Азярбайъан милли елмляр академийасы м. Фцзули адына ялйазмалар институту
Rəyçi: Professor Akif Hüseynli Filologiya məsələləri – №5, 2014
Yüklə 3,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TƏHLİLİ METODOLOGİYASINA BİR BAXIŞ Açar sözlər
- Filologiya məsələləri – №5, 2014
- Ключевые слова
- Vurgun, söz gözel mana doğrulmaz
|
Rəyçi: Professor Akif Hüseynli Filologiya məsələləri – №5, 2014
360 ESMİRA RƏHİMOVA AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutu esmira@mail.ru
TƏHLİLİ METODOLOGİYASINA BİR BAXIŞ Açar sözlər: sosrealizm, ədəbiyyatşünaslıq, metodoloji baxış, təhlil Ключевые слова: соцреализм, литературоведение, методологическое обозрение, анализ Key words: sosrealism, literary criticism, metodological view, analysis
80-ci illərin sonları 90-cı illərin əvvəllərindən ədəbi bədii düşüncə kimi, ədəbiyyatşünaslıq və ədəbi tənqid də yeni bir sferaya daxil olur. Sovet elmi-nəzəri fikri üçün xarakterik olan yanaşma və yeni yaradıcılıq metodu süquta uğramış, birpartiyalı sistem ləğv olunmuşdu. Məlumdur ki, sosialist realizminin əsas məzmunu ədəbiyyatı təbliğat vasitəsinə çevrilməsi ilə yanaşı, onu sosializm cəmiyyətinin inkişafında "təkərcik" və "vintcik" funksiyasına artırmaqdan ibarət olmuşdur. Dünyadan təcrid olunmuş fövqəlcəmiyyətdə ədəbi metod da fövqəl olmalı idi. Buna görə də ədəbi gedişatın özündən doğmayan, hakim ideologiyanın mətbəxində hazırlanaraq ədəbi siyasətin aparıcı metoduna çevrilən sosialist realizminin ömrü o qədər də uzun olmur. Ötən yüzilin 60-cı illərindən zəifləməyə başlayan sosrealizmin dayaqları o artıq 80-ci illərdə yalnız deklorativ xarakter daşıyırdı. 80-ci illərin əvvəllərindən başlayaraq sosialist realizminin bir metod kimi artıq sosialist realizminin öz mövcudluğunu sürdürməsi sual altına alınır: "...Sosialist realizmi söz sənəti qanunlarının başı üzərindən, onun əzəli prinsiplərinə təcavüz edərək, sırf siyasi məqsədlərlə yeni cəmiyyətə uyğunlaşdırılmış, yalnız ideoloji dayaqlar üzərində duran süni və qurama bir metoddur. Bu, əslində dünya bədii təcrübəsində realizmdən imtina etməyin klassik forması idi: realizm həm prinsip etibarilə, həm də bir bədii inikas üsulu kimi tərksilah olunur, onun maarifçillikdən başlanan və tənqiddən keçən yolu qapanır, yeni ədəbiyyat isə klassik poetik irsdən və dünya ədəbi prosesindən təcrid olunurdu" (1, 168). Müasir nəzəri estetik fikir və elmi metodologiyanın formalaşması prosesi, əsıində elə sosrealizmin süquta uğramasından başlayır. Burada 60-cı illərdə gedən ədəbi prosesi və 60-cıların yaradıcılığını kənara qoymaq olmaz. Belə ki, nəzəri fikrin də bədii düşüncənin üzərində tədqiqatlar apardığını nəzərə almış olsaq, onda sosrealizmin sərhədlərinin məhz bədii düşüncə vasitəsilə pozulduğunu görmək mümkündür. Doğrudur, 50-ci illərdə siyasi düşüncədə gedən yumşalmanın da rolu burada az olmamışdır; N.Xruşşov "yumşalma" siyasətindən sonra ədəbiyyatın inkişafı perspektivinin artması yeni düşüncənin imkanlarını artırdığı kimi, ədəbi- tənqidi təfəkkürün də təşəkkülünə rəvac vermişdir. Ehkamçı və hakim ədəbi-estetik fikirin vurduğu zərbə onillər boyu ədəbi, ictimai fikrimizdə davam etmişdir. Lakin bu illərdə də mövcud sosial model qaldığından, Sovetlər birliyi öz mövcudluğunu qoruyub saxladığından köklü dəyişikliyin baş verməsi mümkünsüz olmuşdur. Bu isə o demək idi ki, sosrealizmin zərərləri hələ davam edir. 80-ci illərin ortalarından ədəbi, ictimai-siyasi təfəkkürdə yeniləşmə meylləri güclənir. Demək lazımdır ki,
