qəzasında xalça toxuculuğundan bəhs 
edən bir mənbədə bütün Qafqazda ən yaxşı xalçaların bu qəzada toxunduğu və  hər il buradan 
xaricə 15420 ədəd xalça məmulatı ixrac olunduğu xəbər verilir.
185
 Təkcə Quba şəhərində bu işlə 
200 ailə məşğul olur və ildə 300 ədəd xalça toxuyurdu.
186
 Bütövlükdə qəzada 1479 ailə, başqa 
sözlə, 4200 nəfər bilavasitə xalça toxuculuğu ilə məşğul olurdu.
187
 
Qəzanın xalçaçılıq sənətində  məmulat növləri üzrə müəyyən qədər ixtisaslaşma getdiyi 
nəzərə çarpır. Belə ki, xalça, demək olar ki, bütün kəndlərdə toxunurdu. Bundan əlavə, sumax 
başlıca olaraq Hil, Yasab, Həzrə, Cibir, İmamqulu, Çiçi, Alpan, Ləcət və Zeyxurda, palaz Hil, 
Yasab, Həzrə, Ləcət, Çiçi, Pirəbədil, Xudat və Alpanda, xurcun  isə  ən çox Cimi kəndində, 
qismən isə Yasab, Həzhrə, Qonaqkənd və Cibirdə istehsal olunurdu.
188
  
Yun məmulatı istehsalı Lənkəran qəzasında qoyunçu- luqla məşğul olan dağ və dağətəyi 
mahallarda (Səbircan, Zuvand, Dırıq), qismən isə düzənlk  ərazidəki  Ərkivan mahalında yaxşı 
inkişaf etmişdi. Qəzada qadınlar yundan xalça, palaz, kilim, cecim  (nazik palaz), şal, çadır,