Filologiya məsələləri – №5, 2014
361 müstəqillik dövrü Azərbaycan ictimai-siyasi düşüncəsinin formalaşması da bu mər- hələyə təsadüf edir. Millilik və beynəlmiləlçilik ideologiyasının mövcud şəraitdə bir-birilə uzlaşmaması ölkədə gedən siyasi proseslərdə üzə çıxır. Yeni təfəkkür və yeniləşmə ideologiyası ədəbi siyasətin başlıca parametrlərini təşkil edir. Dövrün, zamanın tələbi olaraq yeniləşmə ideologiyası, yaxud yeni ictimai-siyasi, estetik fikir folklorumuzdan tutmuş çağdaş ədəbiyyatımıza kimi bütün ədəbi həyat faktlarına yeni münasibət tələb edirdi. Yeni düşüncə tərzi ədəbi yeni əsərlərlə meydana gəldiyi kimi, özündən əvvəlki ədəbi prosesə də münasibət bildirməyi tələb edirdi. Əgər 60- cı illər ədəbiyyatını 40-50-ci illər ədəbi tənqidi qiymətini verə bilmirdisə və bunun müqabilində 60-cıların öz tənqidçisi formalaşırdısa, 90-cı illər ədəbiyyatında ədəbi tənqidin üzərinə daha ağır vəzifə düşürdü. Bu vəzifəni vaxtında dərk edən tənqidçi Nizami Cəfərov həyəcan təbili çlaraq yazırdı: "Ədəbi-tənqidi təfəkkürün inkişafı üçün, heç şübhəsiz, ədəbiyyat tarixinin qarşısında duran bir sıra problemlər həll olunmalıdır; buraya birinci növbədə, ədəbi-bədii fikrin inkişaf məntiqinin aşkarlanması daxildir,-indiyə qədər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini əsasən Firudin bəy Köçərlinin təqdim etdiyi məzmunda qavrayırıq. Nəzəri fikir ədəbiyyat tarixinə demək olar ki, yerimir..." (2). Mövcud nəzəri fikrin ədəbiyyat tarixinə yeriməməsi o demək idi ki, hələ də ədəbi mühitdə sovet ədəbi-estetik düşüncəsi qalmaqdadır. Çünki mövcud vəziyyətdə ədəbi-tənqidi fikrin inkişafı iki tipoloji meylin-sosioloji tənqidlə estetik tənqidin dialektikasına münasibətdə müəyyən olunur. Bu iki meylin ədəbi-tənqidi, nəzəri fikrə inteqrasiyası prosesi isə olduqca ləng və ağrılı keçir. Bunun bir çox obyektiv və subyektiv səbəbləri vardır ki, onun üzərində bir qədər geniş dayanmaq lazım gəlir. Diqqət edilirsə, 90-cı illərin sonuna qədər Azərbaycan ədəbi tənqidi, nəzəri fikri hələ də öz yolunu müəyyənləşdirməmiş qalırdı. XX yüzilin sonlarında dünyanın ictimai-siyasi mənzərəsi dəyişdiyi kimi, humanitar düşüncə də dəyişikliyə məruz qaldı. Humanitar təfəkkürdə qlobal dəyiş- iklik baş verdi. Yabançı ideologiyanın təsiri altında formalaşan ədəbiyyatşünaslıq elmimiz çətin və mürəkkəb bir mərhələyə daxil oldu. Mərhələnin mürəkkəbliyinin şərtləndirən yalnız ədəbiyyatşünaslıq elmimizin bir sistemdən digərinə keçidi ağrılı keçirməsində deyildi, həm də ümumən humanitar təfəkkürdəki boşluğu doldurmaq, yeni humanitar təfəkkürün formalaşmasını təmin etməkdən ibarət idi. Elmdə baş verən yeni texnologiyalar onun məzmununu da dəyişdi; kompyüter və ingilis dili məkanının artması onun dünyaya inteqrasiyasına rəvac verdi. Bu mərhələdə ideoloji meyllərin ədəbiyyatşünaslığa və bədii düşüncəyə təsir imkanları azalır. Humanitar təfəkkür partiya liderlərinə deyil, saf, təmiz elmin nəzəriyyəçilərin əsərlərinə üstünlük verir. K.Marks. F.Engels, V.İ.Lenin əsərləri öz funksionallığını itirdiyindən ona istinadlar da azalır. Bunun əvəzində nəzəri ədəbiyyatşünaslıqda Z.Freydin, R.Bartın, M.Baxtinin, Y.Lotmanın, Proppun və başqalarının əsərlərinə etibarlı mənbə kimi müraciətlər çoxalır. Bir əsrə yaxın bir dövrdə ədəbiyyatın marksist-leninçi metodologiyasının birdən-birə ədəbi prosesdən çəkilməsi ədəbi mhitdə bir vakuum yaratmış oldu. Doğrudan da bu mərhələdə siyasi proseslərin sürətlə inkişafı 20-30-cu illərdəki ədəbi prosesə bənzəyən bir inkişaf yolunu şərtləndirdi. Bu dəfə folologiya elmləri dokrtoru, prof. Şirindil Alışanlının qeyd etdiyi kimi "qloballaşma və milli mədəniyyətlər problemi" (3, 14) ortaya çıxdı. Mövcud qəliblərin dağılması prosesinin sürətlə getməsi nəticəsində yaranan boşluq
Filologiya məsələləri – №5, 2014
362 bir müddət doldurulmadı. Bundan başqa, əvvəlki dövrün ədəbi-tarixi prosesinə, ayrı-ayrı yazıçıların yaradıcılığına qiyməvermədə də əvvəlki dövrlərə uyğun səhvlər buraxıldı. Hətta sovet dövrü ədəbiyyatının üstündən bütünlüklə xətt çəkmək tendensiyası bir müddət ədəbi prosesi məşğuk etdi. Ədəbiyyatşünas Ş.Alışanlının qeyd etdiyi kimi: "XX əsr ədəbiyyatını qiymətləndirmədə belə ədəbi-estetik təsəvvürlərin inersiya ilə davamı, ədəbiyyatşünaslığın şüuraltı qənaətinə çevrilməsi prosesi davam edir. Çünki yanlış təsəvvür yaradan tarixi proseslər cari ədəbi prosesdə də mövcuddur. Halbuki, bu dövrün bir çox nümayəndələrinə, konkret əsərlərə verilən qiymətləridəyişməyə, daha doğrusu, yenidən dəyərləndirməyə ədəbiyyatşünaslığın şüuraltı qənaətləri, vərdişləri mane olur" (3, 22). Yeni mərhələdə ədəbi tarixi proses özünəməxsus bir yol keçir; bu yol ictimai- siyasi epoxanın təzühürü olaraq meydana çıxan milli müstəqilliyin, azadlığın və bununla yanaşı Qarabağ işğalının ağrıları altında davam edən bir prosesdir.
Tənqidçinin ədəbi prosesdə tənqidin rolunu düzgün müəyyənləşdirur. Doğrudan da 90-cı illər ədəbi prosesində tənqidin zəifləməsi kimi görünən nəsnə, əslində tənqidin öz yerini tapması kimi müəyyənləşir. Bundan bəzi tənqidçilər narahat olmağa başlaması isə tənqidin köhnə nüfuzunu qaytarmaq məqsədi güdür. Yeni ədəbi tarixi prosesdə tənqidin bu durumunu "tənqidin ölümü" (C.Yusifli) olaraq müəyyənləşdirənlər özləri də bilmədən tənqidin "prokuror ədası"nı qaytar- maq üçün çalışırlar. Burası etiraf edilməlidir ki, 90-cı illərin əvvəllərindən başlayaraq ta sonuna yaxın ədəbi prosesin özündə bir süstlük vardı; lakin bu süstlüyü yalnızca tənqidin ayağına yazmaq doğru olmazdı; çünki bütün siyasi təlatümlər dövründə siyasi publisistika önə çıxdığında ədəbi proses bir qədər geri çəkilməli olur. Nəinki ədəbi tənqid, elə bədii düşüncənin özündə də yeni yol arayışları bir müddət ədəbi mühitdə boşluq yaradır. Ancaq bunu tənqidin və onun hələ tam formalaşmamış metodologiyasının ayağına yazmaq doğru olmazdı. Tənqidçi E.Akimovanın 90-cı illərin əvvəllərində ədəbi tənqidin tənəzzülə doğru getməsi fikrində (4, 185-187) müəyyən həqiqət vardır; tənqidçinin o iddiası da yerinə düşür ki, tənqidin tənəzzül prosesi 80-ci illərin sonlarından özünü göstərməyə başlamışdır. O, 1985-ci ildə "Azərbaycan" jurnalında təşkil edilən "Gəlin tənqidi unutmayaq" adlı toplantıda ədəbi tənqidin həlli ilə bağlı heç bir tədbirlərin görülməməsinə diqqət çəkir. Tənqidçilər bu toplantıda "tənqidin bugünkü ədəbiyyatın problemləri ilə ciddi maraqlanmamalarını" irad tutmuşdular. E.Akimovanın fikrincə "...bir qədər sonra tənqidin ixtiyarına verilən ədəbi tribu- nalar, demək olar ki, sahibsiz qalır" (4, 185). Qeyd etmək lazımdır ki, ədəbi tənqidin 90-cı illərin əvvəllərindən zəifləməsi ilə bağlı fikirlər hər zaman olmuşdur, ancaq bu dəfə doğrudan da ədəbi tənqid özünün ən zəif günlərini yaşayırdı. Əslində isə ədəbi tənqidin bu dəfəki zəifliyini, dişsizliyini şərtləndirən amillər olmuşdur. Bu amillər içərisində ədəbi tənqidin digər mərhələsi ilə üst-üstə düşən faktorlar da vardır. Lakin başlıca faktor ədəbiyyatın, ədəbi prosesin özünün siyasi hadisələr fonunda görünməməsi, yaxud bilərəkdən geri çəkilməsi olmuşdur. Silahlar açılanda, toplar, mərmilər partlayanda, torpaqlar işğal olunanda ədəbi prosesin durumu bütün reallığı ilə aydın olur. Qarabağ müharibəsində hər atılan top, mərmi, güllə bir vətəndaşa, onun evinə, ailəsinə tuşlananda ədəbi tənqid ona nə ilə cavab verməli idi?!Tənqidçi T.Əlişanoğlu da 90- Filologiya məsələləri – №5, 2014
363 cı illərin ədəbi tənqidinin metodoloji arayışlarını önə çəkərək ədəbi tənqidin nəzəri və funksional imkanlarının daraldığını, tədricən tükənməyə doğru getdiyini iddia edirdi (107). Tənqidçi doğru olaraq çağdaş ədəbiyyatşünaslıq və ədəbi tənqidin metodoloji baza və dəyərlər sistemini hansı milli irsin müəyyən etməsi sualına cavab axtarır. Məlumdur ki, uzun müddət yüzilliklər boyu Azərbaycan ədəbiyyatı Şərq kontekstində inkişaf etdikdən sonra Qərb kontekstinə daxil olmuş və hər iki kontekstdə çoxlu bədii düşüncə məhsulları vermişdir. Müstəqillikdən sonra isə Azərbaycan tənqidinin qarşısında yeni bir metodoloji bazanın yaranması ehtimalı durur ki, tənqidçi milli ədəbi tənqidin bir neçə əsrdən sonra maarifçilik funksiya- sından sonra yeni mərhələyə daxil olmasını əsaslandıraraq yazır: "İlk baxışda obyektiv şərait-milli həyatın müstəqillik epoxasına qədəm qoyması ilə humani- tarinin bir zaman mövcud olan vahid ideoloji məkan, total təfəkkürdən uzaqlaşmaq imkanı (1) və subyektiv amil-yuxarıda haqqında danışdığımız mündəricə, milli ədəbiyyatşünaslığın bu vaxtadək topladığı təcrübə sahənin uğurunu təmin etməli idi. İntensivlik baxımından həqiqətən də belədir; elmi məqalələr, monoqrafiyalar, kitablar əvvəlkindən bəlkə də çox yazılır, dissertasiyalar müdafiə olunur, amma bu heç bir yeni metodoloji səviyyəyə, sıçrayışa gətirib çıxarmamışdır; bu-özünü məxsusən ədəbi tənqidin təcrübəsində, yeni platforma yoxluğu və zəminsizliyində hiss elətdirir (5). Qeyd etmək lazımdır ki, əvvəlki nəzəri-metodoloji bazanın öz əhəmiyyətini itirməsindən sonra onun yerini nəyin dolduracağı ilə bağlı tənqidçi və ədəbiyyatşünaslardan B.Nəbiyev, Ş.Salmanov, Ş.Alışanlı da müxtəlif məqalə və çıxışlarında vurğulamışlar. Nəzəri-metodoloji düşüncə hər zaman dəyişməyə məhkum olmadığı kimi, onu süni yolla da dəyişdirmək mümkün deyil. Tarixi şəraitə uyğun olaraq formalaşan nəzəri-metodoloji aspektlərin ömrü çox zaman elə həmin sistemin ömrü qədər olur. Tənqidçilərin narahatlığı da başadüşüləndir; marksizm-leninizm nəzəri metodologiyasə öz ömrünü başa vurduqdan sonra yaranmış boşluq öz yerini nəyin hesabına doldurmalıdır? Bir şey aydındır ki, hələ bu nəzəri-metodoloji baza formalaşmamış, necə deyərlər bütünlüklə ədəbi tənqid və ədəbiyyatşünaslıq elminin sütununa çevrilə bilməmişdir. Tənqidçi Ş.Alışanlı ədəbiyyatşünaslığın öz nəzəri-metodoloji "meyarlarını, dəyərlərini və prinsiplərini müəyyənləşdirməsi" ilə bağlı narahatlıqları ümumən ədəbi mühitə də aid etmək olar. O, marksizm-leninizm metodologiyasının öz ömrünü başa vurmasından sonra hansı nəzəri metodologiyaya sahib olmanın və hansı istiqamətdə inkişaf etmənin qayğılarını paylaşaraq "müasir ədəbi-nəzəri fikir yeni metodoloji məktəblər istiqamətində inkişafa tarixi təcrübənin nailiyyətləri zəminində hazırlanmalıdır" (2, 15) qənaətinə gəlirdi. Əslində, sosrealizmin mövcud bədii düşüncəni axıradək apara bilməməsi 60- cı illərdən özünü biruzə verməyə başlamış və bunun da nəticəsi olaraq ədəbiyyatda yeni bir nəsil yaranmışdı. Bədii düşüncədəki bu yenilikçiliyin ardınca elmi düşün- cədə də bir dəyişmə, yeniləşmə özünü göstərir. Tənqidçi Asif Əfəndiyevin, Məsud Əlioğlunun araşdırmaları isə, demək olar ki, marksist-leninçi metodologiyanın stereotiplərinə uyğun gəlmirdi. Yaşar Qarayevin obrazlı tənqidi dövrün ədəbiyyatını mövcud ideolojiyə əsaslanan metodlarla təhlil etməkdən uzaq olub yeni bir streotip formalaşdırmağın yollarını göstərirdi. "Altmışıncıların" özünün tənqidçilərini formalaşdırması da mövcud metodologiyanın sərhədlərinin məhduduğuna bir işarə
Filologiya məsələləri – №5, 2014
364 idi. "Altmışıncılar" nəslinin əsərlərinin köhnə stereotiplərlə təhlilinin mümkünsüz- lüyü yeni bir tənqidçi komandasının formalaşmasını şərtləndirdi. baxmayaraq ki, bu komanda bir qədər gec formalaşdı, ancaq artıq 60-cı illərdən başlayaraq Pənah Xəlilov, Qulu Xəlilov, İsrail Mustafayev, Akif Hüseynov, Kamil Vəliyev, Aydın Məmmədov, Kamal Abdullayev və başqalarının məqalə və tədqiqatlarında bədii materiala mətn baxımından yanaşmanın əsası qoyuldu. Beləliklə, XXI yüzilin astanasında Azərbaycan ədəbi tənqidi fikrinin ziddiyyətli bir yol keçdiyinin şahidi oluruq; nə qədər mürəkkəb dövrlərdən keçməsinə rəğmən böyük bir ədəbi-nəzəri təcrübə də toplamış olur. Yeni nəzəri- metodologiya axtarışı isə, bizə elə gəlir ki, öz ömrünü başa vurmuş bir metodologiyanın yerini sadəcə bir başqası ilə doldurmaqdan ibarət deyil. Metodoloji məktəblər də hər zaman yaranmır, yaxud hər bir xalq ayrıca bir metodolojiyə əsaslanmır. Bunun üçün müəyyən vaxt və zaman lazımdır. Fikrimizcə, bu zaman artıq gəlmişdir və yalnız humanitar təfəkkürdə deyil, bütün sahələrdə modernizm və postmodernizm yeni bir istiqamətdə nəzəri-metodoloji istiqamət açmışdır ki, bədii düşüncə kimi, elmi araşdırmalar da getdikcə öz işini məhz bu istiqamətdə qurmalıdır.
Ədəbiyyat
1. İsmayılov T. Əlvida, sosialist realizmi. "Azərbaycan2 jurnalı, 1994, N1-3, s.167-170 2. Yeni təfəkkür və nəzəri estetik irsimiz. "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzeti, 1988, 29 iyul 3. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı məsələləri. Bakı, "Elm" nəşriyyatı, 2006, 428 s. 4. Akimova E. 90-cı illər ədəbi prosesində tənqidin yeri. "Azərbaycan" jurnalı, 2005, N3, s. 185-187 5. Əlişanoğlu T. Ədəbi tənqidin nəzəri problemlərinə dair. "Ədəbiyyat qəzeti, 2000, 27 oktyabr Эсмира Рагимова Обзор методологии анализа современной литературоведения Резюме
методологических подходов в оценке литературного процесса, в частности, современной национальной прозы, обусловленных переосмыслением кри- териев литературоведения и критики в период независимости. Отмечается расширение теоретических и чисто функциональных возможностей ли- тературной критики, в том числе в процессе формирования инструментария литературно-эстетического анализа. Данные позиции раскрываются на при- мере конкретного анализа образцов современной азербайджанской прозы.
Filologiya məsələləri – №5, 2014
365 Esmira Rahimova A review of the methodology of analysis of contemporary literary criticism Summary
In the article searched the problems associated with changes in metho- dological approaches of literary process, in particular, modern national prose caused rethinking criteria and literary criticism in the period of independence. Noticed growing theoretical and purely functional possibilities of literary criticism , including in the process of forming tools literary and aesthetic analysis. This item disclosed by the example of a concrete analysis of samples of modern Azerbaijani prose.
Rəyçi: Bədirxan Əhmədov filologiya elmləri doktoru, professor
Filologiya məsələləri – №5, 2014
366 FİKRƏT SÜLEYMANOĞLU AMEA Ədəbiyyat İnstitutu fikret55@mail.ru
malar silsiləsi. Ключевые слова: Родной язык, первые опубликованные стихи, первая книга, диван, серия поэм “Книга моего отца". Key words: Mother tongue, his first published poems, the first book, the selected poems of the poet, a series of poems “My Fathers book”
Cənublu şairlərimiz arasında şeirləri rəsmi nəşrlərdə ən erkən yaşında çap olu- nanlardan biri də Səhənddir. Milli azadlıq mücadiləsi günlərində qələmə aldığı “Alqış”, “Fədailər marşı” və “Keçmiş fədailərimizin yadı” sərlövhəli üç şeiri 1945- ci ildə Təbrizdə “Şairlər məclisi” məcmuəsində [31/346-348] “Razi” təxəllüsü ilə dərc olunanda onun cəmi 19 yaşı vardı. Halbuki həmin məcmuədə toplum arasında artıq bu və ya digər dərəcədə tanınmış sənətkarlara yer verilmişdi. Lakin el dili ilə desək, Səhəndin ilk mətbu şeirlərinin “ayağı elə də sayalı olmadı”. 1946-cı ildə Milli Hökumətin süqutundan sonra Pəhləvi rejiminin bütün basqı- larına və ana dilində nəşrlərə qoyduğu qadağalara rəğmən, Səhənd ədəbi yaradıcı- lıqdan əl çəkməsə də əsərlərinin növbəti nəşrini görmək üçün uzun müddət gözləməli oldu. Zindanlarda və sürgündə keçən illər ərzində onun hələ işıq üzü görməmiş əsərlərinin bir çoxu it-bata düşdü. Amma bütün bu məhrumiyyətlərə baxmayaraq şair “Xatirə” və “Araz” poemalarını 1953-cü ildə gizli şəkildə rotator üsulu ilə kiçik tirajla çap etdirib yaxın adamları arasında yaymağa müvəffəq oldu [28/25]. Onun mətbəə üsulu ilə çap olunan ilk kitabı – “Sazımın sözü” isə yalnız 1965-ci ildə Tehranda “Şəms” nəşriyyatında işıq üzü gördü [27]. Kitab qeyri-rəsmi şəkildə – müvafiq dövlət qurumlarından gizli çap olunmuşdu. Nəşrə şairin dostu Məhəmmədəli Fərzanənin (1923-2006) yazdığı “M.Ə.F” imzalı ön söz, “Dədəmin kitabı” poemalar silsiləsinin üç bölümü – “Duxa Qoca oğlu Dəli Domrul”, “Dirsə xan oğlu Buğac” və “Qanlı Qoca oğlu Qanturalı” boyları, eləcə də 5 səhifəlik lüğət daxil edilmişdi. Qeyri-rəsmi də olsa, bu nəşr Səhəndin Cənubi Azərbaycanın ədəbi dairələrində yalnız istedadlı bir şair yox, həm də vətənpərvər bir insan kimi tanınmasında və söz sahibi olmasında böyük rol oynadı. Şah senzurası xəbər tutub kitabı yığışdırınca onun tirajının yarıdan çoxu artıq yayılmışdı. Şair sonralar kitabın hətta Bakıya gəlib çıxmasından uşaq kimi sevinir, həmin hadisəni xatırlayaraq deyirdi: “Söz kamandan ayrılan ox kimidir, ağızdan çıxdımı, daha onu geri qaytarmaq olmaz. Kitabım toqif olanda mən bu həqiqəti də Filologiya məsələləri – №5, 2014
367 dərk etdim ki, kitab mətbəədən çıxdımı, onu yığıb-yığışdırmaq mümkün deyil. Şəhər-şəhər, hətta ölkə-ölkə yayılır” [2]. Kitabın “Qaracıq çoban”, “Bəkil oğlu Əmran” və “Təpəgöz” boy//poemalarının daxil olduğu ikinci hissəsi də beləcə – gizli şəkildə 1971-ci ildə çap olunub yayılmışdı. Səhəndin əsərlərinin Şimalda – Azərbaycan SSR-də ilk nəşri də elə həmin dövrə təsadüf edir. 1965-ci ilin martında musiqı xadimlərimiz Tehranda qastrol səfərində olarakən tamaşaçılardan biri konsertdən sonra xalq artisti Şövkət Ələk- bərovaya gül yerinə bir kağız bükülüsü uzadıb deyir: “Mənim də hədiyyəm budur!” Şövkət xanım Bakıya qayıtdıqdan sonra bükülünü – 23 vərəqədə çap olunmuş 786 misradan ibarət olan “Dəli Domrul” poemasını ədəbiyyatçı alimlərimizə verir. Onlar da bu “hədiyyə”ni akademik Mirzə İbrahimova çatdırırlar. Mirzə müəllim “Ədəbiyyat” qəzetində “Dəli Domrul” adlı məqalə ilə çıxış edir, poemadan parçalar verməklə əsərin bədii məziyyətlərindən söhbət açır və onu “Şəhriyarın “Heydərbabaya salam”ından sonra Cənubdan bizə gələn ən qiymətli yadigar və qardaşlıq töhfəsi” adlandırır. Lakin altında “1343-cü il, azər ayı” və mürəkkəblə “B.K.Şimşək” yazılmış poemanın müəllifinin kimliyinin “məlum olmadığını” qeyd edir [21]. Əlbəttə, indi hamı yaxşı başa düşür ki, böyük ziyalı bununla irtica mühitində ana dilində əsər yazıb gizli şəkildə çap etdirmiş, yaxından tanıdığı Səhəndi şah rejimindən qorumağa çalışmışdır. Qeydin maraqlı tərəflərindən biri isə şairin özünü başqa bir təxəllüslə – “B.K.Şimşək” təxəllüsü ilə təqdim etməsidir. Şübhəsiz ki, bu məsələ ayrıca araşdırma tələb edir. Belə ki, bunun konspirasiya məqsədilə edildiyi, yaxud Səhəndin həmin dövrdə həqiqətən də “B.K.Şimşək” təxəllüsü ilə əsərlər yazıb-yazmadığı aydınlaşdırılmalıdır. Çünki həmin dövrdə Tehranda Azərbaycanlı ziyalıların gizli ədəbi məclislərində Səhəndlə birlikdə fəaliyyət göstərmiş Dr.Salamullah Cavid “Xatirələr”ində bu haqda müəyyən ipucu da verir: “O dövrdə azərbaycanca bir cümlə belə çap etdirməyə icazə verilmədiyi üçün arabir ana dilində gizli çap olunan kitablara “rəmzi” adlar və imzalar qoyurduq” [13/78]. Bu da məlumdur ki, Səhənd hətta professor R.Əliyevin Tehranda nəşr etdirdiyi “Fəzlullah Nəimi və İmadəddin Nəsiminin farsca divanı”na yazdığı ön sözü də “S.Cuya” imzası ilə çap etdirmidir [29/13]... İranda nəşriyyat qapıları üzünə bağlandığından Səhənd çətin də olsa, Bakıda dərc olunmağa böyük önəm verir, bunun üçün fərqli yollar axtarırdı. Məsələn, o, 1973-cü ildə bir neçə şeirini İranda səfərdə olan Dağıstanın xalq şairi Rəsul Həmzətov vasitəsilə Bakıya göndərmişdi. O da öz dostu – xalq şairi Nəbi Xəzrinin dəstəyi ilə həmin şeirlərin – “Moskva səfəri”, “Almazlar”, “Buzçiçəyi” və “Səbir daşı”nın 1974-cü ildə “Azərbaycan” jurnalında dərc edilməsinə nail olmuşdu [1/178-180]. Lakin redaksiyada həmin şeirlər üzərində aparılan əməliyyat redaktə işindən daha çox “cərrahiyyə” işinə bənzəyirdi. Jurnalda şairin məşhur “Mədineye- fazilə” şeirinin “Moskva səfəri” adı ilə təqdim edilməsinin məntiqi yenə də anlaşılandır. Belə ki, “Mədineye-fazilə” deyərkən, elə Səhənd özü də Moskvanı nəzərdə tuturdu. Amma “İncilər” şeirinin adının “Almazlar” kimi verilməsinin və üzərində aparılmış “redaktə” əməliyyatının məntiqi başa düşülən deyil. Məsələn, şeirin orjinalı ilə “Azərbaycan” jurnalındakı nəşri arasında fərqi nəzərdən keçirək:
Filologiya məsələləri – №5, 2014
368 Göy öz incilərini, Göy öz almazlarını seçib qəlbirləyirdi. Töküb qəlbirləyirdi. İncilər damla-damla, Gor təkin ağız açan tökülüb ələnirdi Gecənin daxmasına. gor təkin ağız açan Ətəyi yırtıq imiş gecənin daxmasına. Bulud ətəyin açdı, Yellər buludu qovdu, Bulud ətəyin açdı, Almazlar damla-damla incilər yağış oldu, Süzülüb tökülürdü yağdı dənizlər doldu. Göyün qəlbiri yenə Yel əsdi Almaz ilə doluydu. [1/178] bulud qaçdı, göyün qəlbiri yenə, incilərlə dolu idi. [5/205]
Əlbəttə, açıq-aydın görünür ki, jurnal redaktorunun şeirin mətninə müdaxiləsi yalnız onun adının dəyişdirilməsi ilə deyil, həm də üslubuna və poetik ruhuna neqativ təsirlə nəticələnmişdir. 1982-ci ildə “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti şairin “Araz” poemasını ilk dəfə müəyyən ixtisarlarla dərc etmişdir [25]. İxtisarların xarakteri “əməliyyat”ın sovet senzurasının təsiri altında aparıldığını güman etməyə əsas verir. Belə ki, həmin parçalarda Azərbaycanın iki yerə bölünməsi və şimal hissəsinin ilhaqı ilə bağlı çar Rusiyasının ünvanına ağır ittihamlar yer alır. Şübhəsiz ki, bu, həmin dönəmdə Şimali Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə könüllü surətdə daxil olması ilə bağlı uydurulmuş “rəsmi baxış”a uyğun gəlmirdi. Səhəndin ilk rəsmi kitabı isə 1980-ci ildə Ankarada Türkiyə Kültür Bakanlığı tərəfindən “Sazımın sözü” adı altında nəşr edilmişdir. Tərtibatçı – professor D.Yıldırım əsərə “Söz başı” və “Dədəmin kitabı”nın altı bölümünü daxil etmişdir: “Duha Kocaoğlu Deli Dumrul”, “Dirse Hanoğlu Boğac”, “Kanlı Kocaoğlu Kanturalı”, “Karacuk Çoban”, “Bekiloğlu Emren” və “Tepe Göz” [8]. Bu nəşr türk oxucusunu XX əsrin ortalarında Cənubi Azərbaycanda gedən ədəbi proses və onun ən fəal iştirakçılarından biri ilə yaxından tanış etmək baxımından təqdir edilməli addım idi. Kitabın sonunda anlaşılmayan sözlərin lüğəti də verilmişdir. “Dədəmin kitabı” poemalar silsiləsi tam şəkildə 2002-ci ildə Ankarada Türk Dil Kurumu tərəfindən professor Dursun Yıldırımın tərtibatı ilə 4 kitabda, həm də eyni zamanda ərəb və latın əlifbaları ilə nəşr olunmuşdur [6-7]. Kitabların hər birində tərtibçinin qələmə aldığı “Söz başı”, eləcə də şairin həyat və yaradıcılığından bəhs edən “Bulud Karaçorlu Sehend” adlı məqalə verilmişdir. Çox qiymətli hesab etdiyimiz bu nəşrin ən ciddi qüsuru isə mətnlərin türk dilinə adaptasiyası zamanı yol verilmiş səhvlərdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, ədəbiyyatşünas Fethi Gedikli də nəşrin bu qüsurlarına diqqət yetirmişdir [18]. Məsələn, şair “Dədəmin kitabı”nı çox sevdiyi S.Vurğunun “Şəfqət bacısı” şeirindən götürdüyü məşhur misralarla, həm də ona fərqli mənalar verməklə tamamlayır:
Filologiya məsələləri – №5, 2014
369 Haqq mərd igitləri qoruyar, saxlar, Vurğunsuz bu gözəl məna doğrulmaz: “Əlinlə qurduğun barlı bağçalar, Tufanlar qopsa da saralıb solmaz”. [26/486]
Türkcə mətndə isə oxuyuruq: “Vurgun, söz gözel mana doğrulmaz” [6/772]. Və yaxud, “Hələ yeni güllər açacaq bağın” misrası “Hele, yėni guller acanaġ Yüklə 3,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